Herfst in vredesbeweging
Bekende Nederlanders over het bekendste boek
Vredesweek trekt slechts de echte enthousiastelingen
ZATERDAG 16 SEPTEMBER 1989
PAGINA 17
Met de ontmanteling van Woensdrecht verdween bij velen het 'heilige vuur' in de strijd tegen de nucleaire bewa
pening. Een beeld van een hoogtepunt in de demonstraties tegen de kruisraketten: 21 november 1981 trokken ruim
400.000 mop in een protestmars in Amsterdam. (foto ANP)
LEIDEN De bladeren val
len binnen de kerkelijke vre
desbeweging. Na een zeer
fraaie zomer met ongekende
massademonstraties en ver
hitte discussies binnen de
kerken, is de herfst ingetre
den. Met de kruisraketten is
bij velen het heilige vuur
verdwenen, terwijl Gor-
batsjov de diverse vredesor
ganisaties ook geen goed
doet. Bovendien eist binnen
het conciliair proces het
milieuvraagstuk de meeste
aandacht op. Tijdens de Vre
desweek die morgen begint,
zullen dan ook slechts de
echte enthousiastelingen in
beweging komen.
door
Wim Schrijver
Het was het Interkerkelijk Vre
desberaad (IKV), dat er in 1977
met de start van een nieuwe
aanpak voor zorgde dat de ker
kelijke vredesbeweging volop
in de schijnwerpers kwam.
'Help de kernwapens de wereld
uit, om te beginnen in Neder
land', was de leuze die in de ja
ren daarna enorm veel losmaak
te. Binnen en buiten de kerken.
Voor die tijd leidde de bezinning in
kerkelijke kring op het vraagstuk
van oorlog en vrede maar een zeer
bescheiden bestaan. Jarenlang ken
den alleen de rooms-katholieken
een echte vredesbeweging, Pax
Christi vorig jaar kon het veertig
jarig bestaan worden gevierd die
vooral binnen de eigen gelederen
aan een bewustwordingsproces
werkte.
In 1966 besloten negen kerkge
nootschappen uit zorg over de nu
cleaire wapenwedloop dat een in
terkerkelijk beraad een zinvolle bij
drage aan de publieke oordeelsvor
ming kon geven. Daartoe werd jaar
lijks een vredesweek georganiseerd
en een Vredeskrant uitgegeven.
Omdat deze opzet maar in zeer be
perkte mate vruchten afwierp, werd
besloten tot de even befaamde als
beruchte 'Kernwapens weg'-cam-
pagne.
Sindsdien weet iedere vaderlan
der wat het IKV is, terwijl secretaris
Mient Jan Faber bij het rijtje beken
de Nederlanders gerekend mag
worden. En, meer inhoudelijk, zelfs
felle tegenstanders van het beraad
zullen moeten toegeven dat het IKV
vanaf die tijd de spil in de anti-
kernwapenlobie met zijn activi
teiten ook andersdenkenden tot een
bezinning over de bewapenings
wedloop heeft gedwongen.
Emoties
Het IKV leverde een belangrijke
bijdrage aan het succes van de
grootste demonstraties die ons land
ooit heeft gekend: 21 november
1981 in Amsterdam en 29 oktober
1983 in Den Haag, waar respectieve
lijk ruim 400.000 en 550.000 mensen
de straat opgingen tegen nieuwe
kernwapens. Het IKV wilde zoveel
mogelijk mensen mobiliseren en
gaf daarom ook stemadviezen,
waardoor men automatisch bij
'links' terecht kwam.
Die positiekeuze leverde grote
polarisatie op binnen de kerken.
Het Interkerkelijk Comité Tweezij
dige Ontwapening (ICTO) dat in
1977 werd opgericht omdat het IKV
een 'eenzijdige actiegroep' was ge
worden, probeerde tegengas te ge
ven. Maar" besluiten als die van de
gereformeerde synode tegen de
plaatsing van kruisraketten (1984),
werden desondanks toch genomen.
Het gevolg was dat emoties hoog
oplaaiden.
Dit alles is voorbij. Met het ont*
mantelen van Woensdrecht verloor
het IKV een groot deel van zijn sym
pathisanten, terwijl binnen de ker
ken de gemoederen tot bedaren zijn
gebracht. Zo meldde een jaar gele
den het hervormd synodebestuur
dat het geruzie grotendeels over is.
En de gereformeerde synode be
sloot om naast het IKV ook aan
dacht en geld te schenken aan ande
re vredesbewegingen en het be
ruchte kernwapen-besluit werd vo
rig jaar teruggedraaid.
Zakte de afgelopen jaren de be
langstelling voor de vredesproble-
matiek steeds verder in, aan de
vooravond van de Vredesweek die
morgen begint, werd bekend dat de
financiële problemen bij het IKV
zelfs ontslag van drie van de zeven
stafleden in Den Haag tot gëVolg
heeft. "Het aantal donateurs i$ on
geveer stabiel gebleven", vertelt
IKV-voorlichtster Grada Huis,
"maar velen zijn minder gaan ge-
Kernen
Zij gelooft dat het milieu, dat samen
met vrede en gerechtigheid in het
conciliair proces centraal staat, bij
veel christenen terrein wint. "De
verkoop van boeken over de vredes-
problematiek is ook gedaald", geeft
zij een andere oorzaak van de tekor
ten aan. Op brochures en documen
tatiemateriaal werd altijd al verlies
geleden, maar: "Dat is niet erg, zo
lang de achterban maar sterk ge
noeg is".
Zorgen zijn er bij het vredesbe
raad ook over de stand van zaken bij
de plaatselijke 'kernen'. Kende het
IKV in zijn glorietijd ongeveer vier
honderd werkgroepen, inmiddels
zijn dat er niet meer dan 270. En
daarbij komt ook nog eens dat som
mige kernen vrijwel niets uitrich
ten. "Er zijn kernen die uit maar één
persoon bestaan", weet Huis.
Overigens toont zij'zich over de
Vredesweek niet ontevreden. "Er
gebeurt op een heleboel plaatsen
wat". De oplage van de Vredeskrant
is, zo gaat zij verder, ten opzichte
van vorig jaar ook niet gedaald. Het
gaat om ongeveer 200.000 kranten.
Maar, inderdaad, een jaar of vijf ge
leden was de oplage wel hondérd-
duizend kranten hoger.
De voorlichtster vindt niet dat de
huidige situatie afgezet moet wor
den tegenover het hoogtepunt van
de bekende campagne. "Die kruis
raketten spraken een veel breder
publiek aan, dat raakte de mensen
persoonlijk. Maar er staan nog
steeds moderniseringen op stapel".
De situatie van de nucleaire bewa
pening is niet wezenlijk rooskleuri
ger geworden, maar onderzeeërs
zijp wel verder van het bed dan een
basis in Woensdrecht...
Oost-Europa
"Op een bepaald moment zijn de
mensen op het onderwerp uitgeke
ken. Dat heeft ook met de media te
maken. Zolang die het nog belang
rijk vinden... Daarin wordt nu ook
veel meer aandacht voor het milieu
gevraagd". Het IKV steekt nu rela
tief veel energie in het opbouwen
van een uitgebreid netwerk tussen
West- en Oost-Europa. "Dat moet
nog bij de mensen gaan leven, daar
is een mentaliteitsverandering voor
nodig".
Het IKV rekent voor dat proces
een jaar of vijf. "Het is heel gewoon
dat je geld geeft voor landen in de
Derde Wereld, maar dat ook de lan
den in het Oostblok financiële steun
nodig hebben, dat vinden de men
sen nog heel vreemd. Maar Oost-Eu
ropa mag niet het Mexico van West-
Europa worden. In 1992 gaan de
grenzen open, maar voor het Oost
blok worden ze gesloten. Het besef
is er nog niet dat je die landen ook
via economische steun kunt helpen
om de democratische ontwikkelin
gen daar veilig te stellen".
Het ICTO, dat de afgelopen jaren
verschillende malen met conflicten
binnen het bestuur te kampen had,
weet ook alles van de verminderde
interesse voor de vredesproblema-
tiek. "De eerlijkheid gebied te zeg
gen dat wij ook last hebben van het
Gorbatsjov-effect. Er zijn mensen
die bedanken als lid, want het gaat
toch zo goed?", aldus Nanne de
Jong, directeur van het ICTO-bu-
reau in Hoogeveen.
Enige jaren geleden telde het IC
TO nog ongeveer 14.000 leden, mo
menteel zijn dat er inmiddels iets
meer dan 8500. Vier jaar geleden be
leefde het comité een aderlating,
doordat na een conflict rond de
toenmalige voorzitter Jansen van
Raay een nieuwe organisatie werd
opgericht: VOKS (Vredesoverleg
Kerk en Samenleving). Deze club
telt op dit moment trouwens niet
veel meer dan pakweg vierhonderd
leden.
Slapend
"Zolang er nog predikanten zijn die
politieke preken houden, toege
spitst op oorlog en vrede en zolang
er in de wereld door de zonde nog
legers nodig blijven, zal het ICTO
blijven bestaan", aldus De Jong.
"En ja, wat de politieke realiteit be
treft, we moeten nog maar eens zien
of Gorbatsjov zijn woorden kan
waarmaken. Hij krijgt van ons het
voordeel van de twijfel, maar laat hij
het nu eerst allemaal maar eens be
wijzen".
Volgens De Jong gaat het prima
met zijn organisatie, hoewel hij be
aamt dat er momenteel volop ge
sproken wordt over de gedachte om
als ICTO ook bij te dragen aan de
bezinning over bijvoorbeeld het
milieuvraagstuk, terwijl een moge
lijkheid ook is dat het een slapende
beweging wordt die alleen aan de
weg timmert als er een aanleiding
voor is. "Maar we zullen ons nooit
opheffen", aldus de enige betaalde
kracht van het ICTO.
Een slapende organisatie is sinds
vier jaar de Stichting Bijbel en Vre
desvraagstukken, die zes maal (van
1980 tot '85) een onafhankelijke vre
deskrant uitgaf: 'Shalom'. De krant,
die tijdens de top een oplage had
van 300.000 exemplaren, wilde bin
nen evangelisch-christelijke kring
een diepere bezinning op gang
brengen temidden van de polarisa
tie rond IKV en ICTO.
Eén van de initiatiefnemers, drs.
Andries Knevel (werkzaam bij de
EO), legt uit waarom men gestopt is
met de uitgave van 'Shalom': "Wij
zagen in de oplage aankomen, dat
de aandacht voor de vredesproble-
matiek verminderde". Achteraf,
zegt hij, zijn we blij dat we gestopt
zijn, want "nu zie je dat de hele aan
dacht voor oorlog en vrede in de
kerken is ingezakt". Er wordt nog
één keer per jaar vergaderd over de
vraag of er weer een krant moet ko
men, maar: "Dat zie ik niet meer ge
beuren".
De bijbel die cabaretier
Herman Finkers jarenlang in
de kast had staan, bleek niet
compleet, zo ontdekte hij toen
hij de theorie van de Goerees
wilde controleren.
Gospelzangeres Elly draaide
in haar hippie-tijd weieens
een stickie van een 'lekker
dun blaadje' uit het bijbeltje
van Rikkert. En Mart Smeets
weet niets van de bijbel en
verloor daardoor een
spelletje van zijn 11-jarige
dochter.
Het Nederlands Bijbelgenoot
schap (NBG) dat dit jaar volop het
175-jarig bestaan herdenkt, wilde
van een aantal bekende Neder
landers weieens horen wat zij van
het nog steeds best verkochte
boek van de wereld vinden. Uit
eindelijk werden zestig vaderlan
ders aan de tand gevoeld, die vari
ëren van liedjeszangers tot politi
ci. van kunstenaars tot hooglera-
Het gaat om de bundel 'Bood
schap aan de bijbel', die gisteren
in Den Haag door de voorzitter
van de NCRV, drs. Th. J. Janssen
werd aangeboden aan kamerle
den, die zich in het boekje van
links tot rechts 'vrijmoedig uit
spreken' over het boek der boe
ken.
Bijvoorbeeld Ria Beckers, die
niets moet hebben'van partijen
die de bijbel 'als vlag op hun be
leid' zetten. "Die staan een totaal
verschillend beleid voor met de-
Kartner: 'pech onderweg'
zelfde vlag als legitimatie en dat is
op zich heel vreemd". Ze moet
trouwens toegeven dat zij zelf
'een heel enkele keer' de bijbel
gebruikt. Zoals in een debat over
vluchtelingen. Maar ze doet het
liever niet, "want in feite sla je an
deren dan om de oren met iets
wat je zelf liever niet wilt".
'Burgerplicht'
Elco Brinkman (CDA) zegt er het
zijne van: "Je hebt de 'burger
plicht' richting aarde en mede-
burgers. Zo is mij de bijbel steeds
uitgelegd. In onze familie ziet je
dat ook wel terug, die ver
menging van religie en openbaar
bestuur, bijna een soort roeping
dat je iets moet doen voor de ge
meenschap. Met verzen zwaai
en, nee. Maar in de geest van de
bijbel opkomen voor degenen die
aan de marges staan, dat wel".
Het verhaal van de vrouw die
de vijandelijke generaal Sisera in
zijn slaap een tentpin door het
hoofd slaat daardoor wordt
misdaadschrijver Ab Baantjer ge
boeid. Collega-auteur en cabare
tier Finkers heeft op de rooms-ka-
tholieke middelbare school een
bijbeltje, waarin het Hoolglied
ontbrak, evenals teksten uit Levi
ticus. "Dat merkte ik toen ik wil
de nalezen of wel klopte waarop
het echtpaar Goeree zich beriep".
Hij heeft toen een echte bijbel ge
kocht.
Van de slordige 25 bijbels die
prof. dr. Bas de Gaay Fortman in
zijn bezit heeft, gebruikt hij een
tje het liefst: "Een klein nieuw
testamentje met de psalmen, dat
ik voor heel weinig geld in het le
ger heb gekocht bij het Protes
tants Militair Tehuis. Voorin
staat: Vaandrig De Gaay Fort
man. Mftt het nieuwe testament
en de psalmen heb je al veel in
handen. De psalmen zijn me heel
dierbaar".
Beckers: 'heel vreemd'
"Een vreselijk boek", zo vindt de
hoogleraar economie dr. J. Pen.
"Afstotelijke verhalen vind ik
het, over oorlogen, slachtpartijen,
verkrachtingen. Ik heb er geen
boodschap aan". Elly van Rikkert
Zuiderveld denkt daar bepaald
anders over, maar vindt alle ver
halen in de bijbel ook niet even
prettig. "Sommige dingen lijken
onwaarschijnlijk, maar als ik in
God geloof moet dat ook een God
zijn voor Wie alles mogelijk is".
Om die 'zeer moeilijke' verha
len heeft Frans van Dusschoten
hulp nodig bij het bijbellezen.
Iets wat hij trouwens regelmatig
doet. Aan de van de tv bekende
ds. Nico ter Linden heeft hij dan
een goeie;, die vindt namelijk dat
je zonder gids niet een bijbel kunt
lezen. "Het is zelfs levensgevaar
lijk dat boek zomaar aan iedereen
in handen te geven. Ze gaan er
mee op de loop, maken er ruzie,
over of begrijpen die verhalen
niet".
Gids of geen gids, als Rien
Poortvliet één boek op een onbe
woond eiland zou kunnen meene
men, dan werd dat toch de bijbel.
Voor dr. J. Philips, oud-president
van het gelijknamige concern, is
de bijbel juist "een handleiding
voor degenen aan wie de aarde is
toevertrouwd".
Hotels
In ieder geval is het 'geen kook
boek', weet de gynaecoloog A. A.
Haspels. "Ik was laatst op een
CDA-bijeenkomst waar gespro
ken zou worden over het onder
werp 'zinvol leven'. Daar werd
toen ook Psalm 139 gelezen. Aha,
dacht ik, daar heb je het weer, de
anti-abortus-psalm. Die wordt
dan ook zo galmend'voorgedra
gen dat de kriebels over mijn rug
lopen".
Prof. Pen: 'vreselijk boek'
Adriaan van Dis 'laaft' zich aan
de taal van de bijbel. "De bijbel
kuist niet zozeer mijn ziel, als wel
mijn taal en spraakkunst". Dat
geldt ook voor woordkunstenaar
Henk van Ulsen. "Hoewel het ook
weer niet alleen opportunisme is;
ik heb toch ook altijd duidelijk de
behoefte om de mensen te laten
merken dat ik het belangrijk vind
als literair en religieus goed".
'Voor pech onderweg', zo func
tioneert de bijbel voor Pierre
Kartner die zijn artiestennaam
Vader Abraham niét op de bijbel
maar op een Belgisch liedje heeft
gebaseerd. "Dat zit zo. Als artiest
moetje heel wat reizen. Vooral in
de Smurfentijd zat ik geregeld in
hotels. Daar voel ik me toch al
niet erg thuis... Dan is er gelukkig
altijd een bijbel. Het is mijn erva
ring datje op zo'n moment geleid
wordt naar een gedeelte dat goed
voor je is".
Zo niet Smeets. "Ik slaap per
jaar gemiddeld 150 nachten in ho
tels. Al tien jaar lang. ik heb dus in
mijn leven 1500 keer in een
vreemde omgeving gelegen, moe,
eenzaam en alleen. 1500 kansen
heb ik gehad om het boek in te
kijken, en ik heb het 1500 keer
niet gedaan". Het gevolg: "Ik
speelde een spelletje Trvial Purs
uit met mijn dochter van 11. Ik
verloor omdat ik niet wist wat het
eerste hoofdstuk van de bijbel
Hoewel de samenstelling van
de zestig 'bekende Nederlanders'
tamelijk willekeurig lijkt, biedt
'Boodschap aan de bijbel' enige
uren lang interessant en prettig
leesmateriaal. Echt veel verras
singen bevat het boekje niet,
maar het is voor het eerst dat zo
veel bekendheden expliciet op de
vraag naar de betekenis van bij
bel en geloof ingaan.
'Boodschap aan de bijbel' is
een uitgave van NBG, NCRV en
Zirkoon Amsterdam en kost 17
gulden vijftig.
W.S.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds. Kool
stra, 11.45 oec. studentendienst; Marekerk 10
ds. Juckema Leerdam, 5 ds. Stam; Mara-
nathak. (L. Morsweg) 10 ds. Kramer; Oecume
nische geloofsgemeenschap De Regenboog
(Merenwi|k) 10 pastoor Van Well; Bethlehem-
kerk (Driftstr.) 10 ds. Hortensius; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds. Rietveld. 5 ds. V.d.
Velden; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Schou
ten; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 pasteur Ribs;
'Stevenshof' (rk kerk Haagse Schouw) 11
kand. Blok. Acad. Ziekenhuis 9 rk dienst, 10.15
ds. Schokker. Diakonessenhuis elke zat. 10.30
rk. dienst, morgen 10.30 ds. Van 't Hof. Ende
geest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk
zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) zie Beth-
kerk. Oude Vest zie Hoogl.kerk; Maranathak.
zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 kand. Henzen;
Merenwijk zie hen/, gemeente. Geref. K. Vrijg.
(Herengr.) 10 ds.'Simpelaar, 5 ds. Houtman.
Chr. Geref. K. (Steehschuur) 9.30 ds. Den Her
tog. 5 ds. Brandsma Amsterdam. Geref. Gem.
(zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in Ned
(Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.j 10.15 ds.
Mosterl hoofddienst. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pielerskerkstr.) 10 ds. Brü-
sewitz. Baptistengemeente (aula 'Nieuwer-
oord'. Rijnsburgerweg 124) 10 ds. Agtereek
doopdienst. Evang. Gemeenschap (Middelste-
gr 3) 9.30 en 10.30 ev Meulenberg. Evange-
liecentrum-Pinksterbew (Bethlehemskerk
Lammermarkt) 10. Pinkstergem. (O. Vest 13)
10 ev Vd Molen. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 7 (laatste zondag
van de maand 5 u.). Nieuw-Apost. Kerk (H
R.jnd. 24): 9.30 en 4. wo 8. Zevendedag-ad
ventisten ('De Ontmoeting', Noordhofland
V.schoten)elke zat. 10 tot 11 bijbelstudie. 11
tot 12 predikatie. Christelijke Wetenschap
(Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr. v.d. Heili
gen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30. 10.30 en
11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw.smgel) 10.
Rooms-Kath. K Haagweg zat. 7. zo. 10.30;
Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en 11Rijndijk
(Stevenshof) zat. 7, zo. 9.30; Steenschuur zat.
7. zo. 8.30,10.11.30,6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de zat. 7. zo. 9.30 en 11Lammenschansweg
zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7. zo.
10.30 en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 hr. Hoffenaar
Voorhout.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 prof. V.d.
Broek Ravenswaay, 7 dr. Zwanenburg Ede.
Geref. Kerk 10. 6.30. Chr. Geref. Kerk 9,30 en
4 ds. Velema Nunspeet ha. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds. 't Hooft, 5 ds. Wilschut
dienst met verstand, gehand.; Kruiskerk 9.30
ds. Lourens Steggerda; Opstandingskerk 9.30
prof. Berkhof Leiden, 6.30 ds. Achterberg Lei
den; G. Herderkerk 10 en 6.30 ds. Mulder; De
Bron 9.15 ds Moll, 10.30 ds. Tasslaar, 6.30
vredesviering; Ashram (Marsdiep) 10 dr. Wig
mans; Oudshoornse kerk 10 ds. Oort Rotter
dam; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 ds. Ou-
wendijk, 6.30 ds. Vroegindeweij Amersfoort.
Geref Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Van Wijngaar
den, 5 zie Adventskerk; Salv.kerk 9.30 drs. Wil
schut, 6.30 ds. De Lange Aalsmeer. Geref. K.
Vrijg. (school Bospark. 8eatr.xl. 4) 10 en 4.30.
Ned. Geref.vKerk (school Willemstr.) 9.30 ds.
De Vries. 7 ds. Janssens. Chr. Geref. Kerk
(Gri|pensteinstr.) 9.30, 2.30 ds. Romph. Oud-
Geref Gem (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt-
gem. (Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koek
koek Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 drs. Stavleu, 6.30 drs. Van Barneveld.
Volle-evang.gem. ('De Ark'. Pr. Hendrikstr. 54)
hr. V.d Hoorn Pinkstergem. 'Het Licht' (Mor-
genstersch. Bnljantstr. 1)10. Christengemeen
te 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) 3. Leger des H. (Zonneweg 3) 10' en 7
(laatste zondag van de maand 5 u.). Remonstr.
Gem. (Van Mandersloostr. 36) geen dienst. Rk
Kerk: Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Pi-
usk. zat. 7. zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7, zo. 9
BENTHUIZEN Herv. Gem. 9.30, 6. Geref-
./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen'. Schweit-
zerstr.-Bernhardstr.) 10. Geref. Gem. 9.30 en
6.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Cirkle Woudenbuerg, 6.30 da. Terlouw-
Sterk; Salv.kerk 9.30 ds. Terlouw, 6.30 dr. Van
Eek Ede; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds.
v.d. Hoef, 6.30 ds. Jumelet Polsbroek. Geref.
Kerk 10, 6.30. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30,
5.30. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en
6.30. Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds. Steinhart
Alphen.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
Jansen ha. 6.30 dr. Haitsma; De Stek 9.30 ds.
Van 't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds. De Jong, 6.30
ds. Van 1 Hoff ha. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds
Oosting. Geref. Gem. 9.30, 3.30 ds. Rietdijk.
Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijn-
str. 83) 9.30.
HAZERSWOUDE Herv. Gem. 9.30 ds. Van
Eijk Gouda, 6.30 ds. Goossen Waddinxveen.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Huisman. Rk Kerk:
dorp zat. 7. zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7. zo.
10.30; Rijndijk zo. 9
HILLEGOM- Herv. Gem. 10 ds. Rothfusz. 7 ds.
Hofland. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds. Hof
land. Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds. Van Lange-
velde Rk Kerk: Marl. zat 7. zo. 9 en 11; Jo-
zefk. zat. 7. zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE Herv. Gem. 10 ds. Van Dok Al
phen. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10. Rk Kerk zat. 7, zo.
9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 dr. V.d. Bank, 6 ds. Sloof; Ontm-
.kerk 10 ds. Sloof. 6.30 ds. Katt Herv. Gem
'De Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk aan
Zee. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Van Breevoort
ha. Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Ten Voorde, 6 ds. Vroegindeweij; O. Kerk
10 ds. Volk, 6 ds. Sjollema; Ichthusk. 10 ds.
Visser, 6 ds. Schuurman; Pniëlk. 9.30 ds. Sjol
lema, 6 ds. Volk; Maranathakerk (Rijnsoever)
10 ds. Abma Putten, 6 ds. Christ. Overduin
14.15 ds. V.d. Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (au
la P. Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10
ds. Hoogendijk Alphen. Geref. Kerk Vr.kerk
9.30 en 5 ds. V.d. Horst; Triumfatoik. 9.30 ha
en 5 ha ds. Cziria Rijnsburg. Geref. K. Vrijg.
9.30, 4. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo)
9.30 ds. Goossens, 7 ds. Zwarts. Chr. Geref. K.
10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem.
(Unizaal) 10 en 5 ds. V.d. Belt. Geref. Gem.
(Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in Ned.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voor-
str. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 hr. Houwink Surhuisterveen.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds. Kattenberg Leiden, 2.30 afscheid ds. Lap-
ré. Geref. Kerk 10 ds. V.d. Lugt, 2.30 zie herv.
kerk.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds. Knorth. 6.30 ds. v.d. Born;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v.d. born ha. 6.30
ds. Stegeman. Leythenrode 10 ds. De Leeuw.
Elis.-ziekenhuis 10. Geref. Gemeente Leiden
eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds.
Boogaard. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr.
De Vries. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 hr. Goedhart
Nieuwkoop. Geref. Kerk zat. 3 ha. zon. 9.30 en
7 ds. V.d. Kooi ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 dr. Zwanen
burg Ede, 7 ds. 't Hooft Alphen jeugdd
Pauiuskerk 10 ds. De Gelder. Geref. Kerk 10
Sipke v.d. Land, 7 zie dorpskerk. Geref. K.
Vrijg. (Prinsessestr. 19.30 ds. De Putter. 4.30.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10. 7 ds. Arnold
Zoetermeer. Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds.
Van Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds. Den boer.
Evangeliegemeente (Heereweg 52a) 9.45. Rk
Kerk Agathakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poel
polder zat. 7. zo. 10.30; Mariakerk zat. 7. zo. 9
en 10.15; Engelbew. zat. 7. zo. 10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Van Mou-
nk, 6.30 ds. Van Eeden Putten. Geref. Kerk
9.30. Chr. Geref. Kerk 9.30,7 ds. Boiten Schie
dam. Remonstr. Gem. 10 drs. Knoppers.
Evang. gem. (ver.aebouw 'De Rank', Regthuy-
splein) 12 nam. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De Graaf
Katwijk, 6.30 hr. V.d. Bos jeugdd. Geref. Kerk
9.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds. Brons
geest Leiden, 7 ds. Smaling Rijnsburg. Geref.-
Kerk 9.30 ds. Rang, 6.30 drs. Heiner Woerden.
Chr. Geref. Kerk 9.30,4.30. Rk Kerk zat. 7. zo.
10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. Geuze.
Rk Kerk zat. 7. zon. 9 en 10.30.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. Rothfuss Hillegom ha, 7
ds. Kuiper; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Ruitenberg;
De Rank (Golfbaan) 10 ds. Vroegindeweij. Ge
ref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper, 5
ds. Ruitenberg; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. War
ner Hengelo. 'Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11
ds. V.d. Wal Houten. 'Sole Mio' 9 ds. V.d. Lee.
Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.) 10.30 da. Bos-
man-Huizinga Rotterdam. Rk Kerk Zee zat. 7,
zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds Van
Achterberg; De Zilk geen opgave. Rk Kerk Vic-
tork. zat. 7. zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Zilk zat. 7. zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Kooman; Pauiuskerk 10 pastoor
Kester en ds. Da Costa oec. dienst ha; Ge
meentecentrum (Lijtw.) 7 drs. Schwencke. Ge
ref. Kerk 10 ds. De Bruin. Geref. Kerk Vrijg.
(aula Dr. Schilderschool) 9.30 ds. V.d. Jagt
Hoofddorp, 4.30 ds. Groenenberg Amersfoort.
Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds. Jan-
se Ermelo, 3.30 ds. Janse bevestiging en intre
de. Van Wijckerslooth 4 ds. Nicolai. Endegeest
10 pater Boshouwers. Volle-evangeliegem.
(Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo.
9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7. zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds. Zijl. Geref. K. 9.30 ds. Heijting. 6.30
ds. Zijl. Remonstr. Gem. 10 ds. Meijering
Oegstgeest. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
zat. 7, zo. 10.30; Petrus;B. zat. 7, zo. 10.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en 7
ds. V.d. Hoeven. Chr. Geref. K. 9.30, 2 ds.
Beekhuis Rotterdam.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds. Smaling, 4.30 ds. Wagter; Bethelkerk 5 ds,
Batelaan. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Rib-
berink, 5 ds. Terpstra; Immanuelkerk 9 en
10.30 ds. Terpstra, 5 ds. V.d. Zwaag Scheve-
ningen; Maranathakerk 9.30 ds. Eerbeek Den
Haag, 5 ds. Ribberink. Geref. Kerk Vrijg. 10 ds.
Heida en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K. 9.30
en 5 ds. Van Sorge. Evang. Christengem. (aula
mavo) 10 ev. Mosterd Zoetermeer. Rk Kerk zo.
10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 kinder-
dienst ds. Germans. 7 ds Bras. Geref.'Kerk
9.30 ds Biewinga. 7 ds. Bras. Chr. Geref. K. 10
en 5 ds. Hogenbirk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan
17) 10 mw. Duhoux-Rueb Wassenaar. Rk Kerk
zat 7. zo. 9 30 en 11
TER AAR Herv. Gem 9 30 ds Van '1 Hof. 6.30
ds. Stam. Geref. Kerk 9.30,6.30. Rk Kerk Aar-
dam zat. 7. zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7.
zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10.30 drs. Oege-
ma en dr. Vermeulen. Geref. Kerk 10.30 zie
herv. kerk, 6.30 prof. V.d. Beek, Geref. K. Vriiq
9.30. 5.30 ds. Heida.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 8.30 ds. Geelhoed,
2.30 ds. Van Benthem. Rk Kerk Laur.kerk zat.
7. zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7. zo. 10. Kerk
van Engeland (British school in The Nether
lands, J. v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse
dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Kunz, 5 ds. V.d. berg Groot-Ammers; Hoek
steen 9.30 ds. Schipaanboord, 6.30 ds. Kunz;
Bethelk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. Schipaan
boord; Rehoboth-school 9.30 kand. Stam Hou
ten; Imm.kerk 9.30 en 7 ds. Van Houwelingen.
Geref. Kerk Kruisk. 10.15 en 5 ds. De Moor;
Ontm.kerk 9.30 ds. Bongers. Geref. K. Vrijg.
(Kruiskerk) geen opgave. De. Chr. Afgesch.
Gem. 9.30 en 5 ds Van der Want. Oud-Geref.
Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en 6.30 Remon
str. Gem. geen dienst.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis. Rk Kerk
zat. 7. zo. 8 30 en 10.30.
WASSENAAR Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds.
Dijckmeester Naarden, 4.30 ds. Van Dis. Kie-
vietk. ('Samen op weg") 10 ds. Visser; Mes-
siask. 10 drs. Limburg-Klokke; Dorpscentrum
9.30 ds. Wuhlschleger Den Haag. Geref. Kerk
Zijllaan 10 da. Attema-Roosjen Den Haag, 7
ds. Versluys Maassluis. Ned. Prot. Bond (Kerk-
dam) 10.30 prof. Van Leeuwen.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. Stam Ter
Aar. 6.30 ds. Van 't Hof. Geref. Kerk 9.30 dr6.
Aalders, 6.30. Ned. Prot. Bond (De Wijk,
Schoolstr. 20) 10.30 drs. Roos. Rk Kerk zat. 7,
zo. 10.
VOORHOUTHerv./Geref. Kerkgemeenschap
(aula KTS) 10 ds. Baas Sassenheim. Rk Kerk
zat 7. zo. 9.30 en 11
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 7 ds.
De Zwart; De Ontmoeting (Noordhofland) 10
ds. Blanken. Herv. evang. op geref. grondslag
(kerkgeb. 'Rehoboth', A. van Leeuwenhoekka
de) 9.30 ds. Stoutjesdijk Dordrecht, 4.30 ds.
Groenendijk Sommelsdijk. Hulp en Heil-kerk
('Schakenbos', Leidschendam) 10 ds. Honig.
Geref. Kerk 10 ds. De Zwart. 7 zie herv. kerk.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Van
Doorn Alphen. Geref. Kerk 9.30. 7.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds. Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zon. 9 30 Chr
Dienaark. za. 7. zon 10. Meerburgkerk H. Run-
dijk zat. 7, zo. 9.30 en 11
ZWAMMERDAM. Herv. Gem. 9.30 ds. Pettin.
ga Utrecht, 6.30 ds. Moll Alphen. Geref. Kerk
9.30 ds. Verdoorn Waddinxveen. 6.30 ds.
Baas Sassenheim. Remonstr, Gem. geen
dienst.
