Meeregeren
PvdA alom
verwacht
CDA moet tegen wil en dank verder met PvdA
Grote coalitie
Lubbers houdt handen vrij
Janmaat in
Kamer door
ontbreken
concurrentie
DONDERDAG 7 SEPTEMBER 1989
BINNENLAND
PAGINA 3
Commentaar
schappelijke vraagstukken, zoals
de werkloosheid en de milieuver
vuiling, aan te pakken.
De FNV verwacht "een inventie
ve aanpak van de werkloosheidsbe
strijding en een rechtvaardige inko
mensverdeling". Het beleid van het
nieuwe kabinet ook wanneer het
bestaat uit CDA en PvdA zal be
palen of de vakbeweging bereid is
tot een matiging van de lonen.
Uit de campagne is de indruk bij
de FNV versterkt dat aangestuurd
wordt op een sociaal akkoord tus
sen overheid, werkgevers en werk
nemers. Zoals bekend wil PvdA-
lijsttrekker Kok zo'n centraal ak
koord in de informatieperiode be
spreken en na de formatie in het re
geerakkoord opnemen.
Voorzitter Hofstede van het
Christelijk Nationaal Vakverbond
(CNV) is zeer tevreden over de ver
kiezingsuitslag. Volgens hem kan
er heel snel "een kabinet van win
naars" worden gevormd: CDA,
PvdA en D66. Hij erkent dat de
PvdA geen echte winnaar is, maar
het verlies van de socialisten vindt
de CNV-voorzitter marginaal.
De drie partijen liggen program
matisch niet zo ver uiteen, stelt Hof
stede vast. Volgens hem zouden
CDA, PvdA en D66 er in twee dagen
uit moeten kunnen komen. Als er
een regeerakkoord ligt zou het kabi
net snel met werkgevers en vakbe
weging om de tafel moeten gaan zit
ten om over het sociaal-economi-
"Sche beleid voor volgend jaar te pra
ten en tot een sociaal akkoord te ko-
Het Koninklijk Nederlands On
dernemers Verbond KNOV, de
grootste centrale ondernemersorga
nisatie in het midden- en kleinbe
drijf, zei in een reactie dat een lang
durige formatie het ergste is dat het
bedrijfsleven kan overkomen, met
ongetwijfeld zware cao-onderhan
delingen in zicht. Op het CDA rust
daarom de zware verantwoordelijk
heid om snel te beslissen met welke
partij het een regering wil vormen.
Het Nederlands Christelijk On
dernemers Verbond (NCOVj noemt
de verkiezingsuitslag een bevesti
ging van de waardering voor het ge
voerde herstelbeleid van de laatste
jaren. Het CDA is hier kennelijk de
trekker geweest, aldus het NCOV.
Stembureau 'zoek'
DEN HAAG - Een 'zoekgeraakt'
stembureau was de reden dat Den
Haag pas laat met de verkiezingsuit
slag naar buiten kon komen. Het
bureau was onder een verkeerd
nummer in de computer ingevoerd
en bleek naderhand nergens terug
te vinden. Pas na anderhalf uur zoe
ken slaagde men er in de gegevens
van het bureau weer boven water te
krijgen. Het Noordhollandse Kat-
woude, de kleinste gemeente in Ne
derland, was de eerste waar de
stemmen waren geteld. Om 19.08
uur rolden de uitslagen van het
plaatsje uit de computer. Bij de vo
rige Kamerverkiezingen in 1986
was Renswoude de snelste om 19.11
DEN HAAG (GPD/ANP) De grote ondernemingsorgani
saties VNO en NCW wijzen een kabinet van CDA en PvdA
niet op voorhand af. Wat het VNO betreft is de kwaliteit van
de toekomstige ministersploeg belangrijker dan de partijen
waaruit zij afkomstig zijn.
De voorzitter van de christelijke
werkgeversorganisatie NCW, An-
driessen, wees een kabinet van
CDA en WD ook niet dadelijk af.
"Het beste voor de ondernemers is
een voortzetting van het tot dusver
gevoerde beleid. Maar door de ver
schuiving in de markt is er mis
schien wat aanpassing nodig", zo
liet hij weten.
Voorwaarde is volgens An-
driessen wel dat de belastingmaat
regelen volgens het plan-Oort niet
in gevaar komen. De PvdA wil daar
aan sleutelen, in tegensteklling tot
VVD en ook CDA. Maar volgens
Andriessen kan de WD misschien
behoefte hebben aan enige bezin
ning 'in de luwte'.
De topman van de grootste werk
nemersorganisatie, FN V-voorzitter
Johan Stekelenburg, pleitte op
grond van de verkiezingsuitslag
voor een CDA/PvdA-kabinet. Vol
gens de FNV is een brede coalitie
noodzakelijk om de grote maat-
DEN HAAG - Het is voor de Cen
trumdemocraten niet zo moeilijk
geweest om een zetel in de Tweede
Kamer te bemachtigen. Janmaat
heeft tijdens deze verkiezingen vrij
wel geen concurrentie gehad van
andere extreem-rechtse partijen.
Ook bleven dit keer grote ruzies uit
rond zijn persoon. Verdeeldheid
binnen extreem-rechts was drie jaar
geleden de belangrijkste oorzaak
van het verlies van zijn Kamerzetel.
door Weert Schenk
In 1982 werd Janmaat in de Twee
de Kamer gekozen als vertegen
woordiger van de Centrumpartij. Al
snel daarna ontstond binnen zijn
groepering grote heibel, waardoor
Janmaat halverwege de zittingspe
riode de partij werd uitgegooid. Hij
ging verder als onafhankelijk Ka
merlid, en richtte «intussen de Cen
trumdemocraten op.
Voor zijn verkiezing heeft Jan
maat zelf nauwelijks campagne ge
voerd. Aanhangers verspreidden
hier en daar wel folders, maar de
lijsttrekker hield zich vooral bezig
met het opsporen van bij de NOS
'zoekgeraakte' banden voor radio-
en televisie-uitzendingen.
Desondanks kregen de Centrum
democraten veel publiciteit als ge
volg van het inmiddels gebruikelij
ke gerotzooi met handtekeningen
voor de kandidatenlijsten. Dat vond
Janmaat al mooi genoeg: "Ik denk
niet dat campagne-voeren iets uit
haalt". In zjjn hart tvas hij ook te
bang dat anti-fascisten zijn propa-
ganda-acties zoüden verstoren.
Janmaat maakte wel volledig ge
bruik gemaakt van de aan hem toe
bedeelde zendtijd voor politieke
partijen. Op sluwe wijze speelde hij
in op de buitenlanders-vijandige ge
voelens onder de bevolking, zonder
daarop juridisch te kunnen worden
aangepakt.
Janmaat drukte zich steeds voor
zichtig uit, waarmee hij zijn werke
lijke aard verhulde. Hij voelt zich
juist zeer verwant aan de keiharde
extreem-rechtse Franse politicus
Le Pen en de oud-SS'er Schönhu-
ber van de Duitse Republikaner, die
beiden in het Europese Parlement
zitten. Janmaat, op een haar na zelf
Europarlementariër, nodigde zijn
twee grote voorbeelden diverse ma
len uit om in ons land op te treden,
maar hij kreeg nul op het request.
Le Pen en Schonhuber nemen hun
Nederlandse collega niet serieus.
In zijn eerste termijn in de Twee
de Kamer heeft Janmaat zich ook
niet laten kennen als een geducht
politicus. In het begin roerde hij
zich nog wel eens bij individuele
verzoeken tot naturalisatie. Nor
maal waren dat hamérstukken,
maar de Centrumpartij ging van
sommige aanvragers de achtergron
den na en bracht die ter discussie.
Maar dat haalde niets uit en was ook
snel over.
Janmaat mengde zich nauwelijks
in de parlementaire debatten. Hij
had het al snel te druk met de inter
ne schermutselingen en schreeuw-
partijen. Mede daardoor stelde hij
zich zelfs tijdens de discussies over
de Minderhedennotatamelijk te
rughoudend op.
De Anne Frankstichting en ande
re anti-fascistische groepen zien het
gevaar van de verkiezing van Jan
maat dan ook op een ander vlak lig
gen dan het parlementaire. De Cen
trumdemocraten krijgen vaste
zendtijd op radio en televisie, waar
mee ze rassenhaat kunnen aanwak
keren. Bovendien geeft het Kamer
lidmaatschap de partij een betere fi
nanciële basis.
Partijleiders verwachten korte formatie
DEN HAAG (GPD/ANP) - CDA en
WD hebben gisteravond in het
midden gelaten of ze zullen aan
sturen op herstel van hun coalitie,
hoewel die na de verkiezingen op
nog maar 76 zetels kan rekenen.
CDA-leider Ruud Lubbers wil
met zowel de aangeslagen WD als
met PvdA en D66 over de vorming
van een kabinet gaan praten. WD-
leider Voorhoeve noemde de nipte
meerderheid "niet te klein". De
linkse partijen (PvdA, D66 en
Groen Links) vinden dat de libera
len na hun tweede zware verkie
zingsnederlaag niet in het kabinet
terug moeten keren.
De fracties in de Tweede Kamer
komen vandaag aan het eind van de
ochtend voor het eerst bijeen om
zich te beraden op hun inzet bij de
formatie. Koningin Beatrix ont
vangt vanmiddag haar belangrijk
ste adviseurs, de voorzitters van
Eerste en Tweede Kamer, en de
fractievoorzitters. Het is niet zeker
of het Staatshoofd vanavond nog
een informateur zal benoemen.
CDA-lijsttrekker en premier Lub
bers toonde zich gisteravond "te
vreden" met het behoud van de 54
zetels voor zijn CDA. "Als we meer
hadden gehaald had het risico van
te weinig bescheidenheid erin geze
ten", aldus Lubbers. Hij noemde
het verlies voor de WD "zuur". De
liberalen moeten, aldus Lubbers,
zelf maar conclusies trekken uit
hun nederlaag.
WD-leider Voorhoeve weigerde
vooruit te lopen op de strategie die
zijn partij vandaag voor de formatie
zal uitzetten. De nipte meerderheid
van 76 zetels waar CDA en WD op'
kunnen rekenen is, aldus Voorhoe
ve, "klein maar niet te klein, maar ik
moet ook denken aan de positie van
mijn fractie in zo'n coalitie". Voor
hoeve stelt zich vandaag, tijdens de
eerste fractievergadering van de li
beralen, opnieuw kandidaat voor
het fractievoorzitterschap.
Voorhoeve betwijfelde openlijk
of PvdA en CDA gezamenlijk tot
een geloofwaardige oplossing voor
het vraagstuk van de euthanasie
kunnen komen. Er was al een com
promis tussen CDA en WD in de
vorm van een wetsontwerp. De
PvdA vindt echter dat het een vrije
kwestie moet worden, hetgeen weer
een gruwel is voor het CDA.
Signaal
Volgens Wim Kok (PvdA) hebben
de verkiezingen een "wezenlijk an
der beeld dan in 1986", opgeleverd,
toen het verlies van de WD door
winst van het CDA werd gecompen
seerd. Nu zijn CDA en WD geza
menlijk van 81 naar 76 zetels ge
daald, aldus Kok, die dat een "niet
mis te verstaan signaal" noemde.
De PvdA claimt op basis daarvan
een plaats in het nieuwe kabinet.
Kok herhaalde in beginsel be
schikbaar te zijn voor een ministers
post. Hij wees erop het in de traditie
van de sociaal-democratie ligt dat
de politiek leider als het even kan
deelneemt aan het kabinet.
D66-lijsttrekker Hans van Mierlo
sprak gisteravond een onomwon
den voorkeur uit voor een kabinet
van CDA, PvdA en D66. Hij herhaal
de zijn standpunt dat deelname van
zijn partij aan een CDA-WD-kabi-
net "niet voor de hand ligt". Bij
deelname van D66 aan een kabinet
met CDA en PvdA gaat hij uit van
twee D66-ministers. "Het ligt voor
de hand dat ik een van die ministers
ben", aldus Van Mierlo.
De tegenstanders van herstel van
de centrum-rechtse coalitie menen
dat zo'n kabinet niet stabiel kan
zijn, vanwege het grote verlies van
de WD en de nipte meerderheid.
Volgens Groen Links-lijsttrekster
Ria Beckers zal er een centrum
links kabinet komen "omdat Lub
bers aan een nieuwe uitdaging toe
De leiders van de partijen ver
wachten een korte formatie: Kok en
beckers denken dat er binnen zes
weken een nieuw kabinet kan aan
treden, Voorhoeve en Van Mierlo
denken dat de formatie in acht we
ken rond kan zijn. Alleen Lubbers
waagde zich gisteravond niet aan
een voorspelling.
staande zaterdag, als ze in Utrecht
bijeenkomen, krachtig roeren.
Voorhoeve
De positie van Voorhoeve als frac
tievoorzitter lijkt, vooral bij gebrek
aan een alternatief, vooralsnog niet
op het spel te staan. Hij is de enige
kandidaat vandaag bij de verkie
zing en de fractie zal wel uitkijken
nu al direct een 'bijltjesdag', verge
lijkbaar met die in 1986, op touw te
zetten.
Maar, om de vergelijking met
1986 door te zetten, ook toen duurde
het enige weken voordat Ed Nijpels
alsnog werd gewipt en minister in
de luwte van het milieu werd. Zijn
opvolger Joris Voorhoeve wist in
korte tijd de rust in de partij te her
stellen, maar dat heeft niet erg lang
mogen duren. De kabinetscrisis, die
door Voorhoeve niet gewild, maar
hem door de fractie opgedrongen
werd, gooide krachtig roet in het
eten.
De geschiedenis heeft geleerd dat
de WD in de oppositie altijd een
veel betere stembus-uitslag maakt,
dan na een periode in de regering.
Aan dat perspectief kunnen de libe
ralen zich de komende tijd vast
klampen. Hans Wiegel kan in elk ge
val zo lang in Leeuwarden blijven.
Voor D66 is de komende tijd een
opmerkelijke rol weggelegd. Aan
de ene kant heeft de PvdA steeds
gezegd dat Hans van Mierlo deel
zou moeten nemen aan een cen
trum-links kabinet. Zelf ziet de ou
de rot van D66 zich vooral als brug
genbouwer tussen de kijvende par
tijen. Daar komt nog bij dat Van
Mierlo en Lubbers persoonlijk uit
stekend met elkaar overweg kun-
Maar als die formatiepoging mis
lukt, uiteraard pas na maandenlang
'gezeur' om komma's en poppetjes,
is het niet helemaal uitgesloten dat
D66 zich gaat bemoeien met een ka
binet CDA-WD. Dat kan overigens
pas als Van Mierlo voor zichzelf een
overtuigend verhaal kan houden
dat de starheid van de PvdA een co
alitie met het CDA onmogelijk
maakt.
Maar als dat gebeurt, zou Van
Mierlo de deur naar zo'n kabinet,
die hij tot nu toe steeds op een heel
klein kiertje heeft gehouden, verder
kunnen openduwen. Dat mes snijdt
voor hem aan twee kanten. Hij kan
programmatisch flinke eisen stellen
voor D66-steun aan Lubbers/Voor-
hoeve. Maar bovendien zou het hem
de definitieve doorbraak naar de
WD-kiezers kunnen opleveren.
Het zijn gevaarlijke speculaties,
maar helemaal uitgesloten is het
niet.
Moeilijker
De kabinetsformatie zal krachtig
beleid voorlopig niet mogelijk ma
ken. De waarschijnlijke kabinetsin
formateur, Jan de Koning, zal het
moeilijker krijgen dan drie jaar ge
leden, toen hij toch ook nog bijna
acht weken nodig had om het twee
de kabinet-Lubbers in elkaar te zet
ten. Dat geeft de WD ruim de tijd
om een nog sluimerende ruzie te be
slechten. Misschien, héél mis
schien, kunnen de liberalen uitein
delijk toch nog weer aan de regering
deelnemen.
De Tweede-Kamerverkiezingen
hebben sterker dan ooit bevestigd
dat het CDA de bepalende
machtsfactor is in de Nederlandse
politiek. Ondanks het weinig ver
heffende beeld dat het tweede ka
binet-Lubbers bood (het paspoort,
het gerommel op onderwijs, en-
quetes, de pijnlijke toestanden in
de gezondheidszorg, het getalm
met de aanpak van de milieu-pro
blemen) handhaafde het CDA zich
moeiteloos op het hoge totaal van
54 zetels. De WD daarentegen
kreeg zware klappen en de PvdA
hield aan de meestal toch gunstig
uitpakkende oppositie ook be
hoorlijk verlies over.
Wat Lubbers ook doet, hij kan ken
nelijk niet kapot in dit land. De lijst
trekker van het CDA wilde gister
avond nog niet ingaan op de vraag
met welke coalitiegenoot zijn partij
in zee zal gaan. Men onderhandelt
nu eenmaal niet voor de tv-came-
ra's. De verkiezingsuitslag maakt
het nog altijd mogelijk dat CDA en
WD (samen 76 zetels) de coalitie
opnieuw aangaan. De marge is
dan echter wel heel smal, hoewel
er, ook zonder afspraken, op
steun van klein rechts kan worden
gerekend. Het zou overigens onlo
gisch zijn als de liberaal-confes
sionele coalitie terugkeerde. De
WD heeft het kabinet laten stran
den uit frustratie, omdat het steeds
onder het juk van het CDA door
moest. Als dat al met 27 zetels ge
beurde, wat staat een zwaar ver
zakte liberale fractie dan wel niet
te wachten?
Onlogisch dus het herstel van de
coalitie, maar niet volstrekt onmo
gelijk.
In de gegeven omstandigheden
lijkt het meest voor de hand lig
gend dat CDA en PvdA samen op
pad gaan. En het moet toch wel
vreemd gaan wil het daar niet van
komen. Niet dat de christen-demo
craten van een dergelijke coalitie
verrukt zijn (zoiets als een linker
vleugel is in het CDA nauwelijks
nog aanwezig), maar de historie
heeft geleerd dat ze een dergelijk
overstap als het moet zonder
schokken aankunnen.
Een combinatie van CDA en PvdA
lijkt ook het beste in staat het nodi
ge reparatiewerk op sociaal-eco
nomisch gebied uit te voeren en
de schoning van het milieu effec
tief ter hand te nemen. Veel hangt
er vanaf hoe soepel Kok zich in de
onderhandelingen zal opstellen.
Duidelijk is dat de PvdA tot veel
bereid is om de oppositiebanken
te verlaten, maar de door CDA en
WD gevolgde lijn zal toch moeten
worden omgebogen. De christen
democraten zullen wel bepalen tot
hoe ver.
Als het tot de vorming van een gro
te coalitie komt, zal er dan nog een
rol zijn weggelegd voor D66? Al
leen al vanwege de aanwezigheid
in een kabinet van een man als
Van Mierlo (een van de weinig po
litici met een politieke filosofie die
verder reikt dan de waan van de
dag) zou dat wel wenselijk zijn.
Maar de kans daarop is niet groot,
hoe fraai het verkiezingsresultaat
van D66 ook is. Getalsmatig heb
ben CDA en PvdA de Democraten
niet nodig.' Bovendien houdt D66
er op een voor het CDA uiterst de
licate kwestie, de euthanasie, een
zeer eigen oordeel op na, dat de
confessionelen met grote huiver
vervult.
Tot slot iets over de terugkeer in
de Kamer van de heer Janmaat,
dit keer schuilgaand onder de
naam centrum-democraten. Op
zijn verkiezing is door enkele par
tijen nogal krampachtig en han
denwringend gereageerd.
Dat is overdreven. Elke samenle
ving heeft haar warhoofden, igno-
ranten, verblinden, kwaadwilligen
en bij elke verkiezing staat daar
wel iemand voor op. Echte demo
craten zijn daar niet bang voor.
Janmaat gaat weer over.
door
Henri Kruithof
DEN HAAG - Het lijkt een lange,
kille winter te worden. De uitslag
van de verkiezingen veroordeelt
CDA en PvdA tot elkaar, tenminste
om een eerste formatiepoging te
wagen. Die zal in het teken staan
van het feit dat het CDA verreweg
de grootste partij is, en, misschien
nog wel belangrijker, samen met de
WD toch net over een meerderheid
beschikt. Daar zal Ruud Lubbers de
PvdA tijdens de formatie nog wei
eens aan herinneren.
De formatiepoging van een kabi
net van CDA en PvdA, eventueel
aangevuld met D66, wordt een
moeizame. In de CDA-harten leeft
een voorkeur voor verdergaan met
de WD. Maar Lubbers heeft steeds
gezegd, dat dat met een meerder
heid van slechts één of twee zetels
eigenlijk niet kan. Al heeft hij die
deur nooit helemaal in het slot ge
gooid.
Behalve de psychologische bar
rière die er ligt tussen de sociaal- en
christen-democraten, is er ook pro
grammatisch nog wel het een en an
der te verhapstukken. Het felle
strijdpunt van de belastingverla
ging per 1 januari is misschien nog
wel op te lossen, als een deel daar
van voor het milieu wordt gebruikt.
Maar achter dit mogelijke struikel
blok ligt ook nog de grote hobbel
van de euthanasie. De PvdA wil
hiervan een vrije kwestie maken: al
le kamerleden moeten zonder frac
tie- of coalitiedwang kunnen bepa
len hoe zij stemmen over dit gevoe*
lige onderwerp. Het CDA voelt daar
niets voor en houdt vast aan het
wetsontwerp van het oude kabinet.
Op beide strijdpunten kan het
CDA vermoedelijk veel beter zaken
doen met de WD, zeker nu deze
veel kleiner is geworden en dus nog
minder in te brengen zou hebben in
onderhandelingen met het CDA.
Dat is meteen ook de reden, waar
om de WD er vermoedelijk weinig
voor zal voelen meteen aan zo'n ka
binetsformatie mee te doen. Als
Voorhoeve verstandig is, laat hij
CDA en PvdA het eerst maar eens
proberen. Als dat niet lukL komt
het CDA misschien nog bij Voor
hoeve terug en dan is zijn positie
een stuk sterker.
Het geeft de WD bovendien ge-
M1ELE KEUKENS,
TOPKOMFORT
VAN BLIJVENDE
SCHOONHEID.
Miele-Keuken-Centrum
"Leiden"
Leiden: Korevaarstraat 11. Tel.: 071-149859
Lubbers (54 ze
tels) schudt Kok
(49) de hand.
Tussen CDA en
PvdA liggen
nog enige strui
kelblokken op
weg naar een
coalitie.
(foto ANP)
legenheid om de wonden te likken
na de tweede dramatische neder
laag in een rij. De discussie over de
interne liberale ruzies is in juni
weliswaar bezworen, uitgewoed
was en is deze allerminst. En zeker
nu de WD een gevoelige nederlaag
heeft geleden, kan de discussie
weer in volle hevigheid losbarsten.
Vooral de machtige voorzitters van
de kamercentrales, zullen zich aan-
