Hitier was politiek
zat en koos voor geweld
Vijftig jaar geleden rolden de nazi's Polen binnen
Poolse opperrabijn blijft weg bij wereldgebed voor vrede9
PAGINA 2
DONDERDAG 31 AUGUSTUS 1989
BONN Op 31 augustus 1939, 's
avonds om negen uur, zenden alle
Duitse radiostations een hele lijst
voorstellen uit die de nazi's Polen
zouden hebben gedaan om een con
flict te voorkomen. Het is de climax
van een maandenlange anti-Poolse
campagne van Goebbels vol beledi
gingen, gefingeerde berichten over
geweld tegen Duitsers in Danzig en
Oost-Pruisen.
Op het moment van de uitzending
zet de SS-Sturmbannführer Alfred
Naujocks een aanval in scène op de
Duitse radiozender Gleiwitz.
Hij
leest een korte verklaring voor waar
uit moet blijken dat het om een Pool
se overval gaat, vuurt wat pistool
schoten af en laat de lijken van enke
le speciaal uitgezochte strafgevange-
nen achter.
Bij het ochtendgloren meldt de
Poolse commandant van de Wester
plaat aan de Oostzee: "Om 4.45 uur
heeft de pantserkruizer Schleswig-
Holstein het vuur op de Westerplaat
geopend".
Nazi-dictator Adolf Hitler
wendt zich in een korte toespraak tot
zijn volk: "Sinds 5.45 uur wordt er te
ruggeschoten. Elke bom zal met een
bom worden vergolden".
"Ik wil nu niets anders meer zijn
dan de eerste soldaat van het Rijk. Ik
heb de wapenrok, die mij heilig is,
weer aangetrokken.
Ik zal hem pas
uittrekken na de overwinning of ik
maak het einde niet meer mee".
Zonder oorlogsverklaring begon de
Tweede Wereldoorlog met een con
flict, dat Hitier eigenlijk niet wilde.
De publicist Sebastian Haffner,
"De oorlog die toen uitbrak, was;
niet de oorlog die hij altijd van plan
geweest was te voeren en die hij ve
le jaren had voorbereid".
door
Hans Hoogendijk
"Uit de Eerste Wereldoorlog had hij
twee verhelderende lessen getrok
ken. In de eerste plaats dat de oor
log tegen Rusland was gewonnen
en dat Rusland veel zwakker bleek
dan voorheen was aangenomen. Hij
meende dit te kunnen herhalen.
Maar Hitler had ook gezien dat
Duitsland de oorlog in het Westen
hoofdzakelijk tegen Engeland had
verloren en dat dit conflict vermijd
baar was geweest".
Volgens Haffner had Duitsland
de Britten geprovoceerd door het
voeren van wereldpolitiek en de
bouw van een grote vloot, waardoor
Londen zijn mondiale heerschappij
in gevaar zag komen. Hitier wilde
dat Groot-Brittannië nu neutraal
bleef, dus geen vlootopbouw, geen
wereldpolitiek, maar concentratie
op de oorlog tegen Rusland, waar
aan een korte confrontatie met
Frankrijk vooraf moest gaan, om bij
de aanval op het Oosten de rug vrij
te hebben.
Tussen 1933 en 1938 heeft hij dit
beleid vrij consequent gevoerd,
waarbij hij sterk profiteerde van de
anti-oorlogsstemming in Groot-
Brittannnië. Na de Eerste Wereld
oorlog had de Britse koning George
de Vijfde tegen zijn minister-presi
dent Lloyd George gezegd: "Ik wil
geen oorlog meer hebben. Ik wil het
niet".
Vijand
De Britten stelden dat oorlog de
grootste vijand van de mensheid is
en dat het voorkomen van gewa
pende conflicten de hoogste politie
ke opdracht is. De 'appeasement-
politiek' van de in 1937 gekozen pre
mier Chamberlain was daar de logi
sche voortzetting van. Hitier wilde
wel oorlog, maar niet met Engeland.
Hij wilde een bondgenootschap
met de Britten. In ruil voor de vrije
hand in het Oosten, wilde hij garant
staan voor het voortbestaan van het
Britse imperium. Hij werd daarin
gesteund door de kort tevoren afge
treden Britse
koning Edward en zijn vrouw
Wallis Simpson, die de dictator in
oktober 1937 in Beieren opzochten.
Edward verklaarde na de oorlog dat
hij diep onder de indruk was van de
man met zijn „toekomstvisie en
vooruitstrevende opvattingen".
"Hitier versterkte mij in de me
ning dat het rode Rusland de enige
vijand was en dat het in Brits en Eu
ropees belang was de Duitsers aan
te moedigen in het Oosten toe te
slaan en het communisme voor
eens en voor altijd te verpletteren".
Hitier stuurde zijn minister van
buitenlandse zaken Von Ribben-
trop naar Londen met de opdracht:
„Breng mij het Britse bondgenoot
schap". Haffner: "Engeland wenste
geen alliantie en was ook niet bereid
de verovering en onderwerping van
Rusland door de Duitsers te accep
teren. Wel was het bereid grote con
cessies aan het Rijk te doen als dit
tevreden was met de oorsponkelij-
ke continentale middenpositie en
het Frankrijk en Rusland met rust
liet.
Sympathie
In principe ging het bij de Duits-
Britse onderhandelingen tussen
1937 en 1939 al om de grote oorlog
tegen Rusland, die Engeland wilde
verhinderen. Niet omdat het ook
maar enige sympathie had voor de
Sovjetunie, maar omdat men juist
zag, dat verovering van Rusland
door Duitsland het Rijk ook zonder
vlootpolitiek oppermachtig zou ma
ken. De Britten wilden zo te zeggen
Duitsland zijn grote oorlog afko
pen. Tegenover de 'vrije hand' in
het Oosten, die Hitier eiste, stelde
Londen de 'appeasement'.
Volgens de grote Hitler-biograaf
Joachim Fest wilden de Britten Hit-
Ier toestaan alle Duitstalige gebie
den op te slokken. Daar moest dan
tegenover staan dat hij met Frank
rijk en Engeland zou samenwerken
bij de opbouw van een vreedzaam
Europa. Ook diende hij Parijs en
Londen te raadplegen voor hij nieu
we stappen zou ondernemen.
Naar de mening van Fest was Hit-
Ier diep beledigd door deze bevoog
ding. Haffner: "De Britten hoopten
dat na München veel staten in Zuid
en Oosteuropa zich met Hitier wil
den verbinden en dat hij zijn han
den vijf tot tien jaar vol zou hebben
met het integreren van de op vreed
zame wijze vergaarde gebieden en
dus geen tijd zou hebben voor ande
re grote plannen. Intussen zouden
de andere staten zich verder kun
nen bewapenen totdat het even
wicht was hersteld".
Maar Hitier hield aan zijn Rus
land-plan vast. Hij wilde de Oost- en
Zuidoost-Europese staten hooguit
als hulpvolkeren gebruiken en een
centrale rol was daarbij weggelegd
voor Polen. Polen was de barrière
op zijn weg naar de Moskwa.
Gewonnen
Haffner: "Hoe zou hij ooit een oor
log tegen Rusland kunnen begin
nen als er niet ergens een gemeen
schappelijke grens was? Die moest
naar Duitse opvattingen natuurlijk
zo ver mogelijk naar het Oosten lig
gen. Met andere woorden: Polen
moest het als bondgenoot voor de
Duitse opmars tegen Rusland wor
den gewonnen".
"Om dat te bereiken werden War
schau zelfs gebieden in de Oekraïne
beloofd. Polen weigerde en dat zet
te Hitier aan het denken. Als hij Po
len niet als partner kon hebben,
moest als overwonnen en bezet land
tot opmarsgebied worden. De voor
genomen oorlog tegen Rusland zou
dus vooraf worden gegaan door een
geïmproviseerde oorlog tegen Po
len".
In Londen gingen de alarmklok
ken rinkelen. De appeasementpoli-
tiek werd niet opgegeven maar aan-
*Hitler inspecteert de troepen,
De Poolse opperrabijn Josko-
wic is dermate boos op het hoofd
van de rooms-katholieke kerk in
zijn land, kardinaal Glemp, dat hij
niet wil meedoen aan een „we
reldgebed voor de vrede" dat van
daag wordt gehouden ter herden
king van het feit dat 50 jaar gele
den de Tweede Wereldoorlog uit
brak.
„Het heeft geen zin om samen
te bidden met degenen die ons
niet toestaan in Auschwitz te bid
den", verklaarde de opperrabijn
in een vraaggesprek.
Glemp had in een preek ten
aanhore van 150.000 mensen in
het bedevaartsoord Czestochowa
gezegd dat joden zich presente
ren als een volk „dat boven ande
re volkeren verheven is", waar
aan hij toevoegde dat „er geen an-
ti-semitisme is als anti-Poolse
sentimenten niet bespeeld wor
den".
De kardinaal zei verder dat 14
nonnen die in een klooster vlak
bij het vroegere vernietigings
kamp Auschwitz verblijven, het
recht hebben voor alle doden te
bidden, ook al zint dat de joden
niet. Het klooster is een omstre
den kwestie sinds februari toen
de termijn om de nonnen te ver
huizen afliep zonder dat de
rooms-katholieke autoriteiten
van Polen tot actie overgingen.
Naar de mening van Joskowicz
verhindert de aanwezigheid van
het rooms-katholieke klooster en
van een crucifix op een steen
worp afstand van het vroegere
kamp dat joden er bidden. De op
perrabijn heeft zelf in Auschwitz
gevangen gezeten, zijn hele fami
lie is in het kamp omgekomen.
Er wonen in Polen 14.000 joden.
De Nederlandse Zionisten
bond zal in de maand september
elke zondagmiddag een "een de
monstratieve gebedsbijeen
komst" houden voor het huis van
de pauselijke vertegenwoordi
ger (nuntius) in ons land. De bond
doet dit uit protest tegen het om
streden klooster in Auschwitz.
Voor de woning van de nuntius in
Den Haag zal bij die gelegenheid
op de sjofar worden geblazen.
Met het indringende geluid van
deze ramshoorn, die in de laatste
maand van het joodse jaar dage
lijks wordt gebruikt, wil de bond
het Vaticaan oproepen tot bezin
ning. Sinds twee weken staat er
voor het huis van de nuntius al
een grote Davidster. Het Centrum
voor Informatie en Documentatie
Israël (CIDI) laat dit 'symbolisch
protest staan tot het klooster ver
plaatst is.
Lutherse Kerk
De grootste Lutherse Kerk in de
Verenigde Staten blijft lid van de
landelijke Raad van Kerken
(NCC) en van de Wereldraad. Dit
heeft de eerste algemene vergade
ring van deze kerk, die van 1 janu
ari 1988 af de voortzetting is van
drie afzonderlijke lutherse ker
ken, met grote meerderheid be
sloten.
Secretaris-generaal Emilio Cas
tro van de Wereldraad en presi
dent Patricia McClurg van de
NCC, beiden naar Chicago ge
reisd om het onheil te keren, de
den een hartstochtelijk beroep op
de Lutheranen om niet uit de oe
cumene te stappen. Uiteindelijk
stemden niet meer dan twintig
van de duizend afgevaardigden
tegen oecumenische betrekkin
gen.
Slechts een van de drie kerkge
nootschappen waaruit de Evan-
gelisch-Lutherse Kerk van Ame
rika werd geformeerd, was lid van
zowel de NCC als de Wereldraad.
Bij de oprichting van de ELCA in
1987 werd afgesproken dat de
nieuwe kerk lid van beide oecu
menische organisaties zou blij
ven totdat de algemene vergade
ring er een uitspraak over zou
doen.
In de Verenigde Staten werd de
uitslag van deze stemming met
enige spanning tegemoet gezien.
Beide oecumenische organen, die
hun aanhang onder de traditione
le kerken hebben, staan onder
kritiek. De oecumenische bewe
ging wordt verweten te veel aan
dacht te hebben voor sociale pro
blemen en te weinig voor evange
lisatie.
De ELCA betaalt jaarlijks onge
veer 1,5 miljoen gulden aan zowel
de Wereldraad als de NCC. De
kerk had vorig jaar een tekort van
30 miljoen gulden op een begro
ting van 225 miljoen. De begro
ting voor dit jaar bedraagt 180
miljoen gulden. De kerk heeft al
lerlei bezuinigingsmaatregelen
getroffen om zo snel mogelijk
weer uit de rode cijfers te komen.
Afgebroken
De Grieks-orthodoxe patriarch
van Jeruzalem, Dimitrios I, heeft
alle oecumenische gesprekken
afgebroken. Zijn kerk doet niet
langer mee aan de dialoog die de
Oosters-Orthodoxe Kerken met
de Rooms-Katholieke Kerk, de
Anglicaanse Kerk en de Oriën-
taals-Orthodoxe Kerken voert.
Dit heeft hij zonder opgaaf van re
denen aan de Oecumenisch patri
arch van Konstantinopel meege
deeld.
Naaste medewerkers van de pa
triarch hebben ter toelichting ge
zegd dat het besluit niet inhoudt
dat het patriarchaat van Jeruza
lem zich van de oecumene af
keert. Het besluit hangt volgens
hen samen met pogingen de niet-
kanonieke Oosterse Kerken weer
onder de hoede van het patriar
chaat van Jeruzalem te krijgen.
Ook heeft patriarch Dimitrios
aangekondigd dat zijn kerk „in de
naaste toekomst" uit de Wereld
raad van Kerken zal stappen. Het
Grieks-Orthodoxe Patriarchaat
van Jeruzalem is sinds de oprich
ting van de Wereldraad in 1948
lid.
De kerk telt ongeveer 250.000
leden die in Israël, Jordanië,
Saudiarabië, de Verenigde Arabi
sche Emiraten, Noord- en Zuidje-
men, Oman en Kuwayt wonen.
Na de Rooms-Katholieke Kerk is
het het grootste christelijke kerk
genootschap in Israël.
Cabaret
Ruim 1.000 mensen hebben na
een bezoek aan het cabaretpro
gramma 'Tatort Vaticaan' in Mün
chen hun lidmaatschap van de
Rooms-Katholieke Kerk opge
zegd. Regisseur Reiner Uthoff
had zich verleden jaar, toen het
programma in het Rationalthea-
ter van start ging, ten doel gesteld
50.000 mensen de kerk uit te ja
gen.
Uthoff heeft van 280 bezoekers
de schriftelijke bewijzen van hun
uittreding toegezonden gekre
gen. Nog eens 800 mensen deel
den hem per brief mee dat zij hun
lidmaatschap hebben opgezegd.
Sinds juli 1988 hebben ongeveer
60.000 mensen het programma
'Tatort Vaticaan' gezien.
De regisseur vindt dat mensen
met de RK Kerk moeten breken
vanwege het financiële beleid van
het Vaticaan, dat hij graag be
stempelt als 'georganiseerde mis
daad'. Uthoff, zelf ex-lid van de
Evangelische Kerk, hoopt met
zijn programma een bijdrage te
leveren aan „de afschaffing van
alle hiërarchisch opgebouwde
kerken", die naar zijn mening niet
meer te hervormen zijn.
De eerste duizend kerkverla-
ters mogen meedoen aan een lote
rij, zo beloofde de regisseur. De
eerste prijs bestaat uit het geldbe
drag dat Duitsers jaarlijks aan
kerkbelasting kwijt zijn.
Van 2-10 september wordt er
in de Leidse Lokhorstkerk een
tentoonstelling gehouden van ou
de liedboeKjes uit het bezit van de
bibliotheek van de Verenigde
Doopsgezinde Gemeente in Am
sterdam. Ter gelegenheid van
Kerkepad (waarin de Leidse
Doopsgezinde/ Remonstrantse
Kerk overigens niet is opgeno
men) en de Monumentendag is
deze expositie naar Leiden ge
haald. Te zien zijn o.a. een Biest-
kensbijbel (1560) en een Dopers
Martelaarsboek (1615).
BEROEPINGSBERICHTEN
GEREFORMEERDE KER
KEN
Beroepenen te Arnhem: drs. B.
C. van Wieren te Nieuw-Buinen.
Beroepen te Eem-Norg-Veen-
huizen als geestelijk verzorger
van gevangenis en rijkswerkin
richting Bankenbosch te Veen-
huizen (parttime): mevr. drs. A. H.
E. van Leersum-Hoekert, kandi
daat te Emmeloord die dit beroep
heeft aangenomen.
GEREFORMEERDE KER
KEN VRIJGEMAAKT
Beroepbaar per 15 september
a.s.: P. W. van de Kamp, laatste
lijk zendingspredikant te Brazi
lië, Amelterhout 67, 9405EC As
sen, tel. 05920-17072.
GEREFORMEERDE GE
MEENTEN
Beroepen te Rotterdam-Cen
trum: G. J. van Aalst te Benthui-
BAPTISTEN GEMEENTEN
Beroepen en bedankt voor Rot
terdam-C: ds. A.H. Agtereet.
paal ik. Er is maar één gunstig tijd
stip en daar zal ik met ijzeren vast
beslotenheid op wachten. Ik zal die
kans niet missen. En dan heb ik ook
het recht de jeugd de dood in te stu-
Fest verolgt: "De vraag kan niet
luiden waarom of zelfs of Hitier de
Tweede Wereldoorlog uit vrije wil is
begonnen, ze kan slechts zi.in waar
om hij tegen al zijn eigen plannen in
op dat moment is begonnen".
Veel historici stellen dat Hitier de
bereidheid van Groot-Brittannië
om het op een gewapend conflict
aan te laten komen, heeft onder
schat. Voor Fest en Haffner is dat
een onvoldoende verklaring. Fest:
"Alles wijst erop dat Hitler in die zo
mermaanden zijn succesvolle poli
tieke tactiek, waarin hij 15 jaar had
uitgeblonken, had opgegeven. Als
of hij genoeg had van het eeuwige
politieke laveren en het diplomatie
ke touwtrekken. Alsof hij een alge
meen begrijpelijke bevrijdende
handeling zocht. Na 1939 heeft hij
nooit meer politiek bedreven".
Naïef
Ook Sebastian Haffner stelt vast dat
Hitier niets meer met politiek te ma
ken wilde hebben en in feite de oor
log al had verloren toen hij Polen
binnenviel. Hij heeft het over een
politiek van alles of niets en van de
vrees die Hitler had beslopen te
sterven voordat hij zijn grote oorlog
had kunnen vechten.
Een feit is dat Adolf Hitler na de
succesvolle veldtocht in Polen te
gen zijn generaals zei: "Elke hoop
op een compromis is naïef. Het is ze
ge of nederlaag. Ik heb het Duitse
volk naar grote hoogte gevoerd,
hoewel de wereld ons nu haat. Ik zet
dat op het spel. Ik heb de keus tus
sen overwinning of vernietiging".
Anderhalf jaar later, toen de nazi-
legers nog de ene veldslag na de an
dere wonnen en bijna heel Europa
in hun moorddadige handen hiel
den, verklaarde Hitler in kleine
kring: "Als het Duitse volk eens niet
meer sterk en opofferingsbereid is
om zijn bloed voor het bestaan te of
feren, dan moet het ondergaan en
door een andere, sterke macht, wor
den vernietigd".
In-die zwoele zomer van 1939 kon
nog niemand bevroeden hoe dicht
de 'Führer' van alle Duitsers bij de
realisering van zijn moorddadige
doel zou komen en hoe trouw mil
joenen tot het laatste moment ble
ven geloven in de eindoverwinning.
gepast: dreigementen in plaats van
concessies. De garantie voor de on
afhankelijkheid van Polen, die in
maart 1939 werd afgegeven, was er
voorproefje van. Hitier zag het ge
vaar, maar trok zich er weinig van
Op 11 augustus, drie weken voor
de inval in Polen zei hij: "Alles wat
ik onderneem is tegen Rusland ge
richt. Als het Westen te dom en te
blind is om dat te begrijpen, word ik
gedwongen een akkoord met Mos
kou te sluiten, het Westen te ver
slaan en me dan met alle verzamel
de kracht tegen de Sovjetunie te ke-
Haffner: "Deze woorden waren
de sleutel voor het uitbreken van de
Tweede Wereldoorlog. Het was
exact Hitiers nieuwe geïmprovi
seerde programma en het was het
draaiboek voor het verloop van de
eerste twee jaren oorlog".
Met het beruchte niet-aanvalsver-
drag dat hij met Stalin sloot was het
lot van Polen bezegeld. De Stuttg-
artse historicus Eberhard Jaeckel is
van mening dat Hitier dit akkoord
vooral voor binnenlands gebruik
nodig had. "Hij gebruikte het om
het volk te winnen voor een korte
oorlog tegen Polen. Hitier en zijn
getrouwen wilden echter de grote
oorlog. De economische leiders en
de bevolking voelden niets voor een
oorlog in het Westen".
Ook de publicist Karl-Heinz Jans
sen is die mening toegedaan: "Hit-
Ier deed alsof er voor Duitsland
geen andere weg was. De oorlog dus
als vlucht naar voren. Een feit is dat
de voedselvoorziening van jaar tot
jaar slechter werd. Er waren maar
twee uitwegen: of de export moest
worden opgevoerd om minder af
hankelijk van het buitenland te
worden, of het 'Lebensraum' moest
worden aangepast aan de grootte
van de bevolking.
Hitier koos de tweede weg. Vol
gens Janssen was de economische
toestand in 1939 kritiek als gevolg
van de jarenlange ongeremde bewa
pening en militarisering van de in
dustrie. Alles was afgestemd op een
grote oorlog, maar de voorraden wa
ren maar voldoende voor negen tot
twaalf maanden. De goud- en devie
zenreserves waren vrijwel uitgeput
en de staatsschuld was opgelopen
tot 42 miljard mark.
Sisser
Volgens de geschiedkundige Bernt-
Jürgen Wendt kreeg Hitler met zijn
rampspoedverhalen en de anti-
Poolse campagne uiteindelijk de
militairen, economen, politici en de
meerderheid van het volk achter
zich voor de inval in Polen. "Welis
waar niet in zo'n hoera-stemming
als in 1914, maar in een grimmige,
fatalistische vastbeslotenheid".
Nog waren de eerste schoten niet
gevallen en meenden de meeste
Duitsers dat de crisis in Polen wel
met een sisser zou aflopen. De
Führer had immers voor 2 septem
ber in Neurenberg de 'Rijkspartij
dag voor de Vrede' afgekondigd. En
spaarden ze niet allemaal voor een
Volkswagen van 950 Rijksmark of
voor een reisje met de fraaie Kraft-
durch-Freude-schepen?
",Wij willen alleen maar vrede",
had hun Führer in de zomer nog ge
roepen en in een adem had hij daar
aan toegevoegd dat indien 'hard
liners' zoals Churchill aan de macht
zouden komen, er een oorlog zou
uitbreken. "Dat is het enige wat zij
willen". Het volk geloofde het, maar
in kleine kring sprak Hitier geheel
andere taal: "De volgende oorlog zal
een volkeren- en rassenoorlog zijn.
Ik ben vast besloten ons volk 'Le-
*Op 7 september
1939 veroverden
de Duitsers in
Polen het schier
eiland bij het
toenmalige
Danzig, dat te
genwoordig
Gdansk heet.
Bovenop een
bunker in de ha
ven, die kort
daarvoor met
granaten in
puin was ge
schoten, plant
ten zij triomfan
telijk de Nazi-
vlag. De Tweede
wereldoorlog
was in volle
gang.
(foto AP)
bensraum' te verschaffen en ook al
zal dat verschikkelijke offers ver
langen".
Joachim Fest: "Hitier wilde geen
vrede meer. Zijn in de loop van de
volgende jaren steeds sterker naar
voren tredende onvermogen om an
ders dan in militaire doelen te den
ken en de oorlogstoestand perma
nent op zijn politieke mogelijkhe
den te onderzoeken, manifesteerde
zich in de zomer van 1939 voor het
eerst. Hij had altijd gezegd dat oor
log het laatste politieke middel is.
Tijdstip
Steeds herhaalde hij dat politiek het
veiligstellen van het 'Lebensraum'
van een volk is en dat de noodzake
lijke levensruimte al sinds de oud
heid alleen door strijd te veroveren
en te behouden was. Politiek was
voor Hitier een soort permanente
staat van oorlog, en de gewapende
strijd de sterktste en meeste klassie
ke uitvoering. Een vrede die langer
dan 25 jaar duurt was volgens hem
schadelijk voor een volk".
Fest vraagt zich wel af waarom
Hitier juist op die eerste september
de oorlog begon. "Hij heeft altijd be
weerd: Ik voer de oorlog. Het geëi
gende tijdstip voor de aanval, hp-
