DEKEN
Boeiende Afrikaanse 'gekte'
De oorlog in Vietnam als tussenfase in een leven
Zoeker, ziener en bezieler
Deskundigen vechten
robbertje over milieu
Apen, machtsmisbruik, milieuzorg en aids
NFORMATIEF
DONDERDAG 31 AUGUSTUS 1
"Afrikaanse gekte" is een vreemd
reisboek. De Amerikaanse journa
list Shoumatoff heeft in dit boek
vier uiteenlopende reportages over
Afrika bijeengebracht. De verhalen
gaan over zaken in Afrika die de
laatste jaren in de belangstelling
staan: apen, machtsmisbruik,
milieuzorg en aids. Dit is een saaie
opsomming van de problemen die
Shoumatoff op een vlotte, zeer lees
bare manier onder de aandacht
weet te brengen.
Hij schrijft daarbij volgens de be
kende Amerikaanse traditie. De
journalist documenteert zich van te
voren, reist rond op de plaats des
onheils, praat daar met zoveel mo
gelijk verschillende mensen en zet
een verhaal neer dat voor iedereen
te begrijpen is.
In het artikel over aids gaat Shou
matoff zogenaamd "op zoek naar de
oorsprong van aids", zoals de repor
tage heet. Hij reist daarvoor in 1987
door o.a. Uganda, Guinee-Bissau en
Zaïre en spreekt ter plekke met
dokters in ziekenhuizen en labora
toria, bekijkt aids-patiënten en
raadpleegt regeringsbeambten. De
sfeer en zelfs de geur in die zieken
huizen weet hij goed te beschrijven.
Shoumatoff combineert dat alles
in zijn verhalen met gegevens uit
medische boekjes en tijdschriftarti
kelen en vindt daarbij vermeldin
gen van aids-symptomen terug tot
in de jaren zestig. Hij noemt ook
verschillende verklaringen voor het
ontstaan van de ziekte en kiest daar
bij niet voor één oplossing, maar
geeft de verschillende theorieën
voor wat ze waard zijn. De ont-
staanstheorie via de lijn Afrika-Hai-
ti-Amerika (of andersom) of "ge
woon" de beschouwing van aids als
een nieuwe pest die het gevolg is
van uitgebreid contact tussen de
verschillende wereldvolken. Shou
matoff is dit verhaal gaan schrijven
nadat de verkoper van zijn artikelen
aan aids was overleden. Het verhaal
krijgt daardoor een persoonlijk ac
cent.
Een andere reportage gaat over
Dian Fossey, de vrouw die jaren tus
sen de gorilla's leefde; om precies te
zijn: van 1967 tot 1985 in een apart
gebied in het kleine Afrikaanse land
Rwanda. In 1985 werd ze vermoord;
de moord is nocit opgelost. Na
vrienden en vijanden ondervraagd
te hebben (en na ze flink te hebben
laten roddelen) schetst Shoumatoff
een beeld waarbij iets van de 'heilig
heid' van Dian Fossey verdwijnt.
Ze heeft zich weliswaar jaren met
veel energie ingezet voor het lot van
"haar" gorilla's maar verloor daar
bij in Shoumatoff s ogen de realiteit
uit het zicht. En natuurlijk blijkt ze
achteraf niet al te aardig geweest te
zijn voor dier en mens; vooral de in
landers moesten het volgens getui
gen nogal eens ontgelden. Dian Fos
sey zou er niet voor terug geschrok
ken zijn om stropers te "martelen".
Het incident waarbij Nederlandse
toeristen door Fossey beschoten
worden als ze onaangekondigd op
bezoek denken te kunnen komen
wordt ook opgerakeld. Shoumatoff
besteed veel aandacht aan de moge
lijke moordenaars van Dian Fossey.
Een oplossing van de moord ligt
niet voor de hand, al denkt hij voor
al in de richting van een wraak-
moord door inlanders.
Het beste artikel in de bundel
gaat over het eens paradijselijke
Afrikaanse eiland Madagaskar en
de beroemde flora en fauna aldaar.
Shoumatoff gebruikt mooie verge
lijkingen om de glorie van Madagas
kar te prijzen: "creatie van Dali",
"een van de meest opvallende
zoölogische gebieden op de aard
bol". Die verscheidenheid komt
doordat Madagaskar als eiland van
Afrika werd afgescheiden en dus
een aparte ontwikkeling doormaak
te.
De auteur beschrijft de neergang
van het milieu op Madagaskar. Om
dat Shoumatoff al als kleine jongen
in Madagaskar geïnteresserd was,
weet hij veel wetenswaardigheden
over het eiland te vertellen. De ge
schiedenis van Madagaskar komt
uitgebreid aan de orde; ook de op
vallende apen (indri's) worden lief
devol beschreven. Indri's worden
ook wel "hondekopmannen" ge
noemd; deze dieren zijn bekend
door hun vreemde uiterlijk en hun
"zingen".
Het artikel over Madagaskar is de
minst opvallende reportage, maar is
verreweg de meest interessante.
Shoumatoff laat zich in deze repor
tage niet verleiden tot allerlei theo
rieën of pseudo diepgravende ver
halen.
De laatste reportage is sensatio
neel en het onderwerp leent zich
daar ook wel voor: "De keizer die
zijn volk opat". Een verhaal over
Jean-Bédel Bokassa, een militair
die met Franse steun van 1966 tot
1979 aan de macht kon blijven in
Centraal-Afrika. (De Franse presi
dent Giscard d'Estaing ging er re
gelmatig wild en vrouwen jagen en
liet zich kostbare diamanten cadeau
geven).
Alle bekende verhalen rakelt
Shoumatoff op: seksuele uitspattin
gen aan het hof; geldverspilling (de
kroning tot keizer in 1977 kostte 25
miljard dollar); kannibalisme en
moordpartijen (zelfs kinderklassen
werden van Bokassa's moordzucht
het slachtoffer).
"Afrikaanse gekte" heeft zekere
kwaliteiten. Het geeft de lezer een
aardige indruk van enkele interes
sante aspecten van het leven in Afri
ka; het is vlot geschreven en rede
lijk informatief. Toch is Shouma-
toffs boek weinig diepgravend en te
vlot psychologiserend. Ook de ver
taling is niet al te best (soms te let
terlijk uit het Amerkaans vertaald;
soms gewoon slecht Nederlands).
aids-virus afkomstig van een me-
Het aids-artikel kent echte diep- teoor!). Toch houdt Shoumatoff in
tepunten als Shoumatoff onder- het algemeen een nuchtere ontdek-
maatse bakerpraatjes aanhaalt over kingstocht door een intrigerend we
de oorsprong van de ziekte (het relddeel. Daarom is dit boek een
Jean-Bédel Bokassa: 'de keizer die zijn volk opat'.
goede eerste kennismaking met
Afrika.
JOS DAMEN
Afrikaanse gekte. Alex Shoumatoff,
vert. Rob van Moppes, uitg. Amber,
34,50.
Er is al onnoemelijk veel over het
onderwerp Vietnam en de oorlog
daar gepubliceerd. Eigenlijk zijn al
le aspecten ervan de revue gepas
seerd, maar toch heeft de Ameri
kaanse schrijver Richard Currey
alsnog in zijn roman 'Het dodelijk
licht' zijn ervaringen te boek ge
steld, die hij tijdens zijn diensttijd
als hospitaalsoldaat opdeed.
Die functie oefende hij voorna
melijk achter de linies uit, maar ook
tijdens reddingsoperaties van vast
gelopen patrouilles. Naarmate zijn
verhaal vordert, merk je aan het
taalgebruik en de manier van note
ren, dat de onverschilligheid toe
slaat. Je leest het in de brieven, die
hij van zijn familie krijgt (wat moe
ten ze met hem aan) en in de brie
ven, die hij zelf aan zijn vriendin
Mary schrijft. Kort, zakelijk, ont
daan van elke emotie. De harde wer
kelijkheid komt pas weer naar bo
ven, wanneer hij de waanbeelden
beschrijft die hij heeft tijdens een
zware malaria-aanval, waar hij maar
net doorheen komt.
Daarin liggen zijn angsten en on
zekerheden besloten en daarin ko
men ook de flitsen aan zijn 'thuis' in
de Verenigde Staten terug, dat door
de afstand en door de totaal andere
wereld ver is weggezonken. Ook het
'waarom' is, al wordt dat niet met
zoveel woorden gezegd, voortdu
rend aanwezig, vooral nadat hij het
eerste Vietcong-lid heeft doodge
schoten: een ongewapende burger,
die tijdens een actie op het verkeer
de moment in de deuropening van
een hut verscheen.
Het is niet zo verwonderlijk dat
hij zoals zoveel anderen ontheemd
is, wanneer hij ten slotte afzwaait en
teruggaat. Maar in plaats van zich
weer in het vertrouwde leven te voe
gen (wat onmogelijk is geworden
door al zijn wezensvreemde erva
ringen), brengt hij weken bij zijn
grootvader door, met wie hij filoso
feert en bij wie hij ook een ant
woord op dat onuitgesproken
'waarom' probeert te vinden.
Aan de ene kant zou je kunnen
zeggen, dat 'Het dodelijk licht' weer
de zoveelste persoonlijke ervaring
van een ex-Vietnamsoldaat is ge
teld bij al die andere persoonlijke
ervaringen. Aan de andere kant
heeft deze roman iets ondefinieer
baar authentieks. Dat komt vooral
door de manier, waarop Currey - in
de aanloop naar zijn militaire oplei
ding en gevechstloopbaan in Viet
nam - in heel korte hoofstukjes es
sentiële dingen uit zijn leven ver
telt, die als een soort achtergrond-
geruis aanwezig blijven tijdens zijn
diensttijd en die in het laatste ge
deelte bij zijn grootvader terugke-
Duidelijk is, dat hij wezenlijk is
veranderd en dat die terugblikken
op den duur ook als ankerpunten
verdwijnen. Maar wat dan?
'Het dodelijk licht' is een inge
houden vertelde roman met prach
tige beelden, waar in feite Vietnam
maar een tussenfase betekent.
JOHANNES VAN DER WOUDE
Overdekte fietspaden, zesbaans
treinverbindingen en gratis ener
giezuinige lampen. Invoering van
deze voorzieningen is een weldaad
voor het milieu. Net als de aanleg
van centrale parkeerplaatsen per
woonwijk in combinatie met een
bus- of tramhalte en de invoering
van statiegeld -rentedragend - op
koelkasten. De Nederlandse
milieudeskundigen zouden het wel
weten als zij minister van milieu wa-
De huisvrouw, de energiespecia
list, de landbouwingenieur, de ver
keerskundige, de actievoerster, de
Derde-Wereldkenner, maar ook de
experts van vakbeweging en werk
gevers, allemaal zijn ze ervan over
tuigd dat het roer om moet. Er moet
een halt worden toegeroepen aan de
voortschrijdende vervuiling van de
wereld om ons heen. Deze eensge
zindheid is meer schijn dan werke
lijkheid, want allemaal hebben ze zo
hun eigen opvattingen over de ma
nier waarop ingegrepen moet wor
den om het milieu en op den duur
de mensheid, te redden van de on
dergang.
In de bundel 'Morgen bent u mi
nister van milieu' komen elf men
sen aan het woord die zich in het da
gelijks leven op de een of andere
manier bezig houden met het
milieu. De bundel is samengesteld
door de NOS-radioverslaggevers
Willemjan Hagens en Chris Westra
die de elf interviewden voor het
NOS-programma 'Schone Wereld'.
De interviews bewegen zich langs
vertrouwde banen, daarbij menige
open deur passerend. We moeten
zuiniger omspringen met energie
en grondstoffen, het gebruik van
bestrijdingsmiddelen moet worden
teruggedrongen en er moet een eind
komen aan het lozen van allerlei af
valstoffen in het milieu. De experts
weten waar de schoen knelt, daar
over geen twijfel.
Maar als zij zich eenmaal hebben
ingeleefd in hun rol, blijken de mi
nisters van morgen aanzienlijk ge
nuanceerder in hun opvattingen. Er
moet overleg komen, en goede af
spraken en alles heeft zijn tijd no
dig. Met geboden en verboden zijn
de aspirant-ministers zuinig. Na
tuurlijk, als afspraken met voeten
worden getreden, moet er keihard
worden ingegrepen.
Vooralsnog blijken slechts door
gewinterde actievoerders van het
kaliber drs. Klarisse Nienhuis,
voorzitter Waddenvereniging, en
prof. Lucas Reijnders van Natuur
en Milieu, bereid scherpe grenzen te
trekken. Dit kan wel en dat kan niet
en verder geen gezeur. Nienhuis is
niet van plan één dag ministerschap
ongebruikt te laten, want haar tijd is
beperkt. Na uiterlijk vier jaar zit er
weer een ander op die stoel.
Het actiewezen laat geen kans
voorbij gaan de noodklok te luiden.
Dat kan niet gezegd worden van de
industrie. Akzo-directeur dr. A. van
Es spreekt de verslaggevers op ge
ruststellende toon toe: de mensheid
heeft voor hetere vuren gestaan en
die milieuproblemen lossen we ook
wel op. Bovendien, pvc mag dan
schadelijk zijn, het is tegelijkertijd
heel geschikt voor het aanleggen
van waterleidingen.
VNO-woord voerder mr. L. Ha
mers is evenmin van plan morgen
alarmfase III af te kondigen om
"daarmee het hele economisch en
sociale verkeer in Nederland over
hoop te halen. Want ik denk dat wij
nog niet zover zijn dat dat moet ge
beuren". Ad Voerman, bestuurder
van de Industriebond FNV kent
eveneens zijn verantwoordelijkhe
den: een schoner milieu is mooi,
maar werkgelegenheid meestal be
ter.
Opvallend bij het doorlezen van
de bundel is dat iedere deskundige
bij het zoeken van oplossingen
voornamelijk put uit eigen specifie
ke kennis en persoonlijke ervarin
gen. Derde-Wereldlandbouw-spe-
cialiste dr. ir. Louise Fresco - een
fiets met spikkeltjes in Amsterdam
en een nette fiets in Wageningen -
laat zich inspireren door haar erger
nis over het openbaar vervoer in Ne
derland. Zij wil de binnensteden au
tovrij maken, laat treinen en bussen
beter op elkaar aansluiten, herstelt
het groepsvervoer door bedrijven in
ere en stimuleert thuiswerk krach
tig. De computer biedt daarvoor tal
van mogelijkheden. Voor de rest
lijkt het er veel op dat haar bevoegd
heden zich uitstrekken van Lobith
tot Westkapelle, niet binnendoor
maar achterom, via India en Mexi-
Riet Brey, huisvrouw en gemeen
teraadslid - eigen pannetjes mee als
ze Chinees haalt - kijkt vooral om
zich heen. Alleen melk in statiegeld-
flessen. De glasbak is taboe: afwas
sen kost minder energie, bloemen
noch groente hoeven in plastic ver
pakt. Synthetische kleding moet in
de ban evenals kleding met fluorise-
rende, en dus milieubelastende
kleurstoffen. Mensen moeten so
berder gaan leven: sunlightzeep
schaven en de was opkoken werkt
perfect en kost alleen wat meer
moeite.
Nederland is geen eiland, voor- en
tegenstanders van strenge maatre
gelen zijn het daarover eens. De eén
wijst erop dat het gebruik van hard
hout hier weliswaar geen speciale
belasting betekent voor het milieu,
maar wel in Indonesië en Brazilië
leidt tot verwoesting en verpaupe
ring. De ander voorspelt dat het be
sluit af te zien van uitbreiding van
Schiphol ernstige gevolgen heeft
voor de Nederlandse economie.
Voorop lopen is mooi, maar stelt
ons land wel buiten de internationa
le orde en daarvoor moet worden
gewaakt.
Niet voor niets vechten de aspi
rant-ministers van morgen onder el
kaar nog een flink robbertje over
concrete vragen als het terugdrin
gen van de veestapel die zure regen
veroorzaakt, de aanleg van nieuwe
snelwegen, het wegnemen van
knelpunten in het verkeer. Nu de fi
les bij Deil tot het verleden behoren,
sukkelen dezelfde automobilisten
in hetzelfde rijtje luttele kilometers
verder, de Waalbrug op bij Zalt-
bommel. Wie de economische groei
na aan het hart ligt, wijst erop dat de
economie baat heeft bij snelle trans
portmogelijkheden. Wie het accent
legt op het milieu waarschuwt dat
stedelingen snel in de verleiding ko
men wat verder weg te gaan wonen
in het felbegeerde huisje-met-tuin
tje. Een half uurtje honderd of zelfs
honderdtwintig rijden, brengt de
automobilist immers verder dan
een half uur file.
THEO HAERKENS
'Morgen bent u minister van milieu-
',drs. C. Westra en W. Hagens, uitg. Jan
van Arkel. 17,50.
i gewonde Zuidvietnamese soldaat
Literatuur/proza
Spiegels, verhalen van de Canadees Matt
Cohen. Vertaald door Peter Bergsma.
Uitgeverij Ambo, f25,-
De kijker. Roman van de Franse schrij
ver Patrick Deville. Een vermaard orni-
toloog ontwikkelt haatgevoelens tegen
een man die hij alleen via zijn verrekijker
Het kleine verschil, Hannah Green.
Een nieuwe roman van de schrijfster van
'Ik heb je nooit een rozentuin beloofd'.
Het verhaal van een liefde tussen een ge
handicapte man en een vrouw. Uitg. Hol-
landia, 24.50.
Kiebitz. André Kaminski. Briefroman
over de opkomst van het nazisme en de
vervolging van de joden in Polen. Uitg.
Bert Bakker, 34,90.
Foto Jozef, Miriam Guensberg. De
buutroman over de herinneringen van
een vrouw aan haar Pools-joodse moe
der. Uitg. Veen. 19,50.
's Nachts, Kristien Hemmerechts. Ver
halenbundel. Uitg. Hadewych, 19,50.
Misdaad
In de naam van de vadert Gevecht in het
duister, A.J.Quinell. Twee thrillers van
een schrijver die zijn ware naam angst
vallig geheim houdt. Uitg. Centerhoek,
24,90 p.d.
Non fiction
Amerikaanse Vara-serie 'Golden Girls',
waarin de de rol van Sophia vertolkt. Uit
geverij Van Holkema Warendorf,
f 14,90.
De dandy, of de overschrijding van het
alledaagse. André Hielkema (red.) over
de facetten van een extravagante vorm
van cultuurkritiek, het dandyisme. Uit
geverij Boom, f38,50.
Politiek memo. Gegevens over ge
meenten en provincies en de samenstel
ling van de Tweede Kamer, bijgewerkt
tot juli 1989. Uitgeverij Kluwer, f22,50
(bij abonnement 17,50).
In de reeks Kleine Bibliotheek van Cu
linaire Kunsten van uitgeverij Bosch en
Keuning verschenen vier boekjes: Thee,
Zoete smaakmakers, Specijeren, Tuin
kruiden. Prijs per boekje 12,50. Auteur
is Jill Norman.
Jeugdherinneringen. Een document,
Arthur van Schendel. De op verzoek van
zijn kinderen vastgelegde jeugdherinne
ringen van de bekende schrijver. Uitg.
Meulenhoff, 29,50.
Jeugdboeken
Vallen vooreen vos, Rosalind Kerven. De
avonturen van twee stadskinderen die
verhuizen naar een klein dorp. Uitg.
Ploegsma, ƒ24,95.
Stoepkrijt. Gedichten voor de jeugd
van Theo Olthuis met tekeningen van
Anneke Hohmann. Uitg. Ploegsma,
22,50.
Maja's bloemen zijn lekker, Lena An
derson. Recept-plaatjesboek voor kinde
ren. Uitg. Ploegsma, 21,50.
Johan Brouwer heeft een heftig le
ven geleid. Hij werd op 31 mei 1898
geboren, in Rotterdam. Zijn vader
was "een eenvoudige, eerlijke man
die het brood voor zijn gezin met
hard werken op de werf van Wilton
verdiende". Zijn moeder was een
"strenge, beschaafde vrouw" die
haar kinderen regelmatig voorlas.
Ongetwijfeld uit de Bijbel: de ou
ders waren lid van de Nederlands-
Hervormde gemeente van Delfsha-
De jonge Johan Brouwer wilde
zendeling worden, een dominee be
zorgde hem subsidie, hij ging naar
het Christelijk Gymnasium in Rot
terdam, liet zich in de zomer van
1915 inschrijven als student aan de
Nederlandse Zendingsschool in
Rotterdam, verhuisde in 1917 met
de school naar Leiden, raakte in een
geloofscrisis, raakte in een zenuw
crisis, verliet de school, deed staats
examen, ging Indische talen stude
ren, beraamde in 1921 met een
vriend een gewapende bankoverval
die niet doorging, hielp zijn broer
Cor bij een moordaanslag die wel
doorging: de moord op de Essen-
burgsingel van 3 februari 1922. Van
1922 tot 1928 zat Johan Brouwer in
de strafgevangenis van Leeuwar
den. Hij studeerde er Spaans.
Waarom die moordaanslag? Hen
drik Henrichs liet een hoogst inte
ressante biografie verschijnen: 'Jo
han Brouwer. Zoeker, ziener en be
zieler', en moet de vraag beantwoor
den. Hij veronderstelt een samen
hang van motieven: "het financiële,
het homoseksuele en het Raskol-
nikow-motief'. Over dit laatste
werd indertijd door psychiaters ge
speculeerd. Brouwer zou geïnspi
reerd zijn geweest door de hoofd
persoon van Dostojewski's 'Schuld
en boete'.
Op 17 november 1928 kwam
Brouwer vrij. Hij zette zijn studie
Spaans voort, deed in 1930 zijn doc
toraal, in Groningen, promoveerde
in 1931 op het proefschrift 'Psycho
logie der Spaanse mystiek'. Hij be
wonderde het Spanje van de zes
tiende eeuw, inclusief de Inquisitie,
werd fervent katholiek en fervent
anti-socialistisch. Zijn terugkeer in
de maatschappij verliep moeizaam.
Maar hij trouwde een professoren-
dochter, kreeg een kleine baan in
het onderwijs, schreef en vertaalde
en maakte reizen naar het roerige
Spanje waarover hij schreef. Hij
maakte de Burgeroorlog mee, ver
anderde van opinie over de fascis
ten, ontsnapte te nauwernood aan
de dood, verlegde, zo schrijft Hen
richs, zijn sympathieën van het op
standige katholieke naar het repu
blikeinse 'rode' Spanje. Zijn mede
werking aan katholieke dag- en
weekbladen hield op.
Hij werd leraar Frans in Utrecht
en hield zich bezig met verzet tegen
de Duitsers. Hij was betrokken bij
de voorbereiding van de aanslag op
het bevolkingsregister van Amster
dam, op 27 maart 1943, werd gear
resteerd en op 1 juli gefusilleerd.
Inmiddels was hij een bekende
schrijver geworden. Zijn boeken
over Spanje kregen aandacht in
kleine kring, hij vertaalde Ortega y
Gasset. Zijn onder pseudoniem ver
schenen eerste roman had weinig
succes, maar zijn grote historische
roman 'Philips Willem' werd een
bestseller. Brouwer had een Spaan
se graaf verzonnen die in een nu pas
ontdekt geschrift vertelde over de
oudste zoon van Willem van Oranje,
door Alva ontvoerd, in Spanje opge
voed. Scrupuleuze geleerden
schudden het hoofd over de mystifi
catie, een beweeglijke geleerde als
Jan Romein was geestdriftig. En de
lezers genoten van het brede ver
standige relaas waarin het Neder
landse volk met liefde werd geka
rakteriseerd. Een derde roman,
'Vandaag geen spreekuur', weer on
der pseudoniem, bleef vrij onbe
kend.
Hendrik Henrichs doet zijn best
om Johan Brouwer te volgen in zijn
ontwikkeling. Hij slaagt, dunkt me.
het best wat betreft de intellectuele
ontwikkeling. Hoe intens Brouwer
zich ook met politiek bezig hield, hij
had geen politiek instinct, en eigen
lijk ging het hem meer om "hogere
christelijke waarden". Hij wilde
toeschouwer zijn, en meende dat hij
na zijn jaren gevangenis niet anders
kon zijn. Toch deed hij telkens in
volle overtuiging zijn keuze, en aan
vaardde de consequenties.
Het lijkt me dat Henrichs bijzon
der fraai Brouwers intellectuele le
vensloop past in de ontwikkeling
van de tijd. Hij gaat vrij ver. Na de
oorlog wordt de verzetsheld Brou
wer hoog geëerd, begrijpelijk, en
Sal Tas veronderstelt dat hij, als hij
de oorlog had overleefd, de leids
man zou zijn geworden van een
nieuwe generatie. Henrichs schrijft:
"Dat is niet waarschijnlijk. Brou
wers ideeën waren te christelijk ge
oriënteerd om na de oorlog echt en
vogue te raken bij jonge Nederlan
ders".
Henrichs laat Brouwer leven. Een
tengere man met oranje-rood haar,
ietwat geaffecteerd, een meeslepen
de spreker, een bezielende peda
goog. Zijn liefde voor Spanje was
een nogal romantische liefde voor
"het volk" en voor de felle Spaanse
mystiek. Paranormale ervaringen
waren hem vertrouwd, en hij impro
viseerde erover, in zijn romans in
elk geval. Een eerzuchtige man, die
naar erkenning en burgerlijk hou
vast streefde, Henrichs laat ook dat
Wat mij twijfelachtig lijkt is de
suggestie dat Brouwer homoseksu
eel was. Over de jeugdvriend (Hen
richs noemt hem Van Andel), met
wie Brouwer de bankoverval be
raamde en met wie hij als student
enige tijd had samengewoond,
heeft Henrichs niets te vertellen.
Weet hij meer dan hij vertelt? Heeft
hij van Brouwers weduwe informa
tie gekregen? De gegevens die hij
ons ter beschikking stelt zyn erg
mager.
ALFRED KOSSMANN
Johan Brouwer. Zoeker, ziener en be
zieler. Een biografie, Hendrik Hen
richs, uitg. De Arbeiderspers, 49,90.
De glasbak is taboe. Flessen spoelen kost minder energie.
