Een
schone
zaak
TOM SAAT (BD-BOER): 'HET KOMT VEEL MEER AAN OP VAKMANSCHAP'
J. SCHOLING (ZEEPFABRIKANT): 'MEN MOET ANDERS GAAN WASSEN'
MiiiaMMMfeaM
MAANDAG 28 AUGUSTUS 1985
Een schoon produkt is een aantrekkelijk produkt. Artikelen die minder
afval, minder stank, minder lawaai, kortom minder vervuiling
opleveren zijn steeds gemakkelijker te verkopen. Vandaar ook steeds
meer ondernemers die in hun bedrijfsvoering op de een of andere
manier rekening houden met het milieu, of baat hebben bij het
milieubewuster worden van de consument. Twee voorbeelden
daarvan zijn de biologisch-dynamische landbouw, een manier van
'boeren' die steeds meer wordt gezien als alternatief voor de
intensieve landbouw, en de kleine Heerdense zeepfabriek De Klok,
die twintig jaar geleden als eerste met fosfaatvrije zeep op de markt
kwam.
door Ad Moerman
Bedrijfsleider Tom Saat op de akkers van de biologisch-dynamische boerderij De Zonnehoeve: "Vakkundige bd-boeren kunnen net zo'n goede
boterham verdienen als gewone boeren". (foto gpd>
Landbouwminister Braks was on
langs dolgelukkig. Afvalverbran
ders stortten grote wolken dioxine
uit over de vaderlandse boerderijen. Ein
delijk waren de boeren eens geen veroor
zakers maar slachtoffers van de vervui
ling. zo toonde de bewindsman 's avonds
in het NOS Journaal zijn blijdschap.
Dat Braks zo 'blij' was met die dioxine
wolken is tekenend voor de zorgelijke
toestand waarin de Nederlandse boeren
stand verkeert. Immers, agrarisch Ne
derland en milieuverontreiniging wor
den steeds vaker in één adem genoemd.
Rudolf Steiner, de grondlegger van de
antroposofie, was wat dat betreft begin
jaren twintig al verontrust. Produkten
die zijn verbouwd met behulp van gif en
kunstmest kunnen niet als levensmiddel
voor de mens dienen, vond hij. Uit zijn
ideeën is de biologisch-dynamische
landbouw voortgekomen.
Overschakelen
Van een echte doorbraak is nog geen
sprake. Maar feit is dat door het groeien
de milieubewustzijn steeds meer boeren
overschakelen naar bd-landbouw. De
eerste bd-boer vestigde zich ruim vijftig
jaar geleden in Nederland. De afgelopen
twee jaar zijn er zestig bij gekomen en nu
zijn er 234. Samen bewerken deze bedrij
ven 3500 hectare akkergrond.
Op het totaal van 135.000 boerenbedrij
ven zinken die 234 milieubewuste boe
ren natuurlijk in het niet. "Maar we zijn
wel de luis in de pels van de traditionele
boeren", meent Tom Saat, bedrijfsleider
op De Zonnehoeve bij Zeewolde in
Flevoland. Deze boerderij van 55 hectare
is één van de bewijzen dat bd-landbouw
het stadium van alternatieve keuterboer
tjes is ontgroeid en ook grootschalig kan
worden bedreven.
Behalve door het afzweren van kunst
mest en landbouwgif, kenmerkt de bd-
landbouw zich ook door het gebruik van
homeopatische preparaten; die zijn no
dig om de wortelvorming en afrij ping te
bevorderen. Bovendien laat de bd-land-
bouw zich veel gelegen liggen aan de pla
neet- en maanstanden.
"Deze hemellichamen hebben onmis
kenbaar invloed op het leven hier op aar
de. Kijk alleen al naar de invloed van de
maan op eb en vloed. In antroposofische
kring is veel onderzoek gedaan naar deze
invloeden en daaruit is de zaaikalender
gerold. Jaarlijks verkopen we er 5500
van", vertelt B. Rip, directeur van de ver
eniging voor biologisch-dynamische
landbouw.
Saat hanteert de zaaikalender niet al te
orthodox: "We passen hem toe als het
mogelijk is. Maar als het vandaag droog
is, zaaien we vandaag en niet overmor
gen omdat de kalender dat voorschrijft.
De invloed van planeten is onduidelijk,
maar voor mij is bewezen dat maanstan
den invloed hebben. Kiemproeven bij
verschillende standen tonen heel eviden
te verschillen. Maar hoe je die verschil
len bruikbaar moet maken voor de boer
is nog niet helemaal duidelijk".
Misverstanden
Over bd-boeren bestaan tal van misver
standen. Zo zouden ze kunnen bestaan
bij de gratie van de gifspuitende boeren
rondom hen heen. Daardoor zou rond de
bd-bedrijven een soort buffer ontstaan
tegen allerlei ongedierte. Ook zouden
bd-bedrijven een bron van ongedierte
zijn. Rip en Saat lijken wat moe te zijn ge
worden van het ontkrachten van deze
verhalen. "Onze aardappels staan er al
tijd nog goed bij als de omliggende boe
ren al last hebben van aardappelziekten.
Het is juist de intensiteit waarmee tradi
tionele boeren landbouw bedrijven. Dat
is de bron van vele ziekten", meent Saat.
Het gevolg van de minder intensieve
manier van boeren is dat de opbrengst
van bd-bedrijven per hectare gemiddeld
twintig procent minder is. Maar doordat
er geen gif en kunstmest worden ge
bruikt en doordat er ook geen mestpro
bleem bestaat op bd-bedrijven zijn de
kosten ook lager. Onderzoek van het
Landbouw Economisch Instituut heeft
aangetoond dat bij bd-bedrijven de inko
mensverschillen per bedrijf ook veel gro-
,ter zijn. "Dat komt doordat het bij deze
manier van boeren veel meer aankomt
op vakmanschap. Het onderzoek van het
LEI wijst uit dat vakkundige bd-boeren
net zo'n goede boterham kunnen verdie
nen als gewone boeren", zegt Saat,
Maar geld alleen maakt niet gelukkig.
Dat gaat zeker op voor bd-boeren. Saat:
"Traditionele boeren zijn alleen uit op
oogst- en winstmaximalisatie. Maar je
hebt wel met planten en dieren te maken.
Mijn gevoel zegt me dat je in deze be
drijfstak niet fabrieksmatig kunt produ
ceren zonder de natuur geweld aan te
doen".
Als een koe bij een traditionele boer
bijvoorbeeld moet kalveren dan heeft
dat heel wat voeten in de aarde; het is
vaak een zeer langdurig en pijnlijk pro
ces. Dat komt doordat koeien zodanig
gevoerd worden dat ze veel vlees produ
ceren waardoor de beesten het moeilij
ker krijgen om normaal hun jongen te
werpen.
Vitaliteit
Op De Zonnehoeve is vlees geen fokdoel
en krijgen de koeien geen krachtvoer,
maar klaver en lucerne te eten. "Als hier
een koe moet kalveren hebben we daar
eigenlijk geen omkijken naar. Je komt 's
morgens buiten en dan is er weer ge
woon een kalf bij. De vitaliteit van een
koe kun je afmeten aan de hoeveelheid
ruwvoer die het beest kan verwerken en
aan het gemak waarmee het kalft", ver
telt Saat.
In een traditionele koeienstal is het
meestal voor een 'burgerman' niet uit te
houden vanwege de naar ammoniak
stinkende mest. De mest van de koeien
op De Zonnehoeve bevat vrijwel geen
ammoniak en ruikt bijna aangenaam. Ui
teraard wordt er niet méér mest geprodu
ceerd dan op de eigen boerderij nodig is.
De klaver en lucerne worden ook zelf
verbouwd. Het voordeel daarvan is dat
de grond weer kan herstellen en het jaar
daarop weer geschikt is voor bijvoor
beeld het verbouwen van aardappels.
"Op deze manier bereiken we een soort
kringloop binnen het bedrijf, die maakt
dat we vrijwel niets van buiten nodig
hebben", aldus Saat, die naast zijn werk
als bedrijfsleider ook enkele dagen les
geeft in bd-landbouw aan de Landbouw
hogeschool in Wageningen.
In de polder werden de bd-boeren aan
vankelijk argwanend bekeken. Van die
argwaan is nu niets meer over als we Saat
mogen geloven. De grote aardappel
groothandel Agrico heeft bijvoorbeeld
onlangs met een aantal bd-boeren een
contract afgesloten voor de levering van
pootaardappels. En Saat kan zo vijf of zes
collega-boeren in zijn omgeving opnoe
men die er sterk aan denken 'om te scha
kelen'.
Kritisch punt
De moeilijkheid hierbij is om het eer
ste jaar door te komen, omdat dan de in
komsten tijdelijk sterk teruglopen ter
wijl 4e lasten gewoon doorgaan. De bd-
vereniging zou dan ook graag zien dat de
overheid met een soort omschakelpre-
mie zou komen, zoals dat in Denemarken
en Zweden het geval is. In september be
gint het ministerie van landbouw een on
derzoek, met enkele demonstratiepro
jecten, om te kijken of zo'n premie tot de
mogelijkheden kan gaan behoren. Im
mers, ook het ministerie wil een milieu
vriendelijker wijze van landbouw bevor
deren, blijkens de jongste Structuurnota
Landbouw van minister Braks.
Een premie zou de bd-boeren over een
kritisch punt heen helpen. Grootgrutters
als Albert Heijn zouden wel bd-produk-
ten willen afnemen, mits een continue
aanvoer kan worden verzekerd. En door
dat er nu nog niet zo veel bd-boeren zijn
kan dat nog niet.
"Als zo'n premie er komt dan kunnen
we Albert Heijn binnen de kortste keren
voorzien", verklaart Rip, die meent dat
er sprake is van een 'kip-en-het-ei' situa
tie. "In de polder is bd-landbouw nu wel
geaccepteerd, maar op het 'oude land' in
de kleine dorpen is de sociale controle
groot. Als je omschakelt kun je hooguit
nog een bijrol spelen bij de plaatselijke
toneelvereniging. Een overheidspremie
zou een soort erkenning zijn, waardoor
omschakelen voor boeren gemakkelij
ker wordt. Je wordt wellicht niet langer
als een of andere malloot gezien door je
omgeving".
Niettemin gelooft Rip dat als gevolg
van de toenemende bezorgdheid om het
milieu de bd-landbouw een uitweg kan
bieden: "In het buitenland snappen ze
steeds minder hoe wij in deze vuilnisbak
produkten kunnen telen. Onze goede
naam wordt daar snel afgebroken. Om
wille van de exportpositie vervuilen we
al jarenlang ons eigen nest en nu begint
zich dat tegen ons te keren".
Betalen
De consument zal echter moeten beta
len voor zijn bezorgdheid om het milieu.
Volgens Rip besteedde de Nederlander
vlak na de oorlog ongeveer dertig pro
cent van zijn inkomen aan voedsel, en nu
is dat nog maar hooguit tien procent. "En
het meeste daarvan blijft nog aan de
strijkstok van de voedingsindustrie han-
geji. De boer is altijd de sluitpost. Nee,
als de consument goedkoop wil eten en
ook geen vervuiling wil hebben, dan is
hij hypocriet".
Twintig jaar geleden introduceerde
de kleine Heerdense zeepfabrikant
De Klok als eerste fosfaatvrije zeep.
Onlangs heeft het bedrijf opnieuw de kat
de bel aangebonden met de aankondi
ging dat het eind augustus als eerste in
Nederland sulfaatvrije zeep op de markt
brengt. "Ons antwoord op de vloeibare
wasmiddelen van de grote concurren
ten". aldus directeur J. Scholing.
Zoals fosfaten buitengewoon schade
lijk zijn voor het oppervlaktewater, zijn
sulfaten erg nadelig voor het riolering
stelsel. Aan het Nederlandse riolerings
stelsel zou op dit moment voor vijf mil
jard gulden onderhoud moeten worden
gepleegd. De lekkende riolen zijn boven
dien slecht voor het grondwater.
Bijna een kwart van de zwavel in het
rioleringstelsel is afkomstig uit wasmid
delen. Zo'n veertig procent van de sulfa
ten in het riool is afkomstig van zeeppoe
der. Sulfaten dienen in waspoeder als
bindmiddel, maar zouden even goed
door onschadelijk zand vervangen kun
nen worden. De fabrikanten geven ech
ter de voorkeur aan sulfaat, omdat zij op
die manier van hun chemische afval af
komen.
Volgens Scholing is het sulfaat in de
nieuwe zeep geheel verwijderd. De nieu
we zeep is daardoor minder volumineus
geworden. "Eén kilo van het nieuwe
wasmiddel heeft evenveel waskracht als
twee kilo van de gebruikelijke wasmid
delen, terwijl de prijs van één kilo net on
der die van twee kilo van de A-merken
komt te liggen".
Concurrent Unilever laat in dit ver
band weten niets te melden te hebben.
Ondanks het feit dat het concern markt-
bepalend is, zegt een woordvoerder "de
ontwikkelingen in de markt zorgvuldig
te volgen".
Trouwe gebruikers
In het begin van de jaren zeventig was
Klok-zeep vooral verkrijgbaar in het al
ternatieve circuit. Het was een echt 'gei-
tewollensokken' produkt. Directeur J.
Scholing erkent dat, maar tekent aan dat
Klok C5, de merknaam waaronder het
waspoeder toen bekend was, ook vrij
snel in tal van supermarkten lag. "Maar
die groep trouwe gebruikers uit het alter
natieve circuit heeft het bedrijf wel door
de moeilijke jaren zeventig geloodst".
Zeep van De Klok bestaat al ruim tach
tigjaar. Wie die merknaam heeft bedacht
en waarom, is volstrekt onduidelijk. In
de jaren twintig en dertig kwam de Heer
dense fabriek tot grote bloei. "Er werd
marketing avant la lettre bedreven", ver
telt Scholing. "De Klok was één van de
eerste bedrijven die met zegeltjes en ca
deautjes werkte. Vooral bij de jeugd was
onze zeep toen geliefd, er zat immers al
tijd wel een aardigheidje bij voor kinde
ren".
Hemelwater
Dat De Klok begin jaren zeventig be
gon met de produktie van fosfaatvrije
zeep had minder te maken met het
milieu dan met zakelijke motieven. "De
fabriek was in de problemen gekomen.
We hadden geen moderne produktiefaci-
liteiten. We konden dus niet op massa-
schaal produceren. In die tijd begon ook
duidelijk te worden hoe schadelijk fos
faat is voor het oppervlaktewater. Daar
om is ervoor gekozen een eigen positie
op te bouwen met een produkt waarvoor
mensen steeds meer belangstelling zou
den krijgen", vertelt Scholing.
Vroeger werd er gewassen in hemel
water. De 'welvaart' deed ons echter
overschakelen op leidingwater, en dat
heeft een veel hogere hardheidsgraad.
Wassen met gewone zeep in hard water
heeft een averechts effect en daarom is
fosfaat nodig om het water te ontharden.
"Fosfaat is gewoon de beste wateront
harder, aanvankelijk waren er geen echt
goede vervangers. Wij gebruikten in het
begin citrex, vandaar de toevoeging C5.
Er zijn toen ontzettend veel produktie-
problemen geweest. De moeilijkheid
was het poeder 'free-flowing' te houden,
dat wil zeggen dat het poeder mooi rul is
zodat het goed kan worden ingespoeld in
de machine. We hebben heel veel proble
men gehad met dit produktieproces".
Vandaag de dag gebruikt De Klok NTA
(nitrilo-azijnzuur) alsfpsfaatveryangp.r.
groep die deze ongemakken voor lief
neemt is te klein om van te kunnen be
staan. Eind jaren zeventig zat het bedrijf
financieel aan de grond".
Ondanks deze moeilijkheden kwam
begin jaren tachtig de ommekeer voor
De Klok. Sedertdien is de omzet van de
zeepfabriek verdrievoudigd tot zo'n
veertig miljoen gulden per jaar, en dat is
grotendeels te danken aan de opkomst
van de huismerken van de supermark
ten. "De grote ketens wilden een eigen
merk om minder afhankelijk te zijn van
de grote multinationals. Ze kwamen bij
ons terecht omdat wij onafhankelijk
zijn", vertelt Scholing. Het marktaandeel
van De Klok in Nederland is nu bijna
vijftien procent. Tweevijfde daarvan
komt op de markt onder de eigen merk
namen.
Anders wassen
Behalve fosfaatvrij wassen zou de consu
ment ook anders moeten gaan wassen,
vindt Scholing. Tegenwoordig wordt er
veel vaker gewassen dan vroeger, boven
dien worden kleren minder vuil. Was
poeder zou veel minder krachtig kunnen
zijn, en we zouden per wasje met minder
toe kunnen. Onderzoek leert dat mensen
nog niet eens de voorschriften op het pak
lezen. Ze gooien zomaar wat in het bakje,
en omdat wasmiddelen steeds geconcen
treerder worden, gooien ze dus vaak te
veel in de machine".
Zo zouden consumenten ook de nieu
we vloeibare wasmiddelen selectief moe
ten gebruiken, volgens Scholing. Vooral
voor niet te sterk vervuilde kleding is het
vloeibaar wasmiddel goed bruikbaar.
Overigens zit er in vloeibare middelen
wel veertig procent was-actieve stof, ter
wijl dat in poeder slechts tien procent is.
En hoewel die stof goed afbreekbaar is,
zijn hierdoor de zuiveringskosten ach
teraf door het gebruik van vloeibaar was
middel wel hoger. "Maar", zegt hij ten
slotte, "wassen blijft altijd vervuilend.
Als je iets wilt schoonmaken, maak je al-
J. Scholing, directeur van zeepfabriek De Klok: "Wassen blijft altijd vervui
lend. Als je iets wil schoonmaken, maak je water vuil". (toto gpd>
een produkt dat in zuiveringsinstallaties
vrij snel wordt afgebroken. "In Zwitser
land, waar fosfaat in wasmiddelen verbo
den is en vervangen door NTA, is nog
nooit NTA in het oppervlaktewater aan
getroffen. Een betere fosfaatvervanger
bestaat gewoon niet", zegt Scholing.
In Nederland mogen alle fabrikanten
samen maximaal 6500 ton NTA in hun
wasmiddelen verwerken van minister
Nijpels van milieu. Als alle fosfaat door
NTA zou moeten worden vervangen zou
deze norm omhoog moeten tot circa
15.000 ton. Het is de overtuiging van
zuiveringschap, dat ook deze hoeveel
heid niet schadelijk zou zijn voor het Ne
derlandse oppervlaktewater.
Dat alle producenten nu fosfaatvrije
middelen op de markt brengen, is ach
teraf bezien dus eigenlijk nadelig voor
De Klok. De eigen positie op de markt is
verloren en De Klok is weer één van de
vele. "Maar", zegt Scholing, "het fosfaat
eruit is één ding, een goed wasmiddel
maken is heel wat anders. In het begin
bleef de waswerking een stuk achter bij
die van fosfaathoudende wasmiddelen.
Bovendien waren we in sommige win-
