De bittere wrok tussen Polen en joden
zal ik hem missen
9Als ik straks weer in mn eigen bed lig.
Reportage
Rumoer rond Idooster in Auschwitz heeft lange voorgeschiedenis
Vakantieliefdes in Lioret de Mar bloeien op in de disco en in de pub
ZATERDAG 19 AUGUSTUS 1
LEIDEN Op enkele honderden
meters van de plaats waar documen
taire-films in drie talen de zwijgende
toeristen honderd malen verhalen
van hoe de joden in de gaskamers
verdwenen, wijden nonnen zich aan
hun beschouwelijke taken. Dat is de
situatie in het voormalige concentra
tiekamp Auschwitz, waar in een op
slagplaats sinds 1986 een Karmelie
tessenklooster is gevestigd. Een
doorn in het oog van veel joden, die
in 1987 verwijderd leek te worden,
toen aartsbisschop Macharski het
Joodse Wereldcongres beloofde het
klooster te zullen verplaatsen.
Toen de kardinaal opvolger van
de huidige paus Karol Woytila in
Kraków daar onlangs alsnog vanaf
wilde zien onder druk van Poolse na
tionalisten, barstten de emoties los.
Europese joodse studenten demon
streerden bij het kamp onder ho
nend gejoel van veel Polen. Ameri
kaanse joden bezetten zelfs even het
klooster, waarna ze door woedende
Poolse arbeiders hardhandig wer
den verwijderd.
De heftige emoties worden natuur
lijk grotendeels opgewekt door de
gotspe, dat de Poolse katholieke
kerk uitgerekend op de plaats waar
honderdduizenden joden werden
vermoord een klooster neerzet. Die
emoties worden echter nog eens ver
sterkt door de verhouding tussen Po
len en joden, die al eeuwenlang ge
spannen is. De geschiedenis van het
verblijf van het uitverkoren volk Po
len (voor de oorlog woonden er ruim
drie miljoen joden in dit land) laat
zich kenmerken door haat, weder
zijdse minachting, kerkelijk anti-se-
mitisme, legenden vol gruwelijke
vooroordelen en pogroms. Die ge
schiedenis speelt een belangrijke rol
in de hele kwestie.
Op zo'n 30 kilometer van Oswie-
cim zoals Auschwitz tegenwoordig
heet ligt Kraków, de derde stad van
Polen. Een Duitse Baedecker-reis-
gids uit 1943 meldt, dat er ieder half
uur een trein gaat naar Auschwitz.
"Und zurück", staat erbij, maar dat
gold natuurlijk alleen voor de Duit
se toerist, die hier toen rondliep op
de Adolf Hitlerplatz, zoals het fraaie
marktplein Rynek Glowny destijds
heette.
door
Karei Berkhout
In deze schitterende middel
eeuwse stad (de enige in Polen die
ongeschonden de oorlog door
kwam) ligt op een moeilijk te vin
den plaats een kleine joodse be
graafplaats ingeklemd tussen oude
huizen. Stokoude joodse mannen
vertellen de enkele toerist in het jid-
disch over de steentjes op de gra
ven, die schots en scheef op elkaar
liggen, over het stenen fruit dat ver
wijst naar de oorspronkelijke her
komst (Palestina) en over de klaag
muur die gebouwd is uit de grafste
nen waarmee de nazi's de stoepen
plaveiden.
Alles is goed onderhouden, dank
zij bijdragen van Amerikaanse jo
den. De joodse geschiedenis wordt
hier netjes bewaard, kleinschalig en
levenloos. De mannen willen niet
praten over hun bestaan in Polen,
het is te marginaal. Er wonen in Po
len nog maar 10.000 joden, dat is al
les. Heeft u misschien een dollar
over voor de rondleiding?
Dit is het jodendom als museum
stuk, een standbeeld opgericht om
te vergeten. De meeste synagogen
zijn nu een bibliotheek, een muse
um of een garage. Het joodse thea
ter in Warschau vertaalt uit arren
moede stukken van Miller in het jid-
disch, door gebrek aan joods toneel
repertoire. De enige joodse krant
verschijnt in het Jiddisch, maar
schrijft! slechts in holle frasen (over
een joods congres: "De toespraak
van was interessant, de redevoe
ring van al even belangwek
kend"). De hoofdredacteur zwijgt
over het verleden. Dit jodendom is
een souvenir, dat wordt opgepoetst
voor de enkele toerist.
Grafstenen
In Lódz (spreek uit: woedsj), enkele
honderden kilometers boven
Kraków. komen geen toeristen. De
tweede stad van Polen is in de oor
log grotendeels door de Duitsers
verwoest. De synagoge wordt ge
bruikt als bouwstortplaats. De be
graafplaats ernaast is uitgestrekt als
vele voetbalvelden naast elkaar,
woest en op het eerste gezicht ledig
op bomen na en manshoog gras. Bij
nadere bestudering blijken de rots
blokken grafstenen, volgekalkt met
hakenkruizen, en de ruïnes familie
graven, overwoekerd door klimop.
De kleine stenen behoren toe aan
de joodse textielarbeiders, de tem
pelachtige praalgraven zijn van de
textielbaronnen zoals de roemruch
te familie Kindermann van wie in
de stad nog in een paleisje staat.
Hier is de vooroorlogse tijd nog wel
zichtbaar, de tijd dat van de 500.000
inwoners een derde deel Pools, een
derde deel Duits en een derde deel
Joods was. De stad floreerde en was
één van de rijkste steden van Euro
pa.
Voor de oorlog woonden er op
een totale bevolking van 35 miljoen
in Polen 3,5 miljoen joden, de
meesten bij elkaar in getto's, vol
strekt afgezonderd van de rest van
de bevolking. De joden waren goed
deels werkzaam waren in handel en
nijverheid. Het grootste deel (80
procent) sprak geen woord Pools,
maar uitsluitend jiddisch.
De assimilatie was vrijwel mis
lukt en de zionistische gedachte aan
een eigen land in Palestina vatte
steeds meer post. Enkele duizenden
joden, onder wie de latere Israëli
sche premier Begin wilden vertrek
ken, hiertoe aangemoedigd door de
Poolse autoriteiten.
De joodse cultuur bloeide in dit
volstrekte isolement. Het theater
zat altijd vol, joodse schrijvers ver
rijkten het tot dan toe armzalige lite
raire proza. De rabbijnen hielden
zich nog bezig met onderricht. Het
is dit jodendom waar een klein
groepje joden in Warschau naar
zoekt. Ze komen bij elkaar om te
'lemen', bezoeken de 'sjoel' (syna
goge) en hopen op de komst van een
rabbijn uit Hongarije om hen verder
te onderwijzen.
Auschwitz
Aan dit jodendom kwam in de
Tweede Wereldoorlog voorgoed een
eind met de holocaust, de vernieti
ging van de joden in de concentra
tiekampen, waarvan er in Polen on
geveer veertig stonden. Sommige
zijn nu een museum. Auschwitz,
waar je balpennen kunt kopen. Ma-
jdanek, waar met kraaien bedekte
barakken staan op nog geen 50 me
ter van hoge flats.
Het beeld van een concentratie
kamp dat waarschijnlijk het langst
is blijven hangen op het netvlies
van de tv-kijker dan wel filmkijker
in het westen is vermoedelijk Tre-
blinka, het concentratiekamp in
Shoah, het zes uur durende film
epos van Lanzmann uit 1985. Een
spoorlijn, met daarnaast (als onbe
doeld symbool) dertig lege goede
renwagons, slingert zich door een
landschap van stille naaldwouden
om uiteindelijk in het kamp over te
gaan in betonnen bielsen (als be
doeld symbool).
En naast die spoorlijn vertellen
boeren in de film over joden als gie
rigaards, kannibalen van christen
kinderen en moordenaars van
Christus. En ze vertellen onverschil
lig hoe ze zagen dat joden werden
weggevoerd en dat ze daar blij om
waren. Polen als rabiate anti-semie
ten dus en in het westen ontbrand
de na de vertoning van Shoah de
discussie over de strekking van de
film dat de Polen medeplichting
waren geweest aan de holocaust en
daarmee ook aan de vernietiging
van de joodse cultuur in Polen.
Eind 1986 werd de film ook ver
toond in kleine zaaltjes in Warschau
en Kraków. In het onafhankelijke
katholieke weekblad Tygodnik
Powchenie stonden vervolgens
WARSCHAU
Deze foto is
bijna de ikoon
van de joden-
vervolg mg in de
Tweede Wereld
oorlog. De de
portatie van de
joden uit het
getto van War
schau leidde in
1943 tot een op
stand van de jo
den. Het duurde
maanden voor
dat de Duitsers
de opstand wis
ten te onder
drukken. Intus
sen keken vrij
wel alle Polen
werkloos toe.
Pas toen de
Duitsers straf-
maatregelen af
kondigden
waar de gehele
bevolking van
Warschau last
van had, brak
er een algemene
opstand uit. De
ze opstand werd
uiteindelijk in
1944 door een
SS-divisie in
bloed gesmoord.
(archieffoto)
week na week uitgebreide artikelen
van historici, van wie velen de film
afdeden als 'laster verspreid door
elementen die het Poolse volk vij
andig gezind zijn'. Anderen gingen
daarentegen voor het eerst in op de
rol van de Polen in de oorlog en
vooral de holocaust.
Doodstraf
Sommigen namen het op voor de
Polen en noemden een aantal fei
ten, die in Polen nog altijd ter verde
diging worden aangevoerd. De
Duitsers waren de moordenaars,
Hitier koos Polen uitsluitend als
vernietigingsplaats vanwege de on
doordringbaarheid van het land, op
hulp aan joden stond de doodstraf,
duizenden Polen lieten joden on
derduiken en er zijn bovendien ook
drie miljoen Polen vermoord. Alle
maal waar, maar anderen legden
toch de vinger op de zere wonde: de
poolse onverschilligheid voor het
lot van de joden en het anti-semitis-
Voor het eerst werd daarbij ook
gesproken over Kielce. Wat het
massagraf van Katyn (duizenden
door de Russen omgebrachte Pool
se officieren) is voor de pools/Russi
sche verhoudingen, is de pogrom in
Kielce voor de pools/joods verhou
ding. Deze pogrom heeft zeer diepe
wonden geslagen bij de joden. Hij
vond plaats kort na de oorlog (1946),
toen joden uit de concentratiekam
pen! terugkeerden en hun veelal
door Polen ingenomen huizen te
rugeisten.
Op 8 april verscheen er in alle
vroegte een jongetje in de stad met
het verhaal, dat hij zojuist ontsnapt
was aan een joods gezin, dat met
zijn bloed de matzes had willen be
reiden. Het jongetje had deze bood
schap ingefluisterd gekregen door
zijn ouders, die de bevolking wilden
ophitsen. De bevolking stormde in
derdaad naar het zojuist in gebruik
genomen gemeenschapshuis en
gooiden mensen uit de ramen. Uit
treinen die in Kielce aan kwamen
werden joden gesleurd en voor de
wielen gegooid. Minstens 70 maar
waarschijnlijk 140 mensen werden
vermoord en de politie greep niet in.
Dit was niet de enige pogrom,
want in dezelfde tijd werden in
Kraków, Lublin en Przemysl nog
meer joden op straat doodgeslagen.
Het waren niet de eerste pogroms,
want eind vorige eeuw waren zij bij
na epidemisch. Maar door de het
tijdstip, de omvang en de lankmoe
digheid van de autoriteiten is Kielce
een echt trauma.
Fabeltjes
Kielce is het hoogtepunt van eeu
wen van anti-semitisme, dat nog al
tijd wijd is verbreid. Hoewel er nog
maar een handjevol joden bestaat,
kent iedere Pool wel een jood die
hem iets heeft aangedaan. De aar
digste Pool kan plotseling beginnen
over joden die je in de winkel op
lichten en in èen disco kan iemand
je de meest onwaarschijnlijke fabel
tjes vertellen over joden en een we
reldwijd complot tegen de mens
heid. Onlangs doken in een katho
lieke kerk in Warschau 'De proto
collen van de Wijzen van Sion' op.
Dat is een buitengewoon schunnig
werkje uit de 19de eeuw warin al
le mogelijke wandaden en snode
plannen van de joden staan ver
meld.
Het beeld is al ontstaan in de 16-
de eeuw toen de toenmalige koning
joden naar zijn land haalde als nij
verheidslieden, waar. het in Polen
aan ontbrak. Zij werden een aparte
groep, die in het feodale systeem
een plaats had tussen de landadel
en de boerenbevolking. Zolang de
koning aan het bewind was, geno
ten de joden zijn bescherming.
In de ogen van de Polen werd de
vreemd uitziende, onbekende jood
een soort heks, die kinderen eet en
dieren ziek maakt. Een vrek en een
uitzuiger van arme Poolse boeren.
Wie het Poolse platteland met zijn
paard en wagen, armoede, tegensla
gen, hooivorken en middeleeuwse
karakter kent, kent ook de voe
dingsbodem van het denkbeeld dat
nog altijd bestaat.
Het beeld werd verder gevoed
door jaloezie, en influisteringen van
de katholieke kerk. Jaloezie op het
redelijke succes van de joden die
een soort middenklasse waren van
kleine handelaren. De influisterin
gen van de kerk kwamen neer op:
joden zijn de moordenaars van
Christus.
Communisten
Vanaf de oorlog heeft het anti-semi
tisme ook een politiek karakter ge
kregen. Zo hadden veel joden voor
de oorlog hun hoop gevestigd op
het socialisme en na de oorlog
schaarden ze zich dan ook onder de
vlag van de communistische rege
ring. Hoewel de lokale autoriteiten
zich weinig aan joden gelegen lieten
liggen, heeft de landelijke regering
bijvoorbeeld getracht het joodse le
ven te herstellen. Helaas hebben de
communisten zich in Polen vooral
tijdens de stalinistische tijd ernstig
gecompromitteerd en met hen de
joden, van wie sommigen zich ont
popten als mededogenloze onder
drukkers.
Een ander voorbeeld is de anti-Se
mitische campagne van 1968. Bin
nen de communistische partij ont
stond toen een conflict en de meest
radikale factie slaagde er toen in om
de tegenstanders uit te schakelen
door hen te brandmerken als joden.
Van die campagne werden vele jo
den het slachtoffer. Voor hen was
deze campagne de druppel die de
emmer deed overlopen. De joden
die Polen na Kielce nog niet verla
ten hadden, vertrokken nu massaal
naar vooral de Verenigde Staten.
Daar voedden zij hun kinderen op
met een rabiaat anti-Pools bewust
zijn. In dat bewustzijn zijn de Polen
niet alleen verstokte jodenhaters
(wat ze zijn), maar ook handlangers
van de Duitsers in de holocaust (wat
ze uiteindelijk historisch gezien
niet waren) en mede-verantwoorde
lijk voor het verdwijnen van het
joodse leven in Polen.
Muizen
Een kind van deze generatie is bij
voorbeeld de tekenaar Art Spiegel-
mann. Deze maakte een stripboek
over de holocaust en het vooroor
logse Polen dat hij maakte op grond
van interviews met zijn vader, een
uit Polen gevluchte jood. In dat
boek worden de joden getekend als
muizen, de Nazi's als katten en de
Polen als varkens. Het zijn deze jon
ge joden die onlangs demonstreer
den tegen het klooster. Daar neerge
zet door de kerk, die altijd de joden
haat heeft aangewakkerd. Op een
plaats waar de holocaust definitief
een gat sloeg in de joodse geschie
denis.
LLORET DE MAR/COSTA BRAVA - De handen van Monica glijden stevig en gelijkma
tig over de schouders van haar nieuwe vriend. Hij verroert zich niet, terwijl zij hem van een
laag olie voorziet. Het is elf uur in de ochtend en hij slaapt. Monica draait zich na het insme
ren om en valt eveneens in slaap. Net als al die andere jonge badgasten aan het strand van
Lioret de Mar moeten ze bijkomen van de afgelopen nacht. Een paar uur slaap om geest en
lichaam te verlossen van die monotone discodreun.
Later op de dag is Monica weer helemaal bij de pinken. Op het terras aan het strand lurkt
ze tevreden aan het rietje van het glas citroenlimonade. Haar vriend slaapt nog steeds, niet
gehinderd door het loeiharde geluid van de radio in zijn buurt. "De slappeling kan niet
eens tegen een nachtje disco", zegt ze smalend. Haar gezicht klaart op. "Maar hij is wel ont
zettend lief hoor".
Acht dagen geleden is ze met haar
vriendin Els vertrokken uit hun
woonplaats Amersfoort voor een
zonvakantie van twee weken aan de
Costa Brava. Monica is achttien en
net geslaagd voor haar havo-diplo
ma. In september gaat ze naar de pe
dagogische academie. Ze weet niet
waar haar vriendin gebleven is.
"Die kom ik vanavond vanzelf wel
weer tegen". Haar aandacht gaat al
leen nog maar uit naar die slapende
jongen aan het strand. "Hij heet Jür-
gen, een Duitser, woont ergens in de
buurt van Keulen. Drie dagen gele
den kwam ik 'm in de disco tegen".
Veel weet ze niet van hem. "Hij is
geloof ik twintig, maar vraag me
niet wat-ie doet. Want dat weet ik
niet". Monica is verliefd, althans
voor het moment. Het is haar wel
vaker overkomen tijdens de vakan
tie en ze weet dat het straks weer
over is. "Ja, dat zeg ik telkens tegen
mezelf. Als ik weer thuis ben, zal ik
hem wel vergeten. Maar zeker we
ten doe ik 't niet. 't Is echt een
schatje". En plotseling schaterend:
"Weet je waar ik bij hem meteen op
viel? Op z'n billen!".
Acid
De vakantieliefdes in Lioret de Mar
ontstaan in de disco, waarvan het
uit z'n voegen gebarsten dorpje er
tientallen telt. Hollywood is een van
door
Jos Heymans
de bekendste en wordt door de reis
organisaties voor jongeren, zoals
Club Escolette en My Way, van har
te aanbevolen. Rond middernacht
is het spitsuur aan de ingang. Bin
nen vechten lightshow en dis
codreun om voorrang. Het ritme is
monotoom. "Welnee, dat is acid",
legt Joyce uit Leiden uit. "Je houdt
je voeten op dezelfde plaats en be
weegt met de rest van je lichaam.
Vroeger hoorde lsd bij acid, maar te
genwoordig is dat niet meer zo. Je
kunt ook acid dansen zonder
drugs".
Het lijkt niet de meest geschikte
plek om een vakantieliefde op te
doen. Ieder danst voor zich. Licha
melijk contact zal weliswaar niet
verboden zijn, maar het ritme van
de muziek nodigt er niet toe uit.
Toch vinden hier de eerste, schuch
tere toenaderingen plaats. Meestal
aan de bar. "Je praat wat, krijgt een
drankje en dan ga je dansen. En de
rest gaat vanzelf', vertelt Joyce op
getogen. Maar ze moet niets weten
van de jongens, die iets te familiair
aan haar zitten. "De Italianen, die
zijn het ergste. Die knijpen je tel
kens in je kont". De strakke, glim
mende wielerbroeken die de zomer-
mode in Lioret bepalen, zullen daar
ongetwijfeld debet aan zijn.
Lioret de Mar is bij nacht één
bruisend uitgaanscentrum, waar
jongeren uit heel Europa vertier en
elkaar vinden. Niet alleen in de dis
cotheken. De bars trekken hun
klanten met satelliet-tv. In Roc
kefeller's, een pub die je volgens
Club Escolette niet voorbij mag lo
pen, worden de jongens naar bin
nen gelokt met de uitzending van de
voetbalwedstrijd PSV-Barcelona.
Discodansers en tv-kijkers storen
elkaar niet in een en dezelfde ruim
te, zolang het televisiegeluid de her
boren hit van Hepie en Hepie maar
niet overstemt.
Proberen
Lang niet iedereen is uit op een va
kantieflirt. Ingrid uit Zoetermeer,
een 22-jarige typiste, werkzaam bij
het ministerie van onderwijs, moet
er niets van weten. "Ik ben hier met
m'n schoonzusje voor een zonva
kantie. 's Nachts de disco in en over
dag slapen op het strand. Maar ver
der niks. Je moet goed opletten,
want ze proberen van alles. Als ie
mand me niet bevalt en hij begint
tegen me te praten, dan draai ik me
gewoon om. Daar heb ik geen zin
in". Ze blijft nog ruim een week in
Lioret en in ieder geval als vrijgezel.
"Zeker weten".
Buiten rijden de touringcars nog
steeds af en aan. Het is zaterdag en
tijd voor de wekelijkse wissel van
toeristen. Voor hotel Don Juan
wacht een groep Duitse jongeren op
vervoer naar München. De bus zou
er om vijf uur zijn, inmiddels is het
drie uur in de nacht. Zittend op de
trappen voor het hotel doden ze hun
tijd met lezen, slapen en vrijen.
Voor de laatste groep is de vertra
ging niet onaangenaam. Het onher
roepelijke afscheid kan weer even
worden uitgesteld.
Op het strand is het ondanks het
late tijdstip nog steeds druk. Tien
tallen paartjes genieten van de
zwoele nacht, liggend in het zand of
lopend langs de vloedlijn. De politie
houdt nauwkeurig in de gaten of er
geen dingen gebeuren, die in strijd
zijn met de openbare orde. Maar de
risico's van een besmetting met aids
zijn ook in Lioret doorgedrongen.
"Ik zal wel wijzer wezen om met een
vreemde te gaan vrijen'', zegt Anne
ke, negentien, uit Alkmaar. Ze heeft
in Lioret een vriendje opgedoken,
"maar ik ga toch echt niet met hem
naar bed". Hij wil wel, en zij eigen
lijk ook, "maar ik doe het niet".
Het gesprek komt op aids door
het t-shirt dat ze draagt: 'I did it.... in
Lioret de Mar'. Het shirt is van reis
bureau My Way, een dochter van
Arke. Veel jongeren die met de bus
naar de Costa Brava zijn gekomen,
dragen het. "Een geintje", weet An
neke. Ze kent de postercampagne
op de stations in Nederland maar al
te goed. Het portret van Mariëtte,
die zich geen zorgen maakt tijdens
haar vakantie omdat ze alleen maar
met Hollandse jongens vrijt. 'Welte
rusten, Mariëtte', staat eronder.
Het merendeel van de vakantielief
des eindigt bij de opstapplaats van
de bus in Lioret of bij de halte in Ne
derland, als de tijdelijke partner
tenminste een reisgenoot is. Maar
sommige vakantieliefdes groeien
tot iets moois uit. Daphne uit Nij-
verdal en Marco uit Almelo leerden
elkaar twee jaar geleden kennen in
Malgrat, tien kilometer ten zuiden
van Lioret. De ontmoeting kwam
niet helemaal bij toeval tot stand.
Een vriend van Marco had een rela
tie met de zus van Daphne. Toch
waren de twee elkaar in Nederland
nooit echt tegen het lijf gelopen. "Ik
had 'm weieens in de disco gezien,
maar hij was me toen niet bijzonder
opgevallen", zegt Daphne.
Nu zijn ze terug in Malgrat en nog
steeds verliefd. Terug op de plek,
waar ze elkaar twee jaar geleden
voor het eerst hebben gekust. "Dat
was hier op het muurtje aan het
strand", vertelt Daphne enthou
siast. En trots: "Ik hem 'm verleid".
Marco kan zich dat absoluut niet
herinneren. "Volgens mij was het
andersom". Het was twee jaar gele
den niet meteen raak, weten ze nog
precies. "We waren half augustus
terug van vakantie, hebben elkaar
toen een tijdje niet gezien, maar op
11 september kwamen we elkaar
weer tegen. En vanaf dat moment
gaan we met elkaar om".
Daphne en Marco vormen een uit
zondering. De vakantieliefdes lij
ken vooral rationeel. Alsof ze van te
voren wisten dat 't maar kort zou
duren. Wel heftige omhelzingen
maar geen tranen bij het afscheid
bij de bus. Of is dat allemaal schijn?
"Ja", zegt Monica eerlijk. "Ik zal be
slist niet gaan huilen als Jürgen vol
gende week vertrekt. Dat weet ik ze
ker. Maar als ik straks thuis in mijn
eigen bed lig, ja, dan zal ik 'm mis
sen. Echt waar".
De discotheken 's nachts en de pubs overdag vormen de plaat
zijn over zodra de terugreis begint.
waar de vakantieliefdes ontstaan. De meeste
(foto GPD)
