Oecumene 'klein gereformeerd' moeizaam
Hoedemaker koos voor 'Jan Rap en zijn maat
Chiistelijk-gereformeerde synode bespreekt kerkelijke contacten
ZATERDAG 19 AUGUSTUS 1989
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 15
Het komt maar vreemd over: juist de gereformeerde
kerken, die strak vasthouden aan exact dezelfde
belijdenisgeschriften, kunnen onderling maar moeilijk
'samen op weg' gaan. Hoe groot is de kans op een
kerkelijk hereniging binnen 'klein gereformeerd'? Het
antwoord hierop hangt voor een deel af van de houding
van de Christelijke Gereformeerde Kerken, die binnen
de gereformeerde gezindte een midden-positie
innemen. Op de synode van deze kerken, die volgende
week begint, zullen de kerkelijke contacten prominent
op de agenda prijken.
BUNSCHOTEN - De
kerksheid van Bunschoten-
Spakenburg is nagenoeg
even befaamd als de vishan
del. Het dorp kent dan ook
kolossale kerken die alle
maal gereformeerd willen
heten (de belijdenis onver
sneden, de bijbel als Gods
onfeilbare Woord). De Chris
telijke Gereformeerde Kerk
aldaar telt bijvoorbeeld zo'n
1850 zielen en zeer sterk ver
tegenwoordigd zijn de gere-
formeerd-vrijgemaakten en
de Nederlands-gereformeer
den. En dan zijn er nog de
'gewone' gereformeerden en
hervormden. Maar een raad
van kerken heeft het vissers
dorp niet.
door
Wim Schrijver
"Ik kan mij voorstellen dat deze si
tuatie op een buitenstaander
vreemd overkomt. Of je nou de ene
of de andere kerk inloopt, voor een
'vreemdeling in Jeruzalem' zal het
allemaal op elkaar lijken", zegt ds.
J. Westerink, christelijk-gerefor-
meerd predikant in Bunschoten en
voorzitter van de commissie in zijn
kerken voor de kerkelijke contac
ten in binnen- en buitenland.
De Christelijke Gereformeerde
Kerken (CGK), met ongeveer 76.000
leden, zijn volgens hem midden in
dat gereformeerde kamp te plaat
sen: enerzijds bevinden zich de ver
schillende soorten gereformeerde
kerken en anderzijds de diverse ty
pen gereformeerde gemeenten. Die
midden-positie is te verklaren uit de
ontstaansgeschiedenis; de CGK
kwamen voort uit de Afscheiding
van de Hervormde Kerk (1834), een
beweging waarvan de wortels ook
bij andere kerken in de gerefor
meerde gezindte zijn terug te vin
den.
Staan de grote Nederlandse ker
ken bekend om hun pluriforme ka
rakter, de kleinere gereformeerde
kerken en gemeenten vertonen na
diverse scheuringen en conflicten
ieder een duidelijk herkenbaar pro
fiel. Zo niet de Christelijke Gerefor
meerde Kerken. Hoewel Westerink
zelf liever niet van 'vleugels'
spreekt, kunnen binnen de CGK
duidelijk richtingen onderscheiden
worden. "Er wordt bepaald niet
over alle dingen gelijk gedacht".
Er is een duidelijke rechterflank,
voor een deel gegroepeerd rond het
blad 'Bewaar het pand', een uitgave
'tot bevordering van de handhaving
der oude gereformeerde, beginse
len'. Dat deel voelt zich het meest
verwant met de behoudende stro
ming binnen de gereformeerde ge
zindte, zoals blijkt uit de prediking
waarin grote aandacht wordt gege
ven aan het .'bevindelijke element'.
Dat wil zeggen: "Het werk van de
Heilige Geest in de zondaar, zoals
de gereformeerde belijdenis daar
van spreekt". Die verwantschap
met de 'bevindelijk gereformeer
den' blijkt bijvoorbeeld ook in kle
ding, levensstijl, zondagsheiliging
en omgaan met de massamedia.
Tien kilometer rijden
En dan is er een andere flank, waar
meer de rationele benadering van
het geloof valt te bespeuren, die
vaak kenmerkend is voor de gere
formeerd-vrij gemaakten en Neder
lands-gereformeerden en die qua
uiterlijke verschijningsvormen
meer overeenkomsten vertoont met
het progressieve deel van de gere
formeerde gezindte. "Die verschei
denheid heeft uiteraard zijn gren
zen. Zodra de grens van de belijde
nis in zicht komt, dan wordt het op
passen", aldus Westerink.
Een zekere verscheidenheid is al
tijd al kenmerkend geweest voor de
CGK. Wesselink heeft daar geen
moeite mee. "Daarin vind ik iets te
rug van de veelkleurigheid van
Gods werk". Maar in de huidige ont
wikkeling signaleert hij, zoals dat
ook tijdens diverse ambtsdragers
conferenties is gebeurd, gevaren.
"Er is zorg dat we uit elkaar groeien
en elkaar niet meer verstaan en her
kennen". Ter illustratie: er zijn
christelijk-gereformeerden die
geen lid zijn van de kerk in hun
woonplaats, maar in een Christelij
ke Gereformeerde Kerk elders ker
ken. "Men gaat niet meer naar de
Christelijke Gereformeerde Kerk,
maar dié kerk en dié dominee".
Hij vervolgt: "Een gevaar daar
van is ook dat het kerkelijk besef
zoek raakt. De neiging onstaat soms
tot afhaken, om over te gaan naar
een ander kerkverband. Mensen
zeggen dan: ik kan wel iedere keer
tien kilometer rijden, maar bij mij in
de buurt staat een Nederlands Gere
formeerde Kerk of een gemeente uit
de Gereformeerde Bondsrichting in
de Hervormde Kerk waar ik mij
heel goed in kan vinden..." Persoon
lijk meent Westerink dat deze situa
tie er niet beter op wordt.
r de sy-
taak om op lan-
i lijnen uit te stippelen
Op sommige
i goede verstandhou-
i gereformeerde bonds-
gemeente uit de Hervormde Kerk
waarbinnen ook dat bevindelijke
karakter te vinden is maar elders
hebben christelijk-gereformeerden
en gereformeerd-vrijgemaakten el
kaar 'erkend en herkend als ge
meente van Christus'. En in Almere.
Lelystad en Nieuwegein zijn met de
Nederlands-gereformeerden zelfs
federaties gevormd.
Eeuwig heil
Maar wat plaatselijk mogelijk is,
loopt op nationaal niveau nog niet
zo makkelijk. Ondanks het feit dat
een ieder dezelfde belijdenisge
schriften heeft. Met de diverse gere
formeerde gemeenten is het moei
lijk officiële contacten te krijgen,
met de Gereformeerde Bond kan
een synodaal gesprek niet plaats
vinden omdat deze onderdeel is van
de grote Hervormde Kerk en wat de
officiële contacten met de gerefor
meerd-vrijgemaakten en Neder
lands-gereformeerden betreft,- die
hebben tot nu toe ook niet geresul-
Volgens ds. Westerink is de grote vraag: "Vallen de onderlinge verschillen teerd in kerkelijk eenwording.
binnen of buiten de belijdenis? Als je het eerste antwoord geeft, dan is de Tegen de richting van de laatste
volgende vraag: mag je dan nog langer gescheiden optrekken (fotoGPr» twee kerkgenootschappen bena
drukken de CGK het belang van het
bevindelijke element in de predi
king, gekoppeld aan wat in kerkelij
ke taal de 'toeeigening des heils'
heet. De christelijk-gereformeerden
vinden dat bij de anderen wat al te
makkelijk er vanuit wordt gegaan
dat Gods beloften van het eeuwig
heil, ook vanzelfsprekend vervuld
worden in het leven van hen die ge
doopt zijn.
De noodzaak tot 'wedergeboorte'
en het werk van de Heilige Geest
blijven onderbelicht, zo legt Weste
rink uit. "Dat vinden wij een tekort
doen aan wat Gods Woord en de ge
reformeerde belijdenis zegt". Het
functioneren van deze noties is vol
gens hem 'zeer wezenlijk'. "Het
heeft heel concreet te maken met de
wekelijkse prediking, de catechese
en de pastorale arbeid".
Met de Nederlands-gereformeer
den leken de gesprekken een aantal
jaren terug goed te verlopen, maar
volgens het 'Handboek 1989' van de
CGK is er sprake van een 'patstel
ling'. Met de gereformeerd-vrijge
maakten is het contact, na een ja
renlange windstilte, dit seizoen op
nieuw gelegd. Op de synode zal het
rapport over deze 'tweede ronde'
aan de orde komen.
Hoewel precies dezelfde zaken
veertig jaar terug zonder resultaat
ook besproken werden, gelooft
Westerink dat de zaak er nu gunsti
ger voor staat. "Ik signaleer bij de
vrijgemaakten meer aandacht voor
de zaken van de bevinding dan een
aantal jaren geleden". En ook: "Er
leeft ook daar de uitdrukkelijke
wens om in leer en leven gerefor
meerd te zijn".
Roeping
pen de contacten z
de kant van de gereformeerd-vrijge
maakten is benadrukt dat er niet
weer jaren gepraat mag worden
zonder resultaat. Dat zet de synode
van de CGK onder druk. Vooral ook
omdat de vrijgemaakten vragen
hebben bij de contacten met de Ne
derlands-gereformeerden. die vol
gens hen te veel ruimte laten aan le
ringen die afwijken van de gerefor
meerde belijdenis.
Er zal nog heel veel over gepraat
kunnen en moeten worden, denkt
Westerink, maar de grote vraag die
volgens hem straks ter synodetafel
ligt is: "Vallen de verschillen die on
derling bestaan, binnen de grenzen
van de belijdenis of daarbuiten? Als
je het eerste antwoord geeft, dan is
de volgende vraag: mag je dan nog
langer gescheiden optrekken? Als
christenen heb je de roeping om
breuken te herstellen, je hebt de op
dracht om elkaar te zoeken. En als
je het laatste antwoord geeft, wat
zijn daarvan dan de consequen
ties?"
Dit besef stelt de synode van de
CGK voor een lastige opgave. Ds.
Westerink, hiermee geconfron
teerd, merkt op dat er inderdaad
sprake is van een probleem. "Ik
moet eerlijk zeggen dat bij ons ook
zeer genuanceerd over deze zaken
wordt gedacht". De suggestie van
een collega dat een algehele kerke
lijke herverkaveling de oplossing
zou zijn, wordt door hem herhaald,
hoewel hij direct aantekent dat ook
dit niet waarschijnlijk is. "Mis
schien zouden we meer ruimte moe
ten geven aan samenwerking op
plaatselijk niveau. Want de situaties
lopen zeer uiteen".
Dat de synode van de CGK zich
straks wat de gehele nationale oecu
mene betreft in feite voor een 'pat
stelling' geplaatst ziet, is een sug
gestie die door Westerink bevestigd
noch ontkend wordt.
LEIDEN Is Abraham Kuy-
per de geschiedenis ingegaan
als de man die brak met de
Hervormde Kerk en de gere
formeerden voorging in hun
emancipatie, Philippus Jaco
bus Hoedemaker geldt als het
grote voorbeeld van de con
fessionelen die vinden dat de
vaderlandse kerk niet ge
scheurd mag worden. Sprak
Kuyper na het conflict van de
Doleantie minachtend over
de Hervormde Kerk als de
plaats waarin alleen nog 'Jan
Rap en zijn maat' waren te
vinden, Hoedemaker koos na--
drukkelijk voor 'heel de kerk
en heel het volk'.
Na een herdenkingsjaar rond
'Abraham de Geweldige', waarin
volgens kenners het triomfante
lijke van eerdere herdenkingen
ontbrak, staat dit jaar diens tegen
pool Hoedemaker in het kerkelij
ke zonnetje. Met als aanleiding
zijn 150ste geboortedag is de no
dige aandacht aan de persoon van
Hoedemaker besteed, onder an
dere tijdens een grote herden
kingsbijeenkomst in juni in Am
sterdam.
Uitgeverij J. J. Groen en Zoon
uit Leiden, die bekend staat om
zijn orthodox-theologische uitga
ven, heeft als bijdrage aan de her
denking hèt standaardwerk over
de hervormde theoloog heruitge
geven. Vijftig jaar geleden pro
moveerde dr. G. Ph. Scheers op
de persoon en het werk van Hoe
demaker. Dit oorspronkelijke
proefschrift, met de titel 'Philip
pus Joacobus Hoedemaker', is
door het niveau bedoeld voor de
echte liefhebber.
Zo'n liefhebber bleek minister
Wim Deetman afkomstig uit
kringen van de CHU, waarin idee
ën van Hoedemaker voortleefden
die tijdens de Amsterdamse
herdenking een foldertje over de
'unieke heruitgave' in handen
kreeg en de intekenkaart instuur
de. Bij Groen zagen ze hun kans
schoon en vroegen de minister of
hij soms een eerste exemplaar in
ontvangst wilde nemen. Deet
man, met de verkiezingen voor de
deur, zei ja.
'Doldriftig'
De officiële uittreiking vond gis
termiddag in een Rotterdamse
boekhandel plaats. Behalve voor
de bewindsman, was er een
exemplaar voor mevrouw
Scheers, weduwe van de auteur,
en een voor dr. G. Bos, hoofdre
dacteur van het Hervormd Week
blad, de voortzetting van 'De Ge
reformeerde Kerk', waarvan Hoe
demaker indertijd oprichter en
hoofdredacteur was. Zowel de
politicus als de dominee bena
drukten dat het gedachtegoed
van 'Ph. J.' nog steeds de moeite
waard is.
In dëze tijd dat de Hervormde
Kerk en de Gereformeerde Ker
ken volop met het Samen op Weg-
proces bezig zijn even afgezien
van de 'midlife-crisis' waarin het
momenteel verkeert wint zijn
kerkbeschouwing aan aantrek-
kihgskracht. En nu Kuypers ei
genzinnige theologische con
structies onder vuur liggen, ko
men de woorden van Hoedema
ker duidelijker naar voren, die
ruim honderd jaar geleden reeds
schreef dat Kuyper het 'men-
scherlijk vernuft' te veel liet 'spin-
Overigens was Hoedemaker
geen persoonlijke vijand van
Kuyper. Na eerst jarenlang geza
menlijk voor de gereformeerde
beginselen gestreden te hebben,
en samen de schouders gezet te
hebben onder de Vrije Universi
teit, kon Hoedemaker niet anders
dan het 'doldriftig voortvaren op
eigengekozen wegen' afwijzen.
Hoewel hij Kuyper ondanks dat
hoog hield 'Gij zijt Kuyper, ik
ben Hoedemaker; gij mijn meer
dere, ik een andere' bestreed
hij de 'kerkverlater' fel, want: 'Ik
ben een vriend van Kuyper, maar
een grooter vriend van de Kerk'.
Anti-verzuiler
Tegen de gereformeerden had
Hoedemaker, dat zij zich te veel
op hun eigen stellingen terug
trokken. Volgens hem hoort de
bijbel juist in de samenleving en
in de bestaande scholen. Wanneer
dat niet het geval is. dan geef je
het volk aan de godsdienstloos
heid prijs. Gelovige bewinds- en
leidslieden moeten beseffen dat
zij in dienst staan van heel het
volk. Het is duidelijk dat de op
vattingen van deze 'anti-verzui
ler' radicaal ingingen tegen die
van de Kuyperianen.
Uitvoerig laat het boek van
Scheers zien hoe Hoedemaker
bleef strijden voor de landskerk.
Volop citeert hij uit zijn publica
ties die voor het grootste deel be
staan uit artikelen en brochures,
geschreven over actuele kerkelij
ke aangelegenheden. Dit typeert
het impulsieve van Hoedemaker,
die vaak de pen greep uit 'edële
verontwaardiging'. Niet zelden
moest hij later zijn geschriften
enigszins bijstellen, omdat hij
wat al te voortvarend was ge
weest.
Scheers verdedigt hem in dat
verband tegen de critici die me
nen dat hij te veel aarzelde en te
vaak van mening veranderde.
Dat
Dr. Ph. J. Hoedemaker.
Kuyper schreef eens: '...toen het
nu op handeleq aankwam, ont-
zijn volle sympathie had.
gold voor de Doleantie, maar
evenzeer voor de 'Confessioneele
Vereeniging', die hij zelf had op
gericht maar waarvan hij met het
roemruchte geschrift 'Heel de
kerk en heel het volk!' evenzeer
afstand nam als van de gerefor
meerden.
Te harmonisch
De auteur beaamt dat een derge
lijk terugtrekken weieens een in
consequente indruk maakte.
Maar: 'Het stond dan echter zóó,
dat hij het onopgeloste vraagstuk
verkoos boven de mislukte oplos
sing'. Overigens heeft ook
Scheers kritische noten. Tegen
over Kuypers idee van een neu
trale overheid, stelde Hoedema
ker een al te harmonisch schema
van een overheid die zelfstandig
oordeelt in geloofszaken: 'De
Kerk schrijft (de overheid) niets
voor, maar licht haar voor'. Hoe
dit concreet moet, maakt Hoede
maker nergens duidelijk, aldus
het boek.
Toch heeft Scheers wel waarde
ring voor deze 'uitermate leven
den en beweeglijken geest', die
uit 'geloofsidealisme' handelde.
Zijn na een halve eeuw opnieuw
uitgegeven boek, geeft een inspi
rerend portret van een man die
getypeerd wordt door zijn eigen
uitspraak: "Wanneer ik Gods
Woord meeheb, ben ik bereid te
gaan op wegen, waarvan ik het
einde niet zie".
'Philippus Jacobus Hoedema
ker' van dr. G. Ph. Scheers is
door Groen in Leiden als paper
back heruitgegeven. De prijs is
tot 1 november 34 gulden 50.
W.S.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds Kool
stra 11.45 oec. stud, dienst; Marekerk 10 ds
Van Niel (Rijnsburg) 5 ds Smit (Hilversum):
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds KramerOe
cumenische geloofsgemeenschap De Regen
boog (Merenwijk) 10 ds Hortensius; Bethle-
hemkerk (Driftstr.) 10 ds Alblas; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds Nauta, 5 ds Koolstra:
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds Rietveld; Waal
se kerk (Breestr.) 10.30 past. D. Ribs; 'Ste-
venshof' (rk kerk Haagse Schouw) 11 mw drs
v.d. Burg. Acad. Ziekenhuis 9 rk dienst, 10.15
ds Mondeel. Diakonessenhuis elke zat. 10.30
dienst, zo 10.30 ds Van 't Hof. Endegeest
Merenwijk zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoe-
10 dr Meijering (Oegstgeest); Rk Kerk zat.
e Oegstgeest.
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) zie Bethl. kerk; Oude Vest zie
Hoogl. kerk; Maranathak. zie herv. gem., Be
vrijdingsk. zie herv. gem.; bejaardenhuis
Groenhoven 10 ds. Pannekoek (Oegstg); Me
renwijk zie herv. gemeente.
Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds Feenstra, 5 ds
Houtman Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30
ds Den Hertog, 5 ds Bijkerk; Geref. Gem. (zie
onder Leiderdorp). Geref. Gem. in Ned.
(Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds
v.d. Zwaan; Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10; Baptistengemeente
(aula 'Nieuweroord'. Rijnsburgerweg 124) ds
Agtereek Evang. Gemeenschap (Middelste-
gr. 3) 9 A. Meulenberg, 10.30 T. Korff; Evange-
hecentrum-Pmksterbew. (Bethlehemskerk
Lammermarkt) 10 evang. Zijlstra; Pinkster-
gem. (O. Vest 13) 10 hr. Eikerbout; Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 It. kol.
D. Verhagen-Riedijk en 7 (laatste zondag van
de maand 5 u.). Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd.
24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevendedag-adventisten
('De Ontmoeting', Noordhofland V.schoten) el
ke zat. 10 tot 11 bijbelstudie, 11 tot 12 predika
tie. Christelijke Wetenschap (Steensch. 6)
10 30. Kerk van J. Chr. v.d. Heiligen der L. Da
gen (Brahmsl.) 9.30. 10.30 en 11.20.
Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) 10; Rooms-Ka-
th K. Haagweg zat. 7. zo. 10.30. Herensingel
zat. 7. zo 9.30 en 11Rijndijk (Stevenshof) zat.
7. zo. 9.30; Steenschuur zat. 7. zo. 8.30. 10.
11.30, 6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7, zo.
9.30 en 11Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en
10.30; Haarl.straat zat. 7, zo. 10.30 en 12.15;
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 hr. Hoffenaar
(Voorhout).
Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Broek. 7 ds Cats (Bei
de diensten in N.H. kerk); Chr. Geref. Kerk 9.30
en 4 kand. Viergever (Ede). Rk Kerk zat. 7, zo.
10.30. Aardam: 9 en 12.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds. 't Hooft. 6.30 ds. Boer (SOW
dienst); Kruiskerk 9.30 ds. Jonkman; Opstan-
dingskerk 9.30 ds. V.d. Hoeven. 6.30 zie Sal-
vatorikerk; G. Herderkerk 9 ds Nieuwenhuis.
6.30 ds. Mulder. De Bron 10.30 ds Moll;
Ashram (Marsdiep) geen dienst; Driehoorne 7
ds Moll: Oudshoornse kerk 10 ds Hooijkaas
(Hoogerheide) Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30
thusk.) geen opgave. Geref. Gem. (Statio
weg 17) 10 en 6.30 leesdienst. Evang.-Luth.
Gem. 10.30 mw Rohrmoser (A'dam).
(Gouda) Chr, Geref. Kerk 9.30
ting. Geref. Gem. 9.30 leesdienst, 3.30 ds Ri
dijk; Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Co- Soefi Tempel;
lijnstr. 83) 9.30 dienst.
Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 8.45
ds Brink 7 ds Compagnie; Chr. Geref. K. 10 en
5 ds Slagboom; Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5 ds. van den Belt. Geref. Gem.
(Remisestr.) 10 leesdienst. 5 leesdienst. don
derdag 24/8 7.30 nam. ds. Rietdijk (Moerkapiel-
le). Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5.
Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds Visser.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 kand. Henzen
(Leiderdorp), 6.30 hr. De Haan (Zevenhoven).
Geref. Kerk 9.30 hr Van Hilten (Uithoorn). Rk
Leeuwenhoekkade) 9.30 ds Muilwijk (Monster)
4 30 drs Kaghelland (Kamerik); Hulp en Heil-
kerk ('Schakenbos'. Leidschendam) 10 ds Ho-
Kerk z
111.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds Huisman; Rk Kerk:
dorp zat. 7. zo. 10 en 11.30. Anker zat. 7, zo.
10.30; Rijndijk zo. 9.
ds Van Wier (Kampen). 6.30 ds
(Bleiswijk);
Geref. Kerk Mar.kerk 10 ds Van Wijngaarden;
Salv.kerk 9.30 ds Boer. 6.30 ds Ommering.
Geref. K. Vrijg. (school Bospark, Beatrixl. 4)
p.30 en 5 ds. Room. Ned. Geref. Kerk (school
Willemstr.) 9.30 hr Hartkamp, 7 hr Bos; Chr.
Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 dienst des
Woords. 2.30 ds. Blom; Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molen-
werfstr. 1) 10 en 6.30 ds Koekoek; Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 hr Goes-
sens. 6.30 geen dienst; Volle-evang.gem. ('De
Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. Knoester; Pink-
stergem. 'Het Licht' (Morgenstersch. Briljant-
str. 1) 10; Christengemeente 'De Hoeksteen'
(geb. 'Bethel', hoek Emmalaan) 10 hr. Veld
huis (Bodegraven); Leger des H. (Zonneweg
3) 10 en 7 (laatste zondag van de maand 5 u.).
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36)
HILLEGOM-Herv. Gem. 10
Meijden Geref. Kerk ('Hoeksteen') zi
Geref. Kerk 10 en 7 ds Va
Kerk: Marl. zat. 7, zo. 9 en
zo. 10.30.
en 7 ds Rothfusz
e Herv.Gem.; Chr.
n Langevelde; Rk
11Jozefk. zat. 7,
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds.Lapre, 7 dr. Bade. gem. dienst.
Geref. Kerk 10 en 7 dr Bade (Alphen) in herv.
kerk.
LEIDERDORP: Herv Gem. en Geref Kerk
Dorpsk. 10 ds Stegeman 6.30 ds Van den
Born; Scheppingsk. 10 ds Van den Born; Ley-
thenrode 10 ds Visser; Elis.-ziekenhuisGeref.
Gemeente Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr 73)
10 en 4.30 ds Boogaard Bapt.gem. (wijkgeb.
Zijlkw.) 10 hr Smit (belgiè)Rk Kerk zat. 7, zo.
10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.d. Staat.
Geref. Kerk 9.30 ds Hemstede (L'dorp) 7 ds De
Bruin (Oegstg); Rk Kerk zat. 7, zo.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 kand.
Schreurs (A'dam) 7 ds Van Niel (Rijns burg);
Geref. Kerk 9.30 hr Medema 6.30 mw drs Hor
dijk; Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds v.d.
Schaaf (Dordrecht); Rk Kerk zat. 7. zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 hr De Hoop (IJs-
selstein) 7 ds Keijser (Utrecht); Rk za 7. zo 9 en
10.30.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds v.d. Lee 5 ds Van Koot-
en (Delft); Hoofdstr. (Zee) 10 ds Ruitenberg
De Rank (Golfbaan) 10 drs De Bie (Huizen);
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds Kuiper
7 ds Ruitenberg Vinkenl. (Binnen) 10 ds Riet
veld 7 ds Kuiper; Kapel W. v.d. Bergh-stichting
11 mw De Peuter (Voorhout); 'Sole Mio' 9 ds
RIJNSATERWOUDE Herv. Gem. 9.30 dhr.
Henzen sr., 7 ds. van der Hoeven. Chr. Geref.
K. 9.30 en 2 ds Beekhuis (Kralingen).
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds Smaling; 4.30 ds Snoei; Bethelkerk 9.30 ds
•De Jong; Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Rib-
berink, 7 ds. van der Woude (Wassenaar); Im-
manuelkerk 9 30 hr Brouwer (Katwijk). 5 ds.
Rullman (Den Haag): Maranathakerk 9 30 ds.
v.d. Woude (Wassenaar). 5 ds. Ribberink.
Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15; Chr. Geref.
9 30 en 5 ds V B
m Sorge; Evang. Christengem.
ev. Brands (Rijsenhout); Rk
tenberg (Leiden)Ontm.kerk 10 ds Sloof. 6.30
dr Vermeulen (Valkenburg); Herv. Gem. 'De
Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk aan Zee.
Geref. Kerk 9.30 ds Kattenberg (Leiden). 6.30
ds Mink. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10 ds
Christ 6 ds Volk Oude Kerk 10 ds v.d. Berg.
5.45 samenzang, 6 ds Sjollema (jeugddienst);
Ichthusk. 10 ds Hovius 6 ds Verseput (Oegst
geest). Pniëlk. 9.30 ds Sjollema 6 ds v.d. Berg;
Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds Van Ros-
sum 6 ds De Graaf; Overduin 2.15 ds v d. Beid.
Hoeksteen 9.30 pf. List (Duitse dienst). 10.30
dovendienst hr. Bruinmg.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college
Pr Frederikdreef 15) 10 ds. Driessen (Leiden)
Geref. Kerk Vredeskerk 9.30 ds Mink 5 ds Kos-
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds Drieber
gen (Katwijk) 7 ds Van der Lee (Noordwi|k);
Pauluskerk 10 ds hr. De Wilde (Hummelo); Ge
ref Kerk 10 ds. Vlijm (Voorschoten). 7 drs mw
Japse de Jonge (Wassenaar). Geref. K. Vrijg.
(Prinsessestr. 1) 9.30 kand. De Vries 4.30
leesdienst; Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 en
5 ds Vos; Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds Van Dij
ken; Geref. Gem. 10 en 4 ds Den Boer; Evan-
gehegemeente (Heereweg 52a) 9.45 J. Spaar
garen Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30; Poelpolder zal. 7. zo. 10.30; Manakerk
zat. 7. zo. 9 en 10.15; Engelbew. zat. 7, zo.
10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9 30 ds Ommering
(Alphen) 6.30 ds Terlouw (Bodegr); Geref.
Kerk 9.30 ds Baane (Nieuwveen); Chr. Geref.
Kerk 9.30. 2.15 ds Vlietstra (Zeist)Remonstr.
Gem. 10 ds Siccama (Alkmaar)Evang. gem.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds v.d.
Meij. Rk Kerk Victork. zat. 7. zo 9 en 11Jo
zefk. zat. 7. zo. 9 en 10.30; De Zilk zat. 7, zo.
10.30.
OEGSTGEEST Herv Gem Groene of Will-
.kerk 10 ds Kooman; Pauluskerk geen dienst;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds Stenfert
Kroese 7 hr Schot; Geref. Kerk 10 drs De
Bruin; Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr Schilder
school) 10.15 en 4,30 ds Boxman (Ede), Ned.
Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 en 4 ds Kie-
zebrink (Baarn) Van Wijckerslooth 4 ds Baas;
Endegeest 10 pater Boshouwers Volle-evan-
geliegem. (Gem.c
Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM- Herv. Gem. 9.30 en 7 ds Volle-
bregt; Geref. Kerk 9.30 ds Bras 7 ds Vollebregt
(gecomb in herv. kerk); Chr. Geref. K.10 en 7
ds Aarnoudse, Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17)
10 ds Cossee (R'dam); Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30
TER AAR Herv. Gem. 9.30 ds. Stam. 6.30 ds.
Romeijn. Geref Kerk 9.30 hr Bor (Alphen) ds
Den Heeten (Hoofddorp); Rk Kerk Aardam zat.
7, zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7. zo. 9.30
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr Vermeulen
6.30 kand. Verhagen (Gouda); Geref. Kerk
9,30 hr De Ridder (Sassenheim) 6.30 ds Riet
veld (Leiden); Geref. K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds
Kunz 5 dr Van Harten; Hoeksteen 9,30 dr
Meyers 5 ds Kunz Bethelk. 9.30 ds Roetman
5 ds Marchand Imm.kerk 9.30 kand. Hersa-
nus; Geref. Kerk Kruisk. 5 ds Prins. Ontm.kerk
9.30 dr De Moor. Geref K. Vrijg. (Kruiskerk)
8 30 en 2.45 ds Hoogendoorn. Chr Afgesch.
Gem. 9 30 en 5 ds Van der Want. Oud-Geref.
s Muis; Rk Kerk
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 Kie-
vietk. ('Samen op weg') 10 ds. Jansede Jonge;
Messiask.10 Dorpscentrum 9.30. Geref. Kerk
Zijllaan 10 ds Visser-Schroot 7 drs Wolthuis
Bond (Kerkdam) 10.30
WOUBRUGGE Herv. Gem 9.30 ds Van't Hof
6.30 ds. A J. de Jong (Leiden). Geref Kerk
9.30 en 6.30 dr Dijkstra (Oegstgeest); Ned.
Prot. Bond (De Wi|k, Schoolstr. 20) Rk Kerk
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 hr. De Haan.
Geref. Kerk 9.30 drs Smilde (Baambrugge) 7
dr Haitsma (Boskoop). RK kerk zat. 7, zo. 9 en
10.45.
ZOETERWOUDE:
zat. 7,
110.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7. zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING Herv_ Gerrv
9 30 ds Blom (Oegstgeest), Geret. K. y.au os»
Zijl 6.30 ds Stolk (Alkmaar); Remonstr. Gem.
VOORSCHOTEN Herv. Gem. Dorpskerk 10
Vic. de Mey Mecima (Den Haag) 7 zie geref-
kerk De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds
Blanken 7 zie geref. kerk; Herv. evang. op ge
ref. grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth', A. van Remonstr. Gem. geen dienst.
Gem. 10 ds Wethui
zen. Hk Kerk St. Jan chr. Dienaark. zat 7. zo
10; Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7. zo. 9 30 en
11.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 9.30 hr Karstens
(Leiden) 6 30 ds 't Hooft (Alphen); Geref. Kerk
9.30 drs Buikema 6.30 ds De Beus (Ter Aar);
