De hervorming van de eenheidsstaat
9Ik voelde me arm9 straatarm9
Armoede vervreemdt Mocambiaue van marxistische doema's
EXTRA
Na diens gewelddadige dood wordt de eerste president van Mozambique, Machel, ten grave gedragen. Hij leeft in de vroegere Portugese kolonie voort als
nationale held. (foto ap>
De Frelimo-partij die al sinds de
onafhankelijkheidsverklaring de
dienst uitmaakt in Mozambique, heeft
besloten het over een andere boeg te
gooien. Op het vijfde partijcongres
werd deze week besloten het
marxistisch-leninisme na veertien
jaar bij het grof vuil te zetten. Privé-
initiatief in landbouw, onderwijs en
nijverheid wordt nu aangemoedigd,
zij het op bescheiden schaal.
Mozambique, het zoveelste
voorbeeld van een eenpartijstaat, die
de socialistische beginselen omhelst
en op de been moet worden
gehouden door hulp uit het
kapitalistische kamp. De armoede in
de vroegere Portugese kolonie is
schrijnend, als gevolg waarvan zelfs
de helpende hand van aartsvijand
Zuidafrika niet kan worden
genegeerd. Mozambique op een
keerpunt, en hoe het nu verder moet.
door Peter van Nuijsenburg
De nationale helden van Mozambi
que heten Eduardo Mondlane en Sa-
mora Machel. Mondlane is de vader
des vaderlands en Machel de eerste
president. Beiden zijn op geweldda
dige wijze om het leven gekomen,
Mondlane in "69 en Michel drie jaar
geleden. Daarmee is voldaan aan de
belangrijkste voorwaarde voor hel
dendom.
Nationale helden worden zoals gebruike
lijk met een standbeeld geëerd: Mondla
ne regelt het verkeer op een kruispunt in
Mozambique's hoofdstad Maputo. En
Machel waakt bij de ingang van het grote
stadspark. De beelden zijn een geschenk
van de Noordkoreaanse leider Ki II
Sung.
De poses duiden op grote ernst en die
pe betrokkenheid. Zowel Mondlane als
Machel heft een vermanende wijsvinger.
De blik is streng. Beide beelden zijn foei
lelijk. Het fotograferen van de beelden is
ten strengste verboden, een lot dat ze de
len met de Mona Lisa. Fotografen wor
den afgevoerd als zij de camera op Ma
chel richtten.
Toen de beelden in Maputo aankwa
men, zaten de autoriteiten met de han
den in het haar. De beelden waren groot
en zwaar. Er was in Mozambique geen ta
kelwagen te vinden die de beelden op
hun sokkel kon hijsen. En dus werden de
symbolen van de onafhankelijkheid op
hun plaats gezet door een hijskraan uit
Zuidafrika, de aartsvijand.
Afhankelijkheid
Het voorval illustreert twee gegevens die
als punt en contrapunt elk verhaal over
Mozambique domineren: de volstrekte
afhankelijkheid van Zuidafrika en de
voor zijn naakte bestaan strijdend be
wind absoluut ontoereikende hulp van
een zogenaamd verwant regiem. Mozam
bique is ook het zoveelste voorbeeld van
een eenpartijstaat, die de socialistische
beginselen omhelst en op de been moet
worden gehouden door hulp uit het kapi
talistische kamp.
Mozambique krijgt dit jaar voor ruim
700 miljoen dollar steun uit het Westen
(waarvan ruim 100 miljoen gulden uit
Nederland), tegen voorwaarden die ui
terst genereus genoemd moeten worden.
De bijdragen uit het Oostblok zijn, afge
zien van de leveranties van veelal verou
derd wapentuig, te verwaarlozen. Voor
deze hulp moet bovendien fors betaald
worden. Omdat Mozambique niet over
de door communistische bondgenoten
verlangde westerse deviezen beschikt,
wordt betaald in natura: garnalen en cas
hewnoten. De cijfers van de garnalenex-
port zijn derhalve een staatsgeheim.
Nu moet ter verdediging van het re
giem gezegd worden dat het 14 jaar na de
onafhankelijkheid de hand in eigen boe
zem heeft gestoken. Het vijfde congres
van de regerende Frelimo-partij besloot
deze week het marxistisch-leninisme als
leidraad voor de volkshuishouding bij
I het groot vuil te zetten en enig privé-ini-
i tiatief in landbouw, onderwijs en nijver-
I heid aan te moedigen.
Zo mag een huiseigenaar binnenkort
zijn huis niet alleen zelf bewonen, maar
ook aan derden verhuren. Sommige mi
nisters bezitten onmiskenbaar een voor
uitziende blik. De bewindsman voor in
ternationale samenwerking verhuurt
sinds jaar en dag 14 luxueuze apparte
menten. De huur moet worden voldaan
in dollars.
In een ander verstrekkend besluit
werd de partij opengesteld voor wat
voorheen bourgeois-elementen werden
genoemd. Frelimo blijft uiteraard de
geestelijke thuishaven van de arbeiders
en-boeren, maar eigenaars van 'produk-
tiemiddelen' en geestelijken zijn nu ook
welkom. Daarmee zijn wel de grenzen
van de hervormingsdrift bereikt, want
Mozambique blijft een eenpartijstaat.
Garnalen
Hotel-restaurant Costa da Sol is het tref
punt van Maputo's 'vrije jongens' die le
ven naar het motto 'geld moet rollen'. De
garnalenschotels gelden als de beste van
de stad en het bier hoeft niet in westerse
valuta te worden afgerekend. Hier wor
den de zaken gedaan die het leven van de
elite veraangenamen. De video-recorder
is momenteel het meest gevraagde arti
kel en wordt naar verluidt niet gebruikt
óm nog eens te genieten van de beelden
van het vijfde partijcongres.
Deze videorecorders staan in de wo
ningen van de partijbonzen die in aparte,
door militairen afgezette wijken wonen,
welke in de volksmond de 'verboden ste
den' worden genoemd. In deze wijken
zijn regelmatig vrachtwagens uit Zuid
afrika gesignaleerd. Hardnekkige ge
ruchten willen dat zij luxegoederen aan
voeren, maar volgens een Zweeds bui
tenlid van de Frelimo is dat vuige laster.
Hij bestrijdt ook ten stelligste dat er geen
bloeiend intellectueel leven in Maputo
zou zijn. "Geloof me, ze hebben hier echt
alles".
Het assortiment van de Academische
Boekhandel valt desondanks tegen.
Ruim voorhanden is eigenlijk alleen deel
vier van de verzamelde werken van Vla
dimir Iljits Lenin alsmede een opvoed
kundig werkje waarvan de omslag de
stichter van de Sovjetstaat toont, om
ringd door blonde kinderen die aan zijn
lippen hangen.
Het heet Vertellingen over Lenin en
heeft een Mozambiquaans student, die
het naar eigen zeggen minstens 15 keer
heeft moeten lezen, voorgoed genezen
van de met de paplepel ingegeven be
wondering voor het Sovjet-model. In de
wetenschappelijke afdeling treffen we
nog een Zuidafrikaans scheikundeboek
uit 1969 aan.
Waardering
De student heeft overigens wel degelijk
waardering voor president Chissano.
Verleden maand dreigden de studenten
in opstand te komen tegen de slechte
huisvesting, de ronselpraktijken van het
leger, de ondervoeding en het gebrek aan
leermiddelen. Het protest werd niet,
zoals viel te vrezen, bloedig de kop inge
drukt. Chisanno verscheen zelf voor de
studenten, toonde begrip voor hun woe
de, maar vroeg op zijn beurt hun begrip
gezien de betreurenswaardige toestand
waarin het land verkeert. Het protest
schrompelde ineen als een iekgeprikte
ballon.
Deze waardering voor Chissano wordt
door vrijwel elke diplomaat in Maputo
gedeeld. Chissano staat voor een bijna
onmogelijke opgave. Hij moest de zeer
charismatische Machel opvolgen die het
land uit de losse pols had bestuurd en
wiens nalatenschap voornamelijk uit een
puinhoop bestond.
Chissano wees de kameraden op de re
aliteit, vertelde hen onomwonden dat de
ellende waarin het land verkeert, niet uit
sluitend op rekening kan worden ge
schreven van de Renamo-rebellen, die
het land terroriseren, en maakte de gees
ten rijp voor economische hervormin
gen.
Sinds twee jaar doen de yuppies van
de Wereldbank en het Internationale Mo
netaire Fonds (IMF) met grote regelmaat
Maputo aan. Zij kunnen hun bazen in
Washington rapporteren dat Chissano
zich voorbeeldig aan hun instructies
houdt en met harde hand saneert.
Chissano trok in een ander opzicht wel
de lijn door van zijn voorganger. Machel
had in 1984 vrede gesloten met Zuidafri
ka. Alleen, dat verdrag was het papier
niet waard waarop hij en de Zuidafri-
kaanse president Botha hun handteke
ningen hadden gezet. Pretoria bleef na
melijk de Renamo-rebellen steunen in
de burgeroorlog die naar schatting
700.000 mensen het leven heeft gekost.
Chissano weet dat zijn hervorming al
leen kan slagen als Renamo geïsoleerd
wordt. Hij maakt meesterlijk gebruik
van de wind van verandering die door
zuidelijk Afrika waait. Pretoria ziet sinds
kort meer heil in de samenwerking met
dan in de ondermijning van zijn buurlan
den. Chissano heeft daarom de banden
met de Zuidafrikaanse regering en voor
al het Zuidafrikaanse bedrijfsleven aan
gehaald.
Ouvertures
De vraag is nu hoe deze ouvertures ge
waardeerd moeten worden. De optimis
ten willen graag geloven dat Mozambi
que er weer boven op kan komen. Zuid
afrikaanse bedrijven investeren geen
miljoenen in een bodemloze put. Pessi
misten die zich bij voorkeur realist ple
gen te noemen, menen te weten dat Zuid
afrika alleen geïnteresseerd is in Maputo,
de havenstad Beira en de Cahora Bassa
stuwdam die ook Zuidafrika van electri-
citeit zou moeten voorzien. De rest van
Mozambique is afgeschreven.
Tegen deze achtergrond krijgen de be
sluiten van het partijcongres een navrant
karakter. Er is in de congreshal een week
lang een rituele dans opgevoerd. Die in
druk wordt bevestigd door het consump
tiepatroon van de geachte afgevaardig
den in de luxe etablissementen van de
stad. In restaurant de Sheik alles Zuid-
afrikaans behalve de garnalen en afreke
nen in dollars vloeit de champagne rij
kelijk. Glanzende limousines brengen
hen na het brassen naar hotel Polana,
waar de chique, inderdaad, uit Zuidafri
ka komt.
De afstand tussen bevolking en be
wind is praktisch onoverbrugbaar, zegt
een westerse diplomaat. Van tijd tot tijd
worden pogingen ondernomen om de
harten van de sceptisch geworden moda
le Mozambiquanen terug te winnen. In
december vorig jaar werd zo'n campagne
gelanceerd: Kerstmis mocht worden ge
vierd met pils die dit keer niet met bui
tenlands geld, maar met de eigen munt
betaald kon worden. Van heinde en ver
moesten lege flessen naar de brouwerij
worden gesjouwd, want op een dergelij
ke massale dorst was niet gerekend.
Met bier alleen valt natuurlijk nie
mand te paaien. De schappen in de win
kels zijn nog steeds verontrustend leeg.
En wat er aan levensmiddelen is, komt
goed geraden uit Zuidafrika en is dus
schrikbarend duur. Het kan dan ook nie
mand verbazen dat de reactie van veel
mensen op de met veel tamtam aange
kondigde koerswijziging zich nog het
best laat samenvatten met het goed Ne
derlandse 'je kan me wat'.
Geen krediet
De regering heeft dus weinig of geen kre
diet bij de bevolking. Aan het bestrijden
van willekeur en corruptie bij functiona
rissen worden vele vrome woorden ge
wijd, maar een bevolking die vrijwel da
gelijks geconfronteerd wordt met afpers-
praktijken, haalt op den duur zijn schou
ders op.
Nu roepen ze bijvoorbeeld wel, zegt de
student, dat het leger bij het ronselen be
ter gedisciplineerd te werk zal gaan,
maar voorlopig durft hij nog steeds niet
naar de bioscoop. Hij gelooft niet dat de
militairen hun favoriete ronselmethode
het overvallen van theaters en alle
weerbare jonge mannen opbrengen zo
maar zullen opgeven.
De enorme kloof tussen pretenties en
praktijk, dat is het probleem waarmee
het regiem in Maputo in de eerste plaats
kampt. Jarenlang heeft de bevolking ge
hoord dat de partij het altijd bij het rech
te eind heeft. Even doorbijten, dan gaat
het beter. Maar als de partij wordt gezien
niet als de voorhoede van het naar ge
rechtigheid dorstende proletariaat, maar
als een gezelschap baantjesjagers en zak
kenvullers, dan is het pleit verloren. Er is
iets goed mis, zegt een diplomaat, in een
land waar 60 procent van de bevolking
aan chronische ondervoeding lijdt en de
elite zich intussen laaft aan dieet-cola.
Een historische ontmoeting van twee aartsvijanden in 1984. Samora Ma
chel tweede van links) en de Zuidafrikaanse president Botha hebben een niet
aanvals-verdrag gesloten. «oto api
Na ruim vier jaar bezetting brak
in september 1944 in het hart
van Gelderland de slag om
Arnhem uit. Op zondag 17
september is het precies 45 jaar
geleden dat operatie Market
Garden begon. De desastreuze
slag waarbij Britse,
Amerikaanse, Canadese en
Poolse para-divisies niet in staat
bleken om de Duitsers een fatale
klap toe te brengen, had voor de
Arnhemse bevolking ingrijpende
gevolgen.
Bijna 100.000 Arnhemmers moesten in
september 1944 op last van de Duitse
bezetters uit hun woningen vertrek
ken. Pas acht maanden later na de
bevrijding konden ze terugkeren.
Toen ze na hun evacuatie weer voet op
Arnhemse bodem zetten, vonden ze
hun bezittingen verwoest terug. Wat
van waarde was, bleek door de Duitse
plunderaars meegenomen. Andere za
ken waren onherstelbaar vernield.
Over de slag om Arnhem is inmid
dels zeer uitvoerig bericht. De 'brug te
ver' inspireerde tot een film en tiental
len boeken beschrijven de oorlogshan
delingen aan de oevers van de Rijn.
Veel minder is bekend over hoe de Arn
hemmers hun thuiskomst ervaarden.
Speciaal daarover gaat het tweede deel
van het boek "Arnhem 1945, wandelen
in een verlaten stad" dat in deze maand
verschijnt.
Samenstellers Wim Verhoeff jr. en
Paul Vroemen geven aan de hand van
honderden foto's en dagboekfragmen
ten van drie Arnhemmers een beeld
van de ervaringen van evacués kort na
hun thuiskomst. De dagboeken zijn af
komstig van de Arnhemse fotograaf Ni
co Kramer en van twee huisvrouwen.
Ze woonden op verschillende plaatsen
in de stad.
De inmiddels overleden vrouwen
worden op verzoek van hun nabestaan
den niet bij naam genoemd. Volgens
Paul Vroemen is het opnemem van hun
dagboekfragmenten "een anoniem eer
betoon aan al die vrouwen die hun hui
zen verwoest terug vonden en hun le
ven opnieuw moesten opbouwen".
De fotograaf Kramer begint zijn dag
boek al aan de vooravond van de slag.
Op 3 september ziet hij boven het
vliegveld Deelen (bij Arnhem) duizen
den jagers en bommenwerpers. "We
De Slag bij Arnhem in volle gang: een jonge SS'er rukt op in de richting
van Oosterbeek. (archieffoto»
moesten ons heil in de kelder zoeken
want afweer en bommen stortten met
oorverdovend lawaai neer op en in de
omgeving. Die middag hebben wij pas
leren beseffen wat een luchtaanval be
tekent".
De plunderingen begonnen al tijdens
de gevechten rond de Rijnbrug. Als
Kramer tijdens een gevechtspauze in
zijn winkel gaat kijken, vindt hij een
puinhoop "alsof inbrekers aan het
werk waren geweest. Alles reddeloos
verloren, maar dan ook alles vernietigd
of onbruikbaar gemaakt".
Inmiddels begint Arnhem leeg te
stromen. Ook voor de familie Kramer
dreigt evacuatie. Zoals zovelen probe
ren ze te blijven, maar als ze zien hoe
Duitse tanks stelling nemen in hun tuin
en daarbij alles platrijden, schrijft hij:
"We hebben de strijd verloren. We ver
liezen ons huis om er niet meer in terug
te keren".
Eén van de vrouwen verliet Arnhem
eveneens in september 1944 en kwam
pas na negen maanden terug. Door en
over tankwallen bereikt ze in juni 1945
haar vernielde woning. Ze schrijft: "Al
het ergs wat ik me had voorgesteld is
nog niets vergeleken bij de werkelijk
heid. Ik voelde me arm, straatarm". Die
eerste nacht slaapt ze in een huis met al
le ramen en deuren open. "Want",
schrijft ze "er zit geen ruit of deur meer
in, dus wat valt er dan te sluiten".
Enige maanden later is er mede
dankzij het Rode Kruis orde op zaken
gesteld. "Veel leed is vergeten, veel
kwaad vergeven, we moeten wel, wil
len we onze naam als christenen hand
haven". Ze krijgen hulppakketten uit
Brazilië, Argentinië en Denemarken.
En in december krijgen de berooide
Arnhemmers met het oog op Sinter
klaas snoepbonnen. De Arnhemse
vrouw besluit haar dagboek: "Extra
snoepbonnen worden uitgereikt. Pri
ma chocola en ook bonbons van Rin
gers, de eerste na de oorlog. Wat een
weelde!".
De tweede dagboekschrijfster kwam
al in april 1945 terug naar Arnhem. De
weg naar Arnhem fietst ze uitsluitend
via wegen die van landmijnen zijn ge
zuiverd. "Onderweg komen we telkens
langs graven van Duitsers die in de bos
sen zijn gesneuveld. Eén graf is er waar
16 Duitsers in liggen".
In haar woning is het een "grote jan
boel". Gordijnen, tapijten en perzen
blijken verdwenen en ook de piano is
weg. Verder hebben de Duitsers alle
apparatuur, van naaimachine tot stof
zuiger geroofd.
Maar het verdriet over de verwoes
ting wordt diezelfde dag verzacht als ze
haar oude poes terug vindt. Ze had het
dier zeven maanden eerder bij de eva
cuatie achtergelaten. "In een karton
nen Palthe doos ontdek ik de poes met
twee pas geboren jongen. Wat een
vreugde, dit weerzien".
Ze benadrukt in haar dagboek het
feit dat haar gezin gezond en wel de be
zetting en de evacuatie is doorgeko
men. Tegen een vriend zegt ze: "Je be
hoort toch te weten dat zeven maanden
ruim voldoende zijn om het onvermij
delijke te leren accepteren en tevens tot
het besef te komen datje eigenlijk niets
armer bent geworden, al ben je dan ma
terieel berooid". Als ze in juni definitief
terug keert naar haar woning schrijft ze
in haar dagboek: "Weer baas in eigen
huis. O, wat een rijk bezit is toch vrij
heid".
Na de oorlog bleken bijna 24.000 hui
zen in Arnhem beschadigd te zijn. De
slag kostte aan 3000 burgers en militai
ren het leven. De materiële schade is
nooit precies berekend.
In september wordt de slag om Am-
hem op verschillende manieren her
dacht. In de Eusebiuskerk is op 17 sep
tember een herdenkingsbijeenkomst.
De belangrijkste gebeurtenissen in
1944 zijn terug te vinden op een grote
tentoonstelling.
Dezelfde maand worden tijdens een
filmweek films over Arnhem tijdens de
oorlog, bevrijding en wederopbouw ge
toond. Het gaat voor een deel om films
die nog niet eerder zijn getoond.
Rondom de brug zijn gedurende de he
le maand verschillende activiteiten.
