Russische jazz als theaterspektakel
Struisvogelpolitiek van weleer ideaal voor geïmproviseerde muziek
MAANDAG 31 JULI 1989
1
Het Holland Festival werd
dit jaar mede een succes
door de in veel recensies be
jubelde Russische inbreng.
Het nieuwe klimaat in de
Sovjetunie bood de gelegen
heid een belangrijk deel van
het festival door Russische
artiesten te laten vullen.
Voor de hedendaagse jazz
bestond evenwel geen aan
dacht, terwijl getuige inci
dentele concerten in met na
me Duitsland, juist in die
sfeer vernieuwende impul-
e.e sen zich lijken aan te dienen.
3aj Ook het North Sea Jazz
jk Festival kwam niet verder
Je dan de Leningrad Dixieland
Jazzband. Ondertussen ont-
|,g vangen elders in Europa,
;r- vooral in de Scandinavische
ic- en Duitssprekende landen,
eigentijdse jazzmusici uit de
hele Sovjetunie warm ap-
te plaus. Begin deze maand bij
en voorbeeld werd in Zürich
een zevendaags 'Sovjet
Avantgarde Jazzfestival' af
lig gerond met twee staande
>n- ovaties.
le' Een indruk van de stand
les van zaken in de Russische
de jazz.
de ZÜRICH (GPD) De autoriteiten
ret in de Sovjetunie hebben jarenlang
ste niet jazz in hun maag gezeten. Ging
op het hier nu om een Westerse, deca-
ns- dente muziekvorm uit het kapitalis-
oe- tische Amerika en moest uitvoering
ec- er van dus worden verboden, of was
jke het de (protest-)muziek van de on-
of- derdrukte neger, de slaaf, de arbei-
len der, die zich in de muziek een mid-
jks del vond om zich te bevrijden van
zijn imperialistische onderdrukker
:elf en waarmee men zich dus solidair
ten moest verklaren?
de
iun Cj00r
>en Jan Rensen
ge-
ge- De vraag werd nooit beantwoord.
En 'dus' moest het probleem als niet
bestaand worden beschouwd. Voor
alle zekerheid werd voor de buiten-
wereld gedaan alsof jazz in Rusland
niet werd beoefend. Het woord
'jazz' werd in het Stalin-tijdperk
in zelfs nog verboden maar zolang mu-
Zal sici andere namen voor hun muziek
ces wisten te bedenken, konden ze rela-
een tief vrij hun gang gaan.
ïur. Door deze struisvogelpolitiek
het kon jazz binnen de Sovjetunie zich
relatief makkelijk verspreiden. Het
ibe- is nu zelfs verbazingwekkend te ho-
lam ren hoeveel jazzmusici al in de jaren
aan veertig en vijftig actief waren en hoe
tten nauwkeurig ze de actuele ontwik-
mie kelingen op 52nd Street, in Bird-
iur- land en de Village Vanguard volg-
.uit' den.
Het zal de Russische leiders in
al- hun jeugd zeker zijn voorgehouden
dat als je je ogen maar goed dicht
ige- houdt, de spoken vanzelf verdwij-
met nen. De geest van de gëimproviseer-
den de muziek bleek evenwel minder
eeft vluchtig. Integendeel, hij ontwik-
kelde zich volgens twee lijnen en
met wel zodanig dat het voorstaande di-
ras- lemma op een heel andere, onver
moede manier werd opgelost: er
end kwam ""decadente westerse muziek'
nog én er kwam 'protestmuziek'. Maar
ZOr- in beide gevallen betrof het uitin-
?ens gen van verzet tegen,of tijdelijke be
vrijding uit de greep van de staats
bureaucratie.
)ST Illegaal
Met de avant-garde van de jaren ze
ventig hadden de apparaatski het
is E. wél even lastig. De creatieve anar
chie in het niet omkaderde patroon
bew. van de free-jazz en westerse geim-
erij. proviseerde muziek werd herkend
als een uiting van maatschappelijke
e onvrede. Er kwam een sluier van il
legaliteit over te liggen: musici
werkten voor een deel 'onder
gronds', er werd een gestencild tijd-
i_ schrift 'Quadrat' uitgegeven dat in
een oplage van veertig '.vijftig stuks
l door Leningrad circuleerde, en in
die stad werd de 'Club voor eigen
tijdse muziek' gehuisvest. De partij
eten had zo zijn gedachten over deze ac-
tiviteiten maar er is - volgens de be-
ëder richten die nu naar buiten komen -
be- "ooit echt opgetreden tegen impro-
Het visatoren. Als er al officieel of in de
dat Pers over hen werd gesproken, wer-
ver_ den ze afgedaan als 'niet volledig bij
ach- hun verstand'. En hoewel in Rus-
illen ianc* doorgaans weinig onderscheid
werd gemaakt tussen een stelletje
halfgaren of een groep dissidenten,
n er werd die consequentie ten aanzien
eizi- van de jazz niet getrokken.
Zo konden met name in Le-
ningrad en Moskou free-jazzforma-
dere ties actief zijn, die een ongekende
de populariteit genoten. Sommige mu-
er sici kregen zelfs- de kans voor het
de staatsbedrijf Melodia platen te ma-
zeg- ken in oplagen van enkele duizen-
die den, die grif werden afgezet. De ver
koopcijfers overtroffen vaak die
emf-van de Amerikaanse elpees in de
VS.
De export naar het westen bleef
ORE evenwel geremd. Officieel kwam er
geen muzikant en geen tape over
uitg.het ijzeren gordijn. Er waren slechts
twee sluiproutes. De één ging via de
Sovjet-emigré Leo Feigin, hoofd
van de Russische afdeling van BBC
World Service in Londen, die 'door
ldeu. anonieme toeristen meegenomen
htjes. taPes' °P zijn eigen label Leo Re-
90 cords uitbracht. De andere weg liep
iheid. via Israel naar welk land sinds enige
ceerd jaren - zij het voorheen mondjes-
isatiemaat - Russische joden mochten
emigreren. Een van hen was de pia-
nist Vyacheslav Ganelin.
Kennis over de Russische jazz
bovendien in geringe mate
ippenverspreid tijdens vluchtige ontmoe-
Tho-tingen op het jaarlijks festival in
Warschau, waar zowel Westerse
•LDFers a^s Russische musici welkom
So "waren-
Vrijheid
En toen kwam de grote omwente-
glasnost. de perestrojka, de
'everijnieuwe vrijheid. Jazzmusici hoop-
Aziza Mustafa-Zade: een 19-jarige
Sovjetrussische iazz-vianiste van
grote klasse. <foto Niklaus Stauss/GPD)
ten even dat hun tijd nu gekomen
was, maar het nieuwe tij bleek zich
verrassend genoeg tegen hen te ke
ren. De Russische muziekjournalist
Alexander Kahn meent daar een
sluitende verklaring voor te heb
ben.
Kahn: „Voorheen was de geim-
proviseerde muziek bijna de enige
manier om ongecensureerd een kri
tische houding in te nemen en met
elkaar te delen. Een groot deel van
het publiek werd aangetrokken
door de geest van vrijheid. Tegen
woordig hoeft men voor die vrij
heid, voor dat gevoel niet meer in
een jazzclub te zijn. Mensen die zich
willen verzetten, die kritiek heb
ben, kunnen dat in het openbaar
doen. Die functie van de jazz is dus
weggevallen. Daar komt bij dat er
plotseling een groot aanbod is van
Westerse muziek waarnaar jaren-
lodia brengt nu zelfs platen uit
Led Zeppelin, Rolling Stones, Cle
arwater Revival, Deep Purple,
bands waarover we in de Sovjetunie
in een enkel geval zelfs niet eerder
hebben gehoord. Er is een enorme
'hausse' op gang gekomen in die
muziek.
En dan blijkt dat ook in Rusland
de makkelijk te consumeren mu
ziek de voorkeur geniet boven mu
ziek waarnaar geluisterd moet wor
den. Melodia brengt nu niet meer
uitsluitend het door de partij goed
gekeurde repertoire uit, maar
maakt daarentegen in hoofdzaak
platen die goed verkocht worden.
Voor jazzmusici blijkt dat lood om
oud ijzer; artistieke argumenten
blijven immers ondergeschikt."
Uitreisvisum
Toch is de perestrojka wel degelijk
van betekenis voor de Russische
musici. Veel makkelijker dan voor
heen kunnen zij een uitreisvisum
krijgen en veel simpeler is het te
genwoordig om buitenlandse musi
ci voor concerten in de Sovjetunie,
uit te nodigen.
De eerste groepen die naar het
Westen kwamen maakten nog
noodzakelijkerwijs (of uit onwen
nigheid?) gebruik van het monopo
listische 'Goskonzert', het staats-
management. Dat waren echter in
hoofdzaak formaties die niet al te
omstreden middle-of-the-road mu
ziek brachten: big bands van klas
sieke snit, het keurige Igor Brill Jaz-
zensemble of, zoals dit jaar op het
North Sea Jazz Festival, de Le
ningrad Dixieland Jazz Band.
Maar in kleinere kring kende men
in het westen de platen van Leo Fei
gin, de muziek van Sergey Kuryok-
hin, Vyacheslav Ganelin, Vladimir
Chekasin en anderen, en men keek
uit naar hun komst naar Europa en
Amerika.
En enigszins onverwacht was er
ineens belangstelling voor twee pia
nisten uit Moldavië (bij Roemenië)
en het nog zuidelijker gelegen Azer
badzjan: Mikhail Alperin en Aziza
Mustafa-Zade. De eerste omdat hij
via-via contacten wist te leggen met
het Westduitse platenlabel ECM, de
tweede omdat zij tijdens een con
cert voor Amerikaanse bezoekers in
Moskou zo opviel dat ze werd uitge
nodigd voor het Thelonious Monk-
concours 1988 in Washington. Ze
werd er derde. In Polen had ze eer
der al eens een tweede plaats op een
zangconcours gewonnen.
En nog voordat hun namen goed
en wel tot in het westen waren door
gedrongen, manifesteerden zich
plotseling ook nog jazzmusici uit
onder meer het Noordrussische Ar-
changelsk en het Westsiberische
Novosibirsk. Voor een goed begrip,
dat zijn plaatsen die verder van
Moskou afliggen dan Utrecht.
„Ik denk dat mijn muziek in Mos
kou net zo exotisch overkomt als
hier in het Westen", erkent Aziza
Mustafa-Zade ook prompt. „In mijn
muziek zitten nogal wat elementen
uit de Turkse, Perzische of in het al
gemeen oosterse cultuur. Die is in
Moskou en Leningrad net zo weinig
bekend als hier."
Onvergelijkbaar
Zo'n uitspraak maakt meteen dui
delijk dat 'Russische jazz' niet be
staat. Afgezien nog van het feit dat
de Amerikaanse jazz er in al zijn ge
daanten wordt gekopiëerd, net als
in West-Europa, is de Sovjetunie zo
immens groot, strekt zich uit over
zoveel oude culturen en wordt be
volkt door zo uiteenlopende volke
ren, dat elke persoonlijk getinte
muziek-uiting onvergelijkbaar is
met een soortgelijke prestatie uit
een ander deel van het land.
Dat we helaas we met de etnische
verschillen in sommige delen van
Rusland tegenwoordig ook op een
andere manier worden geconfron
teerd, is een zaak waarover de musi
ci voorlopig nog even het zwijgen
toe doen. Elza Mustafa-Zade, de
moeder en constante begeleidster
van Aziza: „Alle nieuwe ontwikke
lingen komen de democratie ten
goede, maar de mensen weten daar
nog niet altijd goed mee om te gaan.
Ze zijn de vrijheid niet gewend. Op
het ogenblik is in Azerbadzjan ech
ter alles weer onder controle, de
rust is teruggekeerd en de positieve
ontwikkelingen gaan verder."
In andere delen van de Sovjetu
nie is die voorshands voorzichtige
opstelling overigens niet anders.
Een interview met enfant-terrible
Sergey Kuryokhin loopt .volledig
uit de hand door een niet aflatende
stroom grappen. Maar ondanks zijn
eigenaardigheden is de pianist niet
wereldvreemd. Na een tournee door
Japan, een serie concerten in Ame
rika, waar hij werkte met Frank
Zappa, een compositie-opdracht
kreeg voor het Kronos Quartet, en
na een aantal door hem verzorgde
hoogtepunten op Westduitse jazz
festivals vond hij dat zijn komst
naar Zürich wel drieduizend dollar
waard was. Misschien vond de orga
nisatie dat ook wel (vergeleken met
sommige Amerikaanse gages is Ku-
ryokhins prijs nog maar een fooi)
maar op de eerste plaats liet het
budget het niet toe en op de tweede
plaats zou het verschil met de hono
raria voor de andere musici te groot
zijn.
Mikhail Alperin verklapte dat ie
dereen een paar honderd Zwitserse
franken kreeg voor de hele festival-
week. „Belachelijk", vond hij zelf
ook, „hoewel het meer is dan we in
Rusland in drie maanden aan roe
bels bij elkaar kunnen spelen. Bo
vendien, dankzij de inspanningen
van de stad Zürich kreeg ik mijn
uitreisvisum makkelijker, waar
door ik nu ook naar een aantal festi
vals in Scandinavië kan én naar een
studio in Duitsland om een plaat
voor ECM op te nemen."
Misschien bedoelde hij het niet
zo, hij sprak het ook niet letterlijk
uit, maar uit zijn woorden kan wor
den afgeleid dat als de grenzen een
maal echt open gaan, de honoraria
voor Russische musici evenredig
snel zullen stijgen.
Visueel vermaak
Naast deze algehele voorzichtigheid
is er ondanks de uiteenlopende cul
turele herkomst van de musici, toch
een gemeenschappelijke factor aan
te wijzen in hun concerten. De altijd
aanwezige hang naar theater, de
neiging meer te doen dan alleen mu
ziek maken. De een beperkt het tot
extravagante kledij en een onver
wacht zittende opstelling op de po-
diumvloer, een andere groep heeft
'running gags' met metalen emmers
in het repertoire opgenomen, een
derde concert wordt opgeluisterd
met slingers, confetti en andere
feestelijkheden, en als Kuryokhin
het podium beklimt lijkt de zaak
compleet uit de hand te lopen met
levende kippen, ganzen en een geit
op de planken.
„Ja, daar is wel een verklaring
voor te vinden," zegt journalist
Alexander Kahn enigszins afhou
dend, als hem naar een reden voor
dat alom aanwezige visuele ver
maak wordt gevraagd, „maar dat is
nogal ingewikkeld om uit te leggen.
Daar moetje me later nog maar eens
naar vragen." Dat kwamer niet
meer van, en ook de musici leveren
slechts delen van de oplossing aan.
Maar het een bij het ander gelegd,
levert een soort dubbele moraal op.
Enerzijds voelt men zich in de ab
stracte muzikale vorm te beperkt
om het bedoelde commentaar op de
maatschappij naar voren te bren
gen, anderzijds wil men die kriti
sche opstelling met behulp van the
atrale effecten enigszins relative
ren, zodat Het Apparaat er geen vat
op kan krijgen. Het leidt tot een
soort satirisch cabaret dat als onver
mijdelijk onderdeel in de geimpro-
viseerde muziek sloop.
Voor sommigen werd het zelfs
een levensfilosofie. De amusante
maar volstrekt ongrijpbare houding
van Kuryokhin tijdens het inter
view, wordt door hemzelf verklaard
als „een voortzetting op het concert.
Maar ik wil nu mijn optreden echt
beëindigen. Ik heb zin in een biertje
en een tukje". En weg was de man
zonder - in een gesprek van ruim
een kwartier - ook maar één zinnig
antwoord gegeven te hebben.
Marsmannetjes
Als de Russische jazz werkelijk gaat
doordringen in het westen, zal het
dienstig zijn als tegen die tijd het
kaf van het koren gescheiden is.
Want als er iets bleek in Zürich, dan
was het wel dat zoals overal elders
in de wereld in Rusland goede en
slechte muziek gemaakt wordt. Aan
dat onderscheid wordt nu nog
enigszins voorbijgegaan omdat
Sovjet-musici door het publiek
worden beschouwd als zojuist ge
lande marsmannetjes. Curiositeit
wint het nog van kwaliteit, zo blijkt
overigens ook uit de presentatie van
Russische mainstream-bands op
Jazz in Duketown of het North Sea
Jazz Festival.
Die mythe-vorming wordt, zeker
in de avant-garde, enigszins in
stand gehouden door het enorme
elan dat de musici uitstralen. Met
een in het westen bijna niet meer
voorkomende vitaliteit worden mu
zikale opinies aan het publiek mee
gedeeld. Zelfs een minder goed op
treden kan daardoor een boeiend
spektakelstuk worden dat nauwe
lijks verveelt.
In Zürich gold dat enigszins voor
het kwartet van saxofonist Vladi
mir Chekasin. Zijn strak gestructu
reerde concept met ruimte voor
vrije soli werd licht ontsierd door
een te grote dosis goede luim, waar
door een aantal fragmenten in hun
opbouw al werden verstoord. Toch
werd duidelijk dat we hier met een
van de interessantste formaties uit
de Sovjetunie te maken hebben.
Het tegenspel van de tweede saxo
fonist en synthesizerman Vitas
Lubatis verschaft Chekasins solo's
een ongekende diepgang. Er is spra
ke van een perfect lopende, harmo
nieuze samenwerking, waarin de
een openingen creëert voor de an
der. Bovendien beschikt het kwar
tet over pianist Oleg Mdokoyedoy
(tevens bespeler van synthesizers
en trompet) die oogt als een soort
Rambo maar in zijn spel ook een
aangrijpend tere romantiek aan de
dag legt. Definitief kreeg hij het pu
bliek op zijn hand toen hij bij wijze
van toegift een vette blues aan de
vleugel wist te ontlokken, waarop
beide saxofonisten ongecompli
ceerd reageerden.
Verbaasd
Mdokoyedov toonde zich ontwape
nend verbaasd en aangenaam ver
rast dat iemand uit het verre Neder
land ook van hem het een en ander
wilde horen over de achtergronden
van de Russische jazz, maar die
houding zal er ongetwijfeld afgaan.
Aangenomen mag worden dat hij
op korte termijn als één van de be
langrijkste vertegenwoordigers uit
de Russische jazz gaat gelden.
Pianist Vyacheslav Ganelin is dat
al, maar dat heeft hij vooral te dan
ken aan het feit dat hij twee jaar ge
leden naar Israël kon verhuizen.
Met zijn bijzondere retoriek, waarin
elementen van Cecil Taylor-achtige
NEW YORK/MOSKOU De Amerikaanse popzangeres La Toya Jackson heeft zich neergevlijd op een bed van
rozen tijdens een persconferentie in New York. Michael Jacksons zusje maakte tijdens die bijeenkomst bekend dat
zij als enige Amerikaanse deel zal nemen aan het muziekfestival van Moskou, dat tijdens het eerste weekeinde van
augustus wordt gehouden. (foto AP)
free-jazz, aan Tchaikovski herinne
rende romantiek, oud-Russische
folklore en grappige popmuziekjes
in elkaar overvloeien, was Ganelin
al snel een welkome gast op West-
europese podia. Zo stond hij eerder
dit jaar al eens op het programma
van het Amsterdamse BIM-Huis.
Zijn spel is volstrekt tegengesteld
aan dat van collega-pianist Mikhail
Alperin die in zijn jeugdjaren nog
les heeft gehad van de grote
Chatsjatoerian. („Maar daar had ik
niets aan. Goede studenten liet hij
links liggen, hij probeerde alleen
minder sterke leerlingen te helpen
en te motiveren.") De in Kishinev
geboren kleinzoon van een invloed
rijke, joods-lithurgische componist,
heeft vooral oog voor het spel op de
vierkante milimeter. Daaruit laat hij
een sfeer groeien die grenst aan het
sentimentele. Indien zijn onverbe
terlijke humor (die voor kenners
van Russische pianisten, die her
haaldelijk worden geparodieerd,
nog veel leuker moet zijn) niet ook
een onderdeel van zijn optreden zou
zijn, zou zijn spel onder het hoofd
stukje kitsch gerangschikt kunnen
worden. Het is natuurlijk ook niet
toevallig dat juist hij door Manfred
Eichner van ECM werd ontdekt.
Kruiend ijs
Sterke indrukken werden ook ge
vestigd door vocaliste Valentina
Ponomareva, die als een soort Rus
sische Greetje Bijma met een onge
looflijk arsenaal aan geluiden een
bijzonder muzikaal geheel wist te
componeren, de sterke saxofonist
Anatoly Vapirov die onder meer het
schitterend toegepaste effect ge
bruikte van drie microfoons die elk
waren aangesloten op een in tempo
verschillende nagalm-apparatuur,
en de alom aanwezige slagwerker
Vladimir Tarasov die met een aantal
acts Han Bennink zelfs nog af zou
kunnen troeven. De mooiste was
die met de enorme berg bekkens,
die als kruiend ijs over elkaar heen
schuivend het podium werden op
geduwd. Behalve dat soort grappen
heeft Tarasov overigens ook een
niet te verstoren timing, een veer
krachtige drive en een allesomvat
tende techniek in huis.
Het hoogtepunt kwam in Zürich
evenwel van Aziza Mustafa-Zade.
Haar opleiding kreeg ze van haar
moeder Elza, die als klassieke zan
geres en pianiste ooit furore maak
te, en haar vroeg overleden vader
Vagif, die via een schriftelijke in
zending in 1979 een compositie-
prijs in Monaco won maar er niet
naar toe kon om het werk zelf uit te
voeren of de onderscheiding in ont
vangst te nemen. Hij was zo'n jazz
musicus die al lang geleden ver
trouwd raakte met de roots van de
jazz. In het ten noorden van Iran aan
de Kaspische zee gelegen Baku
klonk wel degelijk de muziek van
Art Tatum en Thelonious Monk!
„De jazz stroomt in mijn aderen",
zegt Aziza, „het is voor mij een na
tuurlijke manier van communice-
Prinses
Op het podium li jkt de pas 19-jarige
pianiste evenwel van een buitenna
tuurlijke klasse. Als een Oosterse
prinses neemt ze bezit van haar om
geving. Haar fysieke uitstraling en
het verbluffend gemak waarmee
ijzingwekkend gecompliceerde
passages uit de piano rollen, lijken
de zaal te betoveren. Ademloos
komt elke luisteraar in de ban van
een muzikaal sprookje, waarin
naast goede feeën en sympathieke
kabouters ook angstaanjagende
trollen en kwaadaardige aardman
nen een rol spelen.
Golvende clustergangen, schitte
rende miniatuurtjes, breed swin
gende accoorden met bluesy melo
dieën en verstilde momenten met
een ingehouden maar krachtig klin
kende spanning zijn de ver uiteen-
liggende kaderpunten waarbinnen
het concert zich afspeelt. Een beter
woord dan 'mooi' is er nog niet voor
uitgevonden.
De jonge violist Antony Barakho-
vsky uit Novosibirsk, die tijdens
een van de concerten als gast mee
speelde, viel na afloop met tranen in
de ogen op de knieën om de hand
van Aziza Mustafa-Zade te kussen.
Met een spontane omhelzing wist
de pianiste zelf een teveel aan senti
ment te voorkomen, zoals ze ook tij
dens het concert af en toe opstond
om met bijna kinderlijke gebaren
en ongeoefende kushandjes ruimte
te geven voor een bevrijdend ap
plaus.
Als zangeres associëerde ze zich
trouwens veel nadrukkelijker als
bewoonsters van Azerbadzjan met -
overigens al even pakkende en im
ponerende - oosterse melodieën,
met-westerse maatsoorten en glij
dende intervallen. Een cello als wa
re het een sitar en een bongo als ta
bla waren daarbij de enige begelei
ding.
En alles gaat in nagedachtenis
van haar vader. „Kan er een kopie
van het artikel worden opge
stuurd?", vraagt Elza met klem. „Er
wordt namelijk in Baku een muse
um ingericht, helemaal gewijd aan
Vagif Mustafa-Zade. Als eerbetoon
aan hem willen we alle publicaties
over zijn dochter in de expositie op-
Daar zullen ze binnenkort een
verdraaid groot gebouw voor nodig
hebben. De binnenkort in Amerika
te verschijnen elpee („Bij een grote
maatschappij, geloof ik, maar de
naam wil me nu niet meer te bin
nenschieten," bewijst Aziza nog
eens haar nu nog vertederende naï
viteit) zal ongetwijfeld het begin
zijn van een hoeveelheid publica
ties waarmee Perzische paleizen
duizend-en-een-keer behangen
kunnen worden.
