Mooie beloftes hebben in
Siberië hun glans verloren
W
Regiogemeenten voelen niet
veel voor verbod hardhout
Veel kerken weten niets van dialoog joden-christenen
Sovjetautoriteiten breken staldngen niet meer met geweld
ROTTERDAM De Sovjetmedia onderdrukken berichten
over stakingen niet meer, zoals ze 27 jaar lang deden met het
verhaal uit Novotsjerkask, dat onlangs voor het eerst in de
Moskouse kranten verscheen. Daar waren in 1962 de arbeiders
van de locomotievenfabriek Boedenni de mooie beloftes zat.
Zij wilden brood op de plank en vlees en vonden de huren te
hoog voor de slechte kwaliteit van hun woningen.
De arbeiders gingen in staking. In een protestmars trokken
ze door de stad. Troepen openden daarop het vuur: 24 arbeiders
vonden de dood. Hun lijken werden de volgende dag op een ge
heime plaats begraven. Toen de soldaten er niet in slaagden de
bloedvlekken van de straten te boenen, gooiden ze er ten slotte
maar een laag asfalt overheen. De stakingsleiders werden voor
de rechter gesleept. Zeven van hen kregen de doodstraf.
Premier Nikolaj Ryzjkov heeft nu gezegd geen geweld te
willen gebruiken om de mijnstakingen in de Koezbass en de
Donbass in de Oekraïne te beëindigen. Toch is er één pijnlijke
overeenkomst tussen Mezjdoeretsjensk en Novotsjerkask: de
eisen van 1989 zijn nog steeds dezelfde als die van 1962. Want de
mijnwerkers in het Koezbass-bekken in Siberië zijn de mooie
beloftes zat. Ze willen vlees en worst in de bedrijfskantines,
800 gram zeep en een handdoek per maand, betere
standigheden en schone lucht voor iedereen.
Een Siberische kompel: "Jarenlang
hebben ze ons gezegd: haal meer
steenkool naar boven en maak je
verder geen zorgen. We zullen jullie
voeden en kleden en jullie wonin
gen en kindercrèches geven en cul
tuur- en sporthallen. En we hebben
ons te pletter gewerkt, kolen naar
boven gehaald en nu horen we: jul
lie moeten niet alleen steenkolen
naar boven halen, maar zelf ook
voor al het andere zorgen. Maar hoe
moet je dat doen? Het maakt niets
uit tot wie je je richt met verzoeken
en klachten, er komt niets van te
recht. ZIJ doen alleen maar mooie
beloftes".
door
Aly Knol
De parallel gaat zelfs nog verder
terug in de geschiedenis. In zijn
boek 'Kinderen van de Arbat' be
schrijft Anatoli Rybakov gebeurte
nissen in het jaar 1934. De industrië
le revolutie die Stalin heeft ingezet
en die koste wat het kost, al zijn het
mensenlevens, tot een succes moet
worden gemaakt, is in volle gang. In
Magnitogorsk in de Oeral verrijst de
ene hoogoven naast de andere staal
fabriek, maar de arbeiders leven in
mensonterende barakken. Een in
genieur neemt het heft in eigen
hand en onttrekt gelden aan de fa-
brieksfondsen voor de bouw van
huizen, een bioscoop en een cultu
reel centrum.
Barakken stonden er vroeger ook
in Siberië. De stad Mezjdoerets
jensk ('Tussen de rivieren') verrees,
in 1955 op de plaats van het vroege
re strafkamp Olsjeras, nadat op last
van Chroesjtsjov de gevangenen
waren vrijgelaten en loonarbeiders
hun werk hadden overgenomen.
Het is nu een metropool vant
100.000 inwoners.
Er mag een flinke bonus staan op
het werken in Siberië, de kwaliteit
van het leven is nog steeds niet be
nijdenswaardig. De winkels zijn
leeg, duizenden gezinnen zoeken
naar een eigen woning, de zieken
huizen zijn vol als mierenhopen,
wie een dokter wil moet een week
wachten, schoolklassen zijn volge-
perst met twee tot drie keer zo veel
kinderen als de norm, het aantal be
drijfsongevallen in de mijnen is
schrikbarend. Volgens de
Komsomolskaya Pravda zijn in ne
gen jaar tijds in de Russische mij
nen 10.000 doden gevallen, in de
Koezbass alleen al kwamen vorig
jaar bij mijnongelukken 152 kom
pels om het leven.
Tirannie
Niet alleen de mijnen, maar het
grootste deel van de Sovjetindus
trie gaat gebukt onder een vijftig
jaar oude erfenis van 'administratie
ve tirannie', zoals het vakbondsblad
Troed het recentelijk omschreef,
van bureaucratische directieven
van de centrale leiding in Moskou
die in geen enkele verhouding staan
tot de mogelijkheden ter plaatse.
Het vakbondsblad Troed: "Het on
menselijke concept van 'het plan
ten koste van alles' moet worden
uitgevoerd.
Dat is waar partijleider Gor
batsjov in 1985 mee begon en dat is
volgens de Sovjetkranten ook wat
de stakende mijnwerkers in de Koe
zbass en Donbass wensen. Op hun
lijst van 41 eisen staan behalve kwa
litatieve en materiële verbeteringen
van de levensstandaard ook een
grotere autonomie ten opzichte van
Moskou, zeggenschap over de be
drijfsvoering en de -winsten, zelf
standige beslissingen over de pro-
duktiedoelen en het recht om zelf
overschotten naar het buitenland te
verkopen om met de aldus verkre
gen valuta sociale voorzieningen te
bekostigen.
De Sovjetskaja Rossija: "Hoe ver
der de staking in de Koezbass gaat,
des te duidelijker wordt de stap
voorwaarts: onze perestrojka, die
een revolutie van boven was, krijgt
nu krachtige steun van onderen.
Het is jammer dat de staking in eco
nomisch opzicht nadelig resultaat
oplevert. Maar kan dit de arbeiders
worden verweten? Juist de arbei
ders hebben deze problemen gedu
rende vele jaren naar voren ge
bracht".
De hele Sovjetpers schrijft mo
menteel met veel begrip over de sta
kers, De Pravda noemde hun eisen
vorige week 'onaanvechtbaar'. Het
officiële partij-orgaan prees de
kompels voor hun "voorbeeldige
discipline en organisatie", die er
voor hadden zorg gedragen dat ze
zich niet lieten meeslepen door le
den van de Democratische Unie,
een min of meer verboden groepe
ring die een meerpartljenstelsel na
streeft.
En de regeringskrant Izvestija
schreef dat stakingen in de Sovjetu
nie "thans tot de feiten des leven6
behoren, die eindelijk een wettelij
ke regeling behoeven". Maar het is
de vraag of het effect van de acties
Stakende mijnwerkers hebben zich verzameld op een plein in de Westsibe-
rische hoofdstad Kemerovo, waar leden van het stakingscomité verslag
doen van de onderhandelingen met de regeringsautoriteiten.
in de mijnen ook werkelijk het op
drijven van het tempo van de pe
restrojka zal zijn.
In het feit dat de mijnwerkers uit
de negen Siberische steden waar
wordt gestaakt zich hebben vere
nigd in een comité, waar niet één
partij- of andere functionaris zitting
in heeft, zien sommigen een motie
van wantrouwen tegen het geheel
van de traditionele Sovjetinstellin
gen, met andere woorden: tegen de
partij. En ook het afwijzen van de
tegemoetkomingen, die de regering
in Moskou vorige week al deed, zou
zo'n teken aan de wand zijn.
De stakingen werden er niet door
beëindigd, integendeel, ze breidden
zich nog verder uit. Bovendien wer
den hier en daar ook al politieke ei
sen kenbaar gemaakt: een nieuwe
grondwet en een spoedvergadering
van het Congres van Afgevaardig
den, waar de almacht van het Cen
traal Comité van de communisti
sche partij aan de kaak zou moeten
worden gesteld.
Conservatieven
De stakingen zijn hoe dan ook, al
streven de mijnwerkers daar zeker
niet naar, koren op de molen van de
'conservatieven' in de partij, de
communisten van de oude stempel,
wier invloed niet mag worden on
derschat. Gorbatsjov zette één van
hen, de Leningradse partijleider So-
lovjov, vorige week hoogst persoon
lijk van de troon. Melnikov, de par
tijleider in het Koezbass-gebied die
in het voorjaar zelfs niet kon door
dringen tot een kandidatenplaats
voor het Congres van Afgevaardig
den, zit er nog.
Melnikov maakte carrière onder
Gorbatsjovs grootste tegenstrever
Jegor Ligatsjov en werd later diens
opvolger als partijleider in het Sibe
rische Tomsk. Hij vroeg zich on
langs in het Centraal Comité veelbe
tekenend af hoe het toch zo ver had
kunnen komen "dat de eenheid van
onze Sovjetunie in gevaar is ge
bracht" en waarom gedachten over
"de mogelijkheid van een meerpar-
tijensysteem of het vormen van een
oppositie in de partij" überhaupt
werden toegelaten. De vingerwij
zing was duidelijk: de verantwoor
delijke man is Gorbatsjov.
Door Gorbatsjovs politiek heb
ben jarenlange frustraties een weg
naar de oppervlakte gevonden. De
acties in de mijnbouwgebieden
worden geflankeerd door nieuwe
etnische onlusten in de autonome
republiek Abchazië in Georgië
(waar volgens een woordvoerder
zelfs de veiligheidstroepen niet
meer in voldoende aantallen kun
nen worden aangesleept) en aan
houdende spanningen in de Ar
meense enclave Nagorno-Karabach
in Azerbaidzjan. Ze volgen op de ge
welddadigheden in Oezbekistan,
Kazachstan, Tadzjikistan.
De fouten uit het verleden zijn
enorm. Zij kunnen niet in een han
domdraai worden rechtgezet. Maar
velen zijn het wachten op betere tij
den, die hen sinds 1917 zijn voorge
houden, moe.
Door het gebruik van tropisch hardhout in de bouw te beperken kunnen gemeenten bijdragen c
ming van de tropische regenwouden.
Provinciebestuur staat 'redding' regenwoud toe
i de bescherhui
LEIDEN - Voor alle hard
houten schrootjeswanden,
parketvloeren, drempels,
huisdeuren en vooral raam
kozijnen moeten in de tropi
sche regenwouden bomen
worden gekapt. Bij de Vere
niging Milieudefensie en
veel gemeenten die zich zor
gen maken over de snelle
ontbossing van de aarde,
ging deze week dan ook ge
dempt gejuich op na een uit
spraak van de Gedeputeerde
Staten van de provincie
Zuid-Holland. De gemeente
Dordrecht mag van het da
gelijks bestuur van de pro
vincie namelijk met een ge
meentelijke verordening het
gebruik van tropisch hard
hout in de woningbouw be
perken. Volgens Milieude
fensie heeft maar liefst 60
procent van alle Nederland
se gemeenten met smart op
dit verlossende antwoord
gewacht. Met deze uitspraak
lijkt immers het sein ook op
groen gezet voor alle ge
meenten, die met het uitban
nen van het hardhouten
raamkozijn een bijdrage wil
len leveren aan de bescher
ming van de oerwouden.
door
Karei Berkhout
Tot die gemeenten horen zeker niet
de plaatsen in de Rijn- en de Bollen
streek, die weinig behoefte hebben
aan een voortrekkersrol op dit ge
bied. De reacties op de uitspraak
zijn nogal koel en variëren van af
wachtend tot ronduit onverschillig.
Ambtenaar Goerdat van bouw- en
woningtoezicht in Katwijk: "Echte
maatregelen om tropisch hardhout
eventueel te verbieden zijn volgens
mij een zaak van de rijksoverheid.
Gedeputeerde Staten hebben als
toezichthouder op de gemeenten
een uitspraak gedaan, maar dat is
natuurlijk geen rechterlijke uit
spraak".
Bij Katwijk zal de uitspraak het
beleid ten aanzien van hardhout
(geen beleid namelijk) voorlopig
niet veranderen. Hetzelfde geldt
voor de gemeenten Lisse en Alphen
aan den Rijn. Bouwambtenaar Mo
lenaar van de laatste gemeente pakt
zelfs het aannemersblad Cobouw
erbij om de betekenis van de uit
spraak te relativeren: "Hier staat
dat het nog maar de vraag is of ge
meenten inderdaad hiermee het
hardhout kunnen verbieden".
In de verordening van de ge
meente Dordrecht staat dat tro
pisch hardhout niet is toegestaan,
behalve wanneer er geen alternatie
ven voor handen zijn. Veronderstel
dat een aannemer toch- dat hard
hout zou willen gebruiken, dan zou
de gemeente in dat geval de bouw
vergunning kunnen weigeren. Vol
gens GS kan dat op grond van arti
kel 168 van de Gemeentewet. Daar
in staat dat de gemeente verorde
ningen mag uitvaardigen onder
meer voor zaken die behoren tot de
'huishouding der gemeente'.
De beroepsprocedure die een
aannemer dan kan aanspannen bij
de Raad van State, draait dan om de
vraag of de houtkwestie daartoe in
derdaad behoort. "Ik denk van
niet", zegt Matser van het Algemeen
Verbond van Bouwbedrijven
(AVBB) heel voorzichtig, "ik zie op
het eerste gezicht weinig aankno
pingspunten voor de gemeenten".
Ook de Vereniging van Nederland
se Gemeenten (VNG) schreef op 12
mei aan alle gemeenten geen relatie
te zien "tussen de ontbossing in be
paalde landen in de tropen en de
huishouding van een Nederlandse
gemeente. Woordvoerder Gouwlo-
ze: "De uitspraak van GS veranderd
aan dat standpunt niets, maar we
wachten natuurlijk met spanning af
wat er gebeurt met gemeenten die
het wel gaan verbieden".
In Leiden wordt daar als enige
plaats in de regio hardop over ge
dacht. "We willen het gebruik op
zijn minst beperken", zegt J. Schil
der van volkshuisvesting. Sinds een
half jaar is een aantal ambtenaren
druk aan het bestuderen hoe dat
eventueel kan. Na de vakantie zul
len zij de gemeenteraad en het colle
ge van B en W een nota aanbieden
met aanbevelingen. "Het kan zijn
dat we een verbod voorstellen" zegt
Schilders voorzichtig, "Er gaan
stemmen op dat het juridisch niet
kan, maar de uitspraak van GS is
misschien een ruggesteun".
Bewustzijn
De laatste twee jaar is in Nederland
het 'hardhoutsbewustzijn' ge
groeid, zoals dat in ambtelijk jargon
heet. Veel mensen zijn dan ook ver
ontrust over het feit dat in een ra
zend tempo de regenwouden op
aarde veranderen in grauwe woes-!
tijnen door het kappen van bomen.
Dat gebeurt om akkergrond te ont-,
ginnen, voor brandhout en voor de
export. Uit Zuidoost-Azië bijvoor
beeld, waar de economie groten
deels drijft op de export, voerde Eu
ropa vorig jaar 3,6 miljoen kubieke
meter hardhout in.
Nederland nam daarvan 636.000,
kubieke meter voor zijn rekening.]
Voor de Vereniging Milieudefensie, j
die vreest dat er over 25 jaar geen i
oerwouden meer zijn, was dat eind
1988 genoeg reden om een campag
ne te starten. 'Hart voor het regen
woud' is de naam en alle Nederland
se gemeenten werden aangeschre
ven met het verzoek het hardhout te
verbannen uit de huizenbouw. Be- J
gin dit jaar al (25 februari) meldde i
de milieudefensie dat 40 procent
van de gemeenten had verklaard
vervangend materiaal te hebben ge-
vonden voor het omstreden hout en
dat nog eens een kwart ijverig op
zoek was.
Het vinden van een alternatief is l
niet eenvoudig, want veel zijn na
melijk erg milieu-onvriendelijk.
Voor het veredelen van grenenhout
bijvoorbeeld zijn schadelijke verf-1
stoffen nodig. Een andere mogelijk-1
heid is pvc, maar bij brand ontstaan J
daaruitzeer giftige stoffen. Het na
deel van aluminium is dat de pro-
duktie van bauxiet veel hout op
slorpt als brandstof. Schilder: "De
kans is dus dat we kiezen voor hout
van mindere kwaliteit, dat meer on-
derhoud vergt. Maar dat is een poli
tieke keuze".
Terwijl Leiden nu aanstuurt op 1
een politieke keuze mede door de
brief van Milieudefensie, is diezelf
de brief in de rest van de Rijn- en
Bollenstreek voor kennisgeving
aangenomen. In Katwijk aangeko-
men en wordt de brief in augustus
besproken. In Lisse is de brief door
de gemeenteraad wel al besproken,
maar daar is het bij gebleven.
De Lissese ambtenaar Molenaar:
"Ik zie ook niet hoe hardhout een-
twee-drie kan worden vervangen
door grenenhout zoals nu dan veel
wordt voorgesteld. Kijk in die oude
huizen zit van dat spijkerharde gre
nen, maar vroeger had het hout dan
ook tijd om te versterven om te ver-
harder;. Tegenwoordig gaat het alle
maal zo snel, dan zal het hout moe
ten worden bewerkt en aangepast.
Voor we het hardhout wegdoen, j
moet er moet eerst een aangepast al-
ternatief komen". Vanzelf komen 1
dus, er naar zoeken zal deze ge- i
meenten niet.
De joods-christelijke dialoog
moet worden verbreed. Niet al
leen praten over de trauma's die
joden en christenen in Europa
hebben opgelopen, maar ook
kerken uit de Derde Wereld in
direct contact brengen met de
mensen die al 3000 jaar het Boek
lezen. Dat wil de lutherse theo
loog Hans Ucko (43) uit Zweden,
die per 1 september verant
woordelijk wordt voor de joods-
christelijke betrekkingen bij de
Wereldraad van Kerken.
Tot die datum is hij bij de Kerk
van Zweden secretaris voor de
dialoog met het jodendom en met
de niet-christelijke religies.
Tweederde van de christenen,
degenen die niet in het Westen
wonen, zijn niet of nauwelijks bij
de joods-christelijke dialoog be
trokken. Als de kerken uit het
Midden-Oosten erbij zouden ko
men, dan zou de hele agenda er
anders uitzien, zegt Ucko.
De joden en de niet-westerse
christenen kunnen de theologie
van bepaalde kerken in het Wes
ten corrigeren, die vaak zeer anti-
judaistisch is. Tegenover de wes
terse kerken zijn de joden altijd
een minderheid geweest. Contact
met kerken uit ontwikkelingslan
den zou de joden doen zien dat er
machteloze christenen zijn die
noch de bedoeling noch het geld
hebben om hen te bekeren.
De -joods-christelijke dialoog
heeft tot nu toe in de schaduw van
de jodenvervolging gestaan. La
ten we naar buiten gaan en de
zon, de rijkdom van het levende
jodendom opzoeken, zo parafra
seert Ucko woorden van de jood
se denker Uriel Tal.
Een verbreding van de dialoog
zal een andere agenda opleveren,
maar dat wil niet zeggen dat we
de oude helemaal hebben afge
handeld, zegt Ucko. Theologisch
gezien worstelen nog veel christe
nen met het feit dat het joodse
volk nog steeds bestaat.
Ucko citeert met een ernstig ge
zicht een Duitse theoloog, die
over de geboorte van Jezus
schreef: 'Daarmee eindigt de
treuriger geschiedenis van het jo
dendom'. De vraag is nu: als het
joodse volk nog bestaat, is het
dan nog steeds het volk van God?
Christenen moeten bedenken
dat zij de waarheid niet bezitten.
Net als joden, moslims, boeddhis
ten en hindoes zijn zij op zoek
naar de waarheid. Hoe staat het
dan met de christelijke claim dat
hun geloof uniek is. Volgens
Ucko komt er pas een antwoord
op die vraag als de christen bereid
is te leren van de ervaringen die
Hindoes in hun omgang met God
hebben.
Ucko wordt bij de wereldraad
verantwoordelijk voor alle be
trekkingen met het jodendom, in
clusief de staat Israël. Hij hoopt
dat het mogelijk wordt dat er bin
nen de wereldraad een samen
hangende visie op het jodendom
komt en dat er vanuit de wereld
raad met één stem over het joodse
volk wordt gesproken.
Dat hij een moeilijke baan heeft
aangenomen, is hij zich goed be
wust. Theologisch gezien is er bij
de wereldraad weinig belangstel
ling voor het Oude Testament.
Politiek gezien krijgt de wereld
raad wel eens het verwijt van een
zijdigheid ten nadele van Israël.
"Ik ben er niet voor om de huidi
ge Israëlische regering te onder
steunen. De ontwikkelingen al
daar moeten we kritisch maar fair
beoordelen".
Shell-werknemers
De synode van de Hervormde
Kerk zal toch zelf de consultatie
voor hervormde Shell-werkne
mers betalen. Eerder was het de
bedoeling dat voor deze bijeen
komst in februari volgend jaar
een eigen bijdrage van zestig gul
den zou worden gevraagd.
Het bestuur van de synode
heeft zich de kritiek aangetrok
ken die op de laatste synodever
gadering werd geuit. Diverse sy
nodeleden zeiden het pijnlijk te
vinden dat de deelnemers voor
een pastoraal gesprek zo'n forse
prijs moesten betalen. Met een
beroep op de algemene middelen
van de kerk kan het bestuur de
bijeenkomst nu kosteloos aanbie
den.
Sommigen vonden het boven
dien vreemd dat de consultatie,
die al in november 1988 door het
synodebestuur in het vooruit
zicht werd gesteld, zo lang op zich
laat wachten. Zij kregen als ant
woord dat het veel tijd kost om
geschikte lokatie en begeleiders
te vinden.
Op de bijeenkomst van 2 en 3
februari 1990 krijgen hervormde
Shell-werknemers de gelegen
heid zich uit te spreken over het
synodebeleid aangaande Zuid-
afrika. Volgens dr. K. Blei, secre
taris-generaal van de Hervormde
Kerk, zal de bijeenkomst een rol
spelen bij de bespreking van het
verzoek van de Wereldraad van
Kerken om op te roepen tot een
boycot van Shell.
Heilloze weg
De rooms-katholieke theologen
die de kritische Verklaring van
Keulen hebben ondertekend
en sympathisanten als de Mariën-
burgvereniging en de Acht Mei
Beweging bevinden zich op
een voor hen zelf heilloze weg, zo
meent de orthodoxe bisschop dr.
J.B.M. Gijsen van Roermond.
Gijsen sluit in het bisdomblad
'De Sleutel' een reeks over de ver
klaring af. In deze verklaring, die
begin dit jaar is gepubliceerd,
hebben meer dan 150 theologen
een scherpe aanval op het beleid
van paus Johannes Paulus II ge
daan. Zij veroordelen vooral de
gang van zaken bij de benoeming
van bisschoppen, het ontnemen
van de leeropdracht aan kritische
theologen en de wijze waarop de
paus de afwijzing van voorbe
hoedmiddelen bindend verklaart
voor het geweten.
Volgens Gijsen denken de
theologen en hun aanhangers de
vrijheid van de mens te zoeken en
veilig te stellen, maar in feite "ma
ken zij zichzelf tot slaven van ei
gen ideeën en wensen, lopen zij
schijn-idealen na en verzanden ze
in bitterheid, omdat zij alsmaar
minder rust en zekerheid vin
den". Zij maken zich wat wijs en
daarom schreeuwen ze ook zo
hard, maar ze zullen hoe langer
hoe minder gelukkig worden, zo
voorspelt hij.
Zij zullen daaraan alleen ontko
men, als zij gaan beseffen dat ge
loof om "overgave, aanvaarden,
zichzelf prijsgeven" vraagt, en de
Heer van het geloof niet langer
opzij schuiven. Want, aldus Gij
sen, wie wel gelooft, vindt zijn
vrede in de Heer en in de kerk, die
onlosmakelijk met Hem verbon
den is en wel via de paus en nooit
zonder deze.
Jehova's Getuigen. In de
RAI in Amsterdam is vandaag
een van de grote regionale dis
trictscongressen van de Jehova's
Getuigen in Nederland van start
gegaan. Volgens een woordvoer
der wonen zeker achtduizend
mensen het 'Godvruchtige toe-
wijding'-congres bij, dat tot zon
dagmiddag duurt. Deze zomer
zullen in totaal acht van dergelij
ke conferenties plaatsvinden, die
naar de verwachting van het
'Wachttoren-, Bijbel- en Traktaat
genootschap' ongeveer veertig
duizend belangstellenden zullen
trekken. Volgens de organisatie
zijn er wereldwijd zo'n 3.600.000
Jehova's Getuigen. Het interna
tionale hoofdkantoor zetelt in
New York.
Beroepen
Hervormde Kerk: beroepen te
Grouw (toezegging) H. J. Kostors,
predikant van de evangelische
kirche Wuppertal (BRD), te Nor
wich (Canada, Reformed Church
of America) (toezegging) J. B.
Kamp kand. Elspeet, te Zwam-
merdam A. N. Rietveld Ameron-
gen.
Geref. Kerken vrijgemaakt: be
roepen te Pretoria (Zuid-Afrika,
Die Vrije Gereformeerde Kerken)
P. Niemeijer Dordrecht.
