Een dirigent met vliegbrevet
Britse jazz-invasie bespeurbaar op North Sea
'Publiekslieveling' Herbert von Karajan (81) overleden
Afscheid van Laurence Olivier
MAANDAG 17 JULI 1989
KUNST
PAGINA 17
Herbert von Karajan tijdens een re
zekerheid nog een keer. Toen hij in
in 1955 met het Berlijns Filharmo
nisch orkest in de Newyorkse Car
negie Hall optrad, riep het publiek
"Nazi, ga naar huis!".
Karajan vocht tijdens de oorlog
niet voor de Duitsers. In 1941 werd
hij opgeroepen. Vlak voor hij onder
de wapenen moest komen, gaven de
nazi's hem vrijstelling om hem in
staat te stellen te blijven dirigeren.
Hij maakte zich niet bemind bij de
autoriteiten toen hij in hetzelfde
jaar trouwde met Anita Güterman,
die gedeeltelijk van joodse afkomst
was. Zijri eerste huwelijk met de so
praan Elmy Helgerlöff was ontbon
den. Na de oorlog werd een van Ka-
rajans concerten in Wenen verbo
den omdat hij nog niet gezuiverd
was. Bij die gelegenheid bezetten
Russische troepen het concertge
bouw.
In 1948 aanvaardde Karajan een
aanbod om de muzikale leiding op
zich te nemen van het aan de Duitse
opera gewijde seizoen in de Scala
van Milaan. Hij bleef ook dirigeren
in het festival van Salzburg. Toen
vijf jaar later plotseling Wilhelm
Furtwangler overleed, kreeg Kara
jan het verzoek het vooraanstaand
Filharmonisch orkest van Berlijn te
leiden.
In 1956 aanvaardde hij daarnaast
de artistieke leiding van de Weense
opera. Daar kwam het in 1962 tot
een conflict met de Oostenrijkse re
gering, waarbij de staf van het ope
ragebouw in staking ging. De rege
ring in Wenen beschuldigde Kara
jan van 'persoonlijke ambities' om
dat hij zou streven naar contacten
tussen de Weense opera en andere
internationale instellingen op ope-
ragebied. Uit het publiek werd net
zolang "Wij willen Karajan terug"
geroepen tot hij in zijn functie werd
hersteld.
Tempo
In 1964 gaf Karajan zijn post bij de
Weense opera op om zich te concen
treren op het muziekfestival van
Salzburg, zijn wereldreizen met het
Berlijns Filharmonisch orkest en
op het werk van zijn muziekstich-
ting.
Zijn snelle en sprankelende ver
tolkingen werden wereldberoemd.
Een radioploeg van de BBC die een
directe uitzending van een concert
onder Karajan in Londen verzorg
de, kwam tot de ontdekking dat zij
nog 20 minuten over had, nadat de
dirigent in iets meer dan een uur
drie symfonieën van Beethoven
had afgewerkt.
Maar waar de meeste critici de
helderheid van Karajans geluid pre
zen, vonden anderen die koud en
(foto AP)
mechanisch. Maar het publiek aan
bad hem en de zaal was altijd uitver
kocht, wat de stoelen ook kostten.
Met zijn Grieks-achtige voorkomen
en zilvergrijze haardos was hij een
opzienbarende, elektrificerende fi
guur in de concertzalen, waar hij
zonder partituur en vaak met de
ogen gesloten het orkest leidde.
De discipline die Karajan eiste
van zijn orkest, kenmerkte ook zijn
eigen leven. Als hij zich niet van ene
concertpodium repte naar het ande
re, verbleef hij met zijn derde vrouw
Eliette en hun twee dochters in hun
woning in Wenen, de villa in St Mo-
ritz, het chalet in de Franse Alpen of
het vakantiehuis in St Tropez.
Karajan speelde een grote rol bij
het ontwikkelen van de Compact
disc, die in 1981 werd gepresen
teerd, en hij zei dat naast de CD de
andere opname- en weergaveappa-
ratuur hem deed denken aan de tijd
van de gaslamp.
Karajans neiging om aan de weg
te timmeren wekte wel eens de
spotlust van zijn muzikale tijdgeno
ten op. Wijlen de componist Igor
Strawinksi sprak eens enigszins
misprijzend van dirigenten "die
vóór alles verstand moeten hebben
van dienstregelingen van de lucht
vaartmaatschappijen, de internatio
nale belastingwetgeving en de haar
mode".
Net als zijn Amerikaanse collega
Leonard Bernstein gaf Karajan lie
ver televisieconcerten dan dat hij in
zalen optrad. Hij werd tot die opvat-
t;ng bekeerd nadat in 1967 een voor
de Japanse televisie opgenomen
concert naar schatting 32 miljoen
kijkers trok.
Sindsdien is de film van een uit
voering van de Vijfde Symfonie van
Beethoven onder Karajan ook ver
toond op het filmfestival van
Cannes. Voor de opname van Ver
di's Requiem, een uitvoering ter na
gedachtenis van Arturo Toscanini,
de dirigent die hij het meest bewon
derde, werden twaalf kleurencame-
ra's gebruikt.
Zelfs in de orkestbak van een ope
ragebouw behield Karajan zijn fa
natieke enthousiasme voor de tech
nische kant van een toneelproduk-
tie. Zangers die onder hem optra
den in Salzburg, herinnerden zich
dat Karajan voor een uitvoering van
II Trovatore van Verdi 130 maal liet
repeteren met de verlichting. In die
tijd werd gezegd dat naarmate Ka
rajan meer technische repetities in
laste, het toneel steeds donkerder
werd.
Nazi
Herbert von Karqjan begon op vier
jarige leeftijd als pianist zijn muzi
kale loopbaan. Hij werd op 5 april
1908 geboren in Salzburg, de stad
van Mozart. Herbert toonde al spoe
dig een virtuoze aanleg voor piano.
Een peesziekte betekende een be
dreiging voor een carrière als pia
nist. Zijn vader, een arts van
Griekse afkomst en zelf bekwaam
musicus, probeerde zijn zoon van
zijn muzikale studie aan het Mozar-
teum in Salzburg te brengen tot een
technische opleiding. De jonge Von
Karajan gaf dit echter na anderhalf
jaar op en liet zich inschrijven bij
het Weens muziekconservatorium.
Als jongen ging hij soms zelfs 350
km op de fiets naar Bayreyth in
Duitsland, het Mekka van de be
wonderaars van Wagner, om daar
Toscanini te zien en horen dirige
ren. Toen de post van operadirigent
in Ulm openkwam, solliciteerde
Herbert naar deze functie. In maart
1929 trad hij daar voor het eerst op,
met een uitvoering van Figaro's
Hochzeit van Mozart.
In 1934 greep hij de kans om alge
meen leider van de opera in Aken te
worden. Hij was met zijn 26 jaar de
jongste dirigent van Duitsland. Om
deze post te kunnen krijgen, moest
Karajan lid worden van de Duitse
nazi-partij. Hij meldde zich in 1933
aan en deed dit een jaar later voor de
SALZBURG
(DPA/RTR/ANP) De gis
teren overleden Oosten
rijkse dirigent Herbert von
Karajan was waarschijn
lijk de meest tot de ver
beelding sprekende mo
derne orkestleider van de
ze tijd. Van zijn werk met
diverse orkesten werden
meer dan 900 platen ge
maakt. Hij was voor het
grote publiek bekend als
een man die van glamour
hield. Maar zijn eigenzin
nig, bijna hovaardig, optre
den heeft ook heel wat
kwaad bloed gezet bij zan
gers, musici, orkesten en
directies van operagezel
schappen.
Von Karajans dominerende en con
servatieve leiding over het Salz
burg-festival was onlangs mikpunt
van wijdverbreide kritiek in Oos
tenrijk. In april nam hij officieel af
scheid als chef-dirigent van het Ber
lijns Filharmonisch orkest, nadat
vorig jaar geschillen over de leiding
aan het licht waren getreden. De af
gelopen tijd richtte hij zijn energie
op de Wiener Philharmoniker en
verklaarde nooit naar het Berlijnse
orkest te zullen terugkeren.
Ook de plannen voor hervorming
van de leiding van het wereldbe
roemde festival van Salzburg stuit
ten bij de dirigent op grote weer-
stand. Hij nam in augustus 1988 na
een ziekte ontslag uit de directie
maar behield zeggenschap over bij
na alle produkties. De directie van
het festival nam zijn voorstel om te
stoppen eind vorige maand over en
begon te zoeken naar een nieuwe
leider als vervanger van Albert Mos
ter, die loyaal was aan Von Karajan.
De maestro zou nog op 27 juli het
jaarlijkse zomerfestival openen,
met Verdi's 'Un ballo in Maschera'
door het Weense Filharmonisch or
kest, in een uitvoering van de Britse
filmregisseur John Schlesinger.
Als groot fan van de moderne
techniek, had Von Karajan thuis
een colonne dure auto's, hij vloog
zijn eigen vliegtuig en op 75-jarige
leeftijd haalde hij het brevet voor
het vliegen van een helikopter. "Je
voelt het ritme van de machine en
de reis", zei hij eens. "Het is hetzelf
de als in muziek. Ritme is alles.
Daar werk ik voor".
ASHURST (AP) - De vorige week op 82-jarige leeftijd overleden Britse
acteur Laurence Olivier is in besloten kring gecremeerd. Voorafgaande
aan de crematie werd een, eveneens besloten, dienst gehouden in de St. Ja
mes's kerk in de gemeente Ashurst. Alleen Oliviers vrouw, actrice» Joan
Plowright, zijn vier kinderen en overige familie alsmede enige vrienden
waren aanwezig.
Acteur Anthony Hopkins droeg enkele regels voor uit 'King Lear' van
Shakespeare, het stuk waarmee Olivier ongekende successen boekte op het
toneel en in de film.
Onder de aanwezige vrienden van ,de grootste acteur van deze eeuw' wa
ren veel acteurs. Naast Hopkins woonden onder anderen Douglas Fair
banks junior en sir John Mills de plechtigheid bij.
Op de kist lag een grote krans van bloemen en kruiden die voorkomen in
de stukken van Shakespeare - lavendel, marjolein, goudsbloemen, made
liefjes, mint en narcissen. Ook het gebedenboek van wijlen Laurence Oli
vier, een geschenk van zijn moeder, lag op de kist. Er waren bloemstukken
van o.a. Sir John Gielgud en Elizabeth Taylor.
Op de foto (AP) Sir John Mills en echtgenote tijdens de crematieplechtig
heid.
Televisieconcerten
Zijn vliegbrevet stelde hem in staat
op eigen gelegenheid te reizen tus
sen de Europese muzikale hoofd
steden Berlijn, Wenen, Milaan en
Salzburg, waar hij operavoorstellin
gen, muziekfestivals en enige van
de best gepolijste orkestconcerten
ter wereld leidde. Musici bewonder
den de geweldige beroepskwalitei
ten van Von Karajan en diens muzi
kale geheugen. Hoewel hij geen
hoofd had voor rekenen kon hij
zelfs de langste opera's van Wagner
dirigeren zonder de partituur.
De orkestleider besteedde veel
tijd aan het opleiden en begeleiden
van talenten. Hij deed dat onder de
vleugels van de Herbert von Kara-
jan-stichting in Berlijn en Salzburg.
Zijn laatste traditionele Oudejaars-
concert met het Berlijns Filharmo
nisch, eind vorig jaar, werd uitge
voerd met het jonge Russische pia-
nowonder Jevgeni Kissin. Hij ont
dekte ook de violiste Anne-Sophie
Mutter. Zijn verdediging van de
jonge klarinettiste Sabine Meyer,
die het orkest niet wilde opnemen,
leidde al in 1983 bijna tot een breuk
met het orkest.
N'Dour een verademing. Het zal
geen toeval zijn dat Afrikaanse pop
muziek zich een vaste plaats weet te
veroveren op de grotere jazzfesti
vals.
Tijdcapsule
Op zaterdag was er voor de serieuze,
maar ook voor de minder fanatieke,
luisteraar meer te beleven. Aller
eerst was daar het optreden van de
onvermoeibare Cab Calloway, in
feite een complete revue met tap-
dansende broers (The Williams Bro
thers) en diverse reeds veertig jaar
geleden populaire showeffecten.
Dat zanger en bandleider Calloway
reeds eenentachtig is, kon men
hoogstens merken aan de meer fy
sieke elementen van zijn optreden,
maar zelfs die hadden hun eigen
charme. De luisteraar waande zich
even in een tijdcapsule. Eenzelfde
professionaliteit en perfectie legde
de Akoustic (sic) Band van Chick
Corea aan de dag. De pianist speel
de met een vanzelfsprekendheid en
gemak waar Oscar Peterson zelfs
niet van terug zou hebben. Daar
door of misschien desondanks ont
brak het aan spanning, hetgeen
deels werd goed gemaakt door het
geïnspireerde spel van bassist John
Patitucci. Op dezelfde avond wer
den de 'Bird'-trofeeën uitgereikt,
voor de vijfde maal inmiddels. Het
eerst aan de beurt was, voor de cate
gorie 'Nederlandse jazz', Misha
Mengelberg, die daarop meteen liet
zien en horen, waarom hij deze prijs
weliswaar verdient, maar ook niet
nodig heeft. Ditmaal trad hij met
een kwintet op, dat bestond uit Han
Bennink (natuurlijk), Ab Baars,
Wolter Wierbos en George Lewis.
De flegmatieke en vindingrijke pia
nist bewees dat virtuositeit geen ba
sisvoorwaarde is voor spannende
muziek. Een andere prijswinnaar
was voor 'Europese jazz' de Britse
rietblazer John Surman.
Surman kwam met een Europese
première, een gewaagd 'Brass Pro
ject'. Naast de bas en het slagwerk
klonken drie trompetten ën vier
trombones in de fraaie arrangemen
ten van Surman, die partijen en soli
speelde op sopraansax, baritonsax,
basklarinet en synthesizer. Het vele
koper paste op uitstekend bij de
dikwijls melancholische composi
ties van de leider. Daarnaast toonde
Surman zich een virtuoos op zijn
blaasinstrumenten. De derde en
laatste 'Bird'-prijswinnaar, Art Bla-
key, voor de categorie 'Ameri
kaans', was helaas in wat minder
goede doen, althans muzikaal. Ge
lukkig had de hardhorende drum
mer een uitstekende groep muzi
kanten om zich heen verzameld.
Deze editie van de Jazz Messengers
moet toch een van de beste zijn die
hij ooit heeft gehad. Vincent Her
ring (altsax), Javon Jackson (tenor
sax), Bryan Lynch (trompet) en
Frank Lacy (trombone) maakten er
een knallend feestje van. De krach
tig articulerende pianist Benny
Green herinnerde aan de hoogtijda
gen van de Jazz Messengers in het
begin van de jaren zestig, toen Bob
by Timmons de toetsen beroerde.
Aan het eind van de avond liep de
reusachtige Statenhal vol voor op
tredens van de bekende fusiongroe-
pen Yellow Jackets, Steps Ahead
en Kenny G. Deze bands deden wat
hen was gevraagd, maar meer ook
niet. Vooral Steps Ahead viel tegen,
omdat gezien de laatste opname van
de formatie meer genuanceerd spel
verwacht zou mogen worden. Het
moet echter gezegd worden dat alle
optredenden in de Statenhal last
hadden van een slechte versterking,
vooral van het slagwerk. In het
Tuinpaviljoen, dat na een jaar weer
terug was om de capaciteit van het
complex te vergroten, had de Bob
Berg-Randy Brecker Acoustic
Band last van dezelfde problemen,
maar misschien hadden ze dat wel
verdiend. Zelden heb ik zoveel
trucs, cliché's en muzikaal disfunc
tionele soli gehoord in één enkel
concert. Daarmee vergeleken was
het optreden van het Henry Thread-
gill Sextet, dat daarvoor plaats
vond, heilig. De puntig spelende
saxofonist maakte, zoals we van
hem gewend zijn, uitstekend ge
bruik van de mogelijkheden die on
der andere twee drummers, een
bassist en celliste hem boden, maar
conceptueel was er weinig veran
derd ten opzichte van enkele jaren
geleden.
Britse invasie
De zondag bood de meeste hoogte
punten, hoewel het aantal verstop
pingen tussen de zalen dat van de
zaterdag niet overtrof. Wel werd af
en toe een zaal voor het publiek af
gesloten, zodat deze recensent bij
voorbeeld geen van de beide sets
van Dizzy Gillespie kon bijwonen.
De derde dag begon niet al te best.
Zangeres Chaka Khan, bekend van
de hitlijsten, bewees dat ze daar ook
thuishoort, want tijdens het vooral
naar disco-muziek klinkende optre
den bleek niets van haar ervaring
als gospel- of jazz-zangeres.
Daarom snel naar de Escherzaal
gespoed om een optreden van de
Britse tenorsaxofonist Steve Willi
amson bij te wonen. Het was een
uitstekend idee van de festivalorga
nisatie om in deze zaal vier jonge
Britse groepen te laten optreden,
aangezien de laatste tijd in het Vere
nigd Koninkrijk zich een nieuwe
generatie interessante jazzmusici
manifesteert. Steve Williamson
bleek een heel inventieve improvi
sator met een vrij lichte toon, een
saxofonist die Coltrane met Warne
Marsh vermengt. Grote indruk döor
zijn gedreven spel maakte in het
zelfde kwintet pianist Jason Rebel-
lo, die terugkwam in het kwartet
van de Schotse tenorsaxofonist
Tommy Smith. Smith heeft, het is
bijna ondenkbaar in deze tijd met
ontelbare moderne of neo-bop spe
lende saxofonisten, een geheel ei
gen stijl van improviseren, die het
best is te omschrijven als een soort
agressieve en relativerende
ideeëenstroom. Even pittig en rit
misch gedreven was het werk van
de Tommy Chase Band. Drummer
Chase is een heel scherp timende
muzikant, die tegelijkertijd harmo
nisch veel luchtiger materiaal prefe
reert. Na jaren van bijna complete
rust kunnen we ons gaan opmaken
voor een kleine Britse invasie.
Hoe gezapig daarmee vergeleken
klonk niet het Chico Hamilton
Quintet. Ondanks de aanwezigheid
van rietblazer Buddy Collette, een
man met een behoorlijke reputatie,
slaagde Hamilton erin om totaal
nietszeggende muziek te presente
ren, strandmuziek voor de Califor-
nische sophisticated set. Het kwar
tet van Billy Bang leek in het begin
ook door een vorm van lethargie be
vangen, maar gelukkig begon de
violist beter te spelen naarmate het
concert vorderde. Hij had gekozen
voor standards, die tamelijk recht-
toe-rechtaan werden gepresen
teerd. Alleen qua syncopen hadden
de optredens van de Master Drum
mers of Burundi en Doudou
N'Diaye Rose's Orchestra met jazz
te maken, maar dat zoveel percus
sionisten diezelfde syncopen tege
lijkertijd zo zuiver kunnen slaan,
geeft een speciaal gevoel van op
winding en geruststelling. Specta
culair was het zeker.
Door een keelaandoening van een
van de zangers van Manhattan
Transfer werd er nogal wat gescho
ven met tijden en plaatsen van op
tredens zonder dat dit tot grote pro
testen onder het publiek leidde. In
tegenstelling tot voorgaande jaren
was het terugkerende bezoek van
Miles Davis aan het eind van het fes
tival gepland. Of dat een positieve
invloed op Davis' spel had, betwij
fel ik, maar zijn optreden was het
beste dat ik in vele jaren van hem
heb gehoord. Davis speelde zuiver,
precies, spannend en met zijn be
kende gevoel voor dynamiek oude
en nieuwe stukken. Zelfs de ge
luidsinstallatie van de Statenhal
deed het goed. Een betere afsluiting
van het festival was niet denkbaar.
KEN VOS
BEZOEKERSAANTAL - Volgens het slotcommuniqué van de orga
nisatie van het North Sea Jazz Festival waren er in totaal 55.000 be
zoekers. Onder hen de ambassadeurs van de Verenigde Staten en de
Sovjetunie en minister Brinkman. Veel jazzliefhebbers bleken af
komstig uit de Bondsrepubliek Duitsland. Volgend jaar wordt het
festival gehouden op 13,14 en 15 juli.
Cliché's, opstekers en sprankelende originaliteit
dend programma met veel fusion en
mainstream, aangevuld met meer
Voor de hand liggende pu
bliekstrekkers. De twee eerste fu-
siongroepen van de vrijdag werden
aangedreven door buitengewoon
competente ritmesecties. Toetsen
man Hancock kwam met een twee
de editie van zijn Headhunters,
waarin vooral het krachtige spel
van gitarist Wah Wah Watson op
viel. Watsons afgemeten begelei
ding gaf het enigszins bleke spel
van Hancock extra venijn. Deze ver
sie van de Headhunters klonk een
stuk rock-achtiger dan de gelijkna
mige groep die in het begin van de
jaren zeventig opereerde. De Zawi-
nul Syndicate van de van oorsprong
Oostenrijkse keyboard-speler Joe
Zawinul vertoonde gelijksoortige
gebreken. Hier werden de goede be
doelingen van ritmesectie, Cornell
Rochester op drums, Gerald Ve-
asley op basgitaar en Bill Summers
op ander slagwerk, tenietgedaan
door de leider, die meende dat sma
keloze sentimentaliteit voor afwis
seling zorgt. Een veel eerlijker he-
roep op de emoties deed Stan Getz.
De tenorsaxofonist musiceerde op
zijn best, daarbij zich in de rug ge
dekt wetend door de zeer goed sole
rende en begeleidende Kenny Bar
ron op piano.
Mingus
Een andere opsteker was die avond
het concert van de Charles Mingus
Super Band, een van de vele Ameri
kaanse formaties die zich wijden
aan het repertoire van een groot
heid uit het verleden. Deze groep
onder leiding van trombonist Jim
my Knepper is echter geen louter
academische operatie.
Het orkest bestaat voor een deel
uit vroegere bandleden van de alom
gewaardeerde bassist, die deze mu
sici tot bijzondere prestaties wist te
inspireren. De arrangementen van
Knepper sorteren kennelijk hetzelf
de effect, want ik heb zelden een op
treden meegemaakt met zoveel goe
de soli in zo korte tijd. Nog vrij on
bekende musici als tenorsaxofonist
Craig Handy en trombonist Sam
Burtis deden niet onder voor men
sen als George Adams (tenorsax),
Nick Brignola (baritonsax), John
Hicks (piano) en Jack Walrath
(trompet). Het belangrijkste was,
dat inderdaad de geest van Mingus
doorklonk tijdens de twee sets. In
schril contrast daarmee stonden de
verrichtingen van George Benson
met het McCoy Tyner Trio. De gita
rist, die naar eigen zeggen zich seri
eus met de jazz wil bezighouden,
moest het hebben van cliché-loop
jes en dezelfde zoete zang die hem
in de hitparades catapulteerde. Hij
wordt in die mening gesterkt door
Tyner, die op de piano nog geen
schim was van pakweg tien jaar ge
leden. In vergelijking daarmee was
de ethnische pop van Youssou
De zieke Stan Getz komt vrijdagavond even op adem tijdens zijn optreden met pianist Kenny Barron, (foto anp>
Nort Sea Jazz Festival met Stan Getz, George
Benson, Herbie Hancock, Chick Corea, Art
Blakey, Cab Calloway, John Surman, Misha
Mengelberg, Chaka Khan, Dizzy Gillespie,
Miles Davis en vele anderen. Gehoord op 14,
15 en 16 juli in het Congresgebouw, Den Haag.
De Amsterdamse jazz-musicus, arrangeur en componist Misha Mengel
berg tijdens zijn optreden, gisteravond, op het North Sea Jazzfestival in
Den Haag. Mengelberg is een van de Bird-winnaars. Hij kreeg de onder
scheiding omdat de jury vindt dat hij een van de belangrijkste vernieuwers
van de Europese jazzmuziek is. (toto anp)
DEN HAAG Een groot festival
als het North Sea heeft twee proble
men: er is altijd iets datje mist om
dat je voor iets anders op dezelfde
tijd in een andere zaal kiest, en de
enorme drukte, die van je eist dat je
nog meer energie besteedt om iets
te horen en vooral te zien. Het eerste
probleem is in feite de kracht van
het festival, want het wordt veroor
zaakt door de overdaad van het aan
bod. Dat dachten kennelijk velen in
binnen- en buitenland, aangezien
nog maar eens alle records werden
gebroken. Het begon vrij rustig op
de vrijdag met 'slechts' circa 15.000
bezoekers, maar de twee dagen
daarna was het congresgebouw ge
heel uitverkocht. De 20.000 mensen
op die dagen konden elkaar soms
stevig in de weg zitten, maar wat
dan opvalt, is dat men ondanks de
ruimtelijke beperkingen tamelijk
ontspannen reageert.
Niet alleen wat bezoek betreft,
ook muzikaal was het vrij rustig op
de eerste avond. Er waren geen
nieuwe ontdekkingen, geen verras
singen te bespeuren. Daarbij kwam
dat er gekozen was voor een behou
