Mensen met 'knipperlicht
Verandering gaat Russisch-Orthodoxe kerk te snel
Kerkleden moeten wennen aan nieuwe ledenregistratie
ZATERDAG 15 JULI 1989
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 15
DELFT De aantekening
van de kerkelijke gezindte
gaat verdwijnen uit de kaar
tenbakken van de burgerlij
ke gemeenten en dat zullen
de kerken weten. Kreeg een
plaatselijke parochie of ge
meente tot nu toe alle muta
ties van haar leden automa
tisch doorgespeeld, straks
zullen de kerkelijken zelf
blijde of droevige gebeurte
nissen bij de kerk moeten
melden. En hoe trouw dat
zal gebeuren, is een open
vraag. Want lang niet alle
mensen die kerkelijk heten
te zijn, kunnen in de praktijk
meelevend worden
noemd.
door
Wim Schrijver
"Tien tot twintig procent van de le
den zal het erbij laten zitten", schat
mr. F. H. M. van Spaendonck van de
Stichting Interkerkelijke Ledenad
ministratie (Sila) in Delft. Maar ook
voor hem is het niet meer dan een
slag in de lucht.
De Sila werd ruim twee jaar gele
den opgericht, toen het kabinet be
sloot vaart te zetten achter de plan
nen om te komen tot een nieuwe
Wet op de Gemeentelijke Bevol
kingsadministratie (kortweg GBA-
wet). Dat de wet nog geen feit is
heeft te maken met technische en
vooral ook financiële tegenvallers,
terwijl de kabinetscrisis opnieuw
uitsel opleverde.
De politieke discussie over deze
kwestie heeft zich over enige jaren
uitgestrekt; vorig jaar nog zijn er
verschillende kamerdebatten aan
de registratie van de kerkleden ge
wijd. Vooral links en de WD had
den grote moeite met het feit dat de
overheid met de kerken in 1986 tot
een aparte regeling is gekomen.
Van een aantal kerkgenootschap
pen is de eigen ledenregistratie ge
heel afhankelijk van de informatie
voorziening van de burgerlijke ge
meenten. Onder hen bevinden zich
de drie grootste kerkverbanden: de
Rooms-Katholieke Kerk (de 'moe
derkerk' met alleen al ruim 5,5 mil
joen leden), de Nederlandse Her
vormde Kerk (de 'volkskerk' met
een slordige 2,7 miljoen zielen) en
de Gereformeerde Kerken (in totaal
ruim 800.000 leden omvattend). Zij
hadden bij het kabinet met succes
gepleit voor een overgangsregeling.
ge- Toestemming
De Sila, waarin naast de grote drie
nog vijf kleinere kerken zijn verte
genwoordigd, is het resultaat van de
eis van de regering om als belang
hebbende kerken samen te werken
aan een nieuwe registratie. Daar
voor stelde het kabinet 15,5 miljoen
gulden beschikbaar. Bovendien is
toegezegd dat de de leden van de Si-
la-participanten ook in de toekomst
nog een code in de burgerlijke stand
zouden krijgen. Dit 'knipperlicht',
zoals het in de wandelgangen wordt
genoemd, levert de kerken dan nog
informatie over verhuizing en over
lijden op.
Er zit, aldus Van Spaendonck,
nog een voorwaarde aan deze rege
ling. En die vloeit voort uit de zo
juist van kracht geworden Wet Per-
soonsregeristraties (WPR): de ker
ken moeten al hun leden op de
hoogte stellen van het feit dat zij ge
registreerd staan. En op dat punt
spitste zich de kritiek in de Tweede
Kamer toe. Zowel de burgerlijke ge
meenten als de kerken moéten hier
voor schriftelijk toestemming heb
ben van de betreffende personen,
aldus de oppositie. Het kabinet
vond dit veel te ver gaan.
Tot begin vorig jaar leek het er op
dat het kabinet in deze kwestie bak
zeil zou halen. Want, ook de WD
stelde zich tot dat moment tegen het
kabinet op, dat vond dat geregi
streerde leden wel op de hoogte ge
bracht moeten worden, maar ver
volgens zelf te kennen moesten ge
ven daar geen prijs meer op te stel
len. Een ommezwaai van de WD
verhoedde in maart 1988 een con
flict.
Colportage-achtig
Van Spaendonck is blij dat de rege
ring op haar standpunt is blijven
staan. "De kerken vormen de groot
ste, georganiseerde verbanden in
ons land. Zonder hulp van de over
heid hadden wij onze bestanden
nooit schoon kunnen houden". An
derzijds vindt hij het Ook terecht dat
de overheid de kerken ter wille is.
"In mijn benadering mogen ook al
lerlei andere maatschappelijke or-
ganisties, Zoals het Rode Kruis, wat
extra bewegingsruimte krijgen".
Intussen is het nog niet geheel
duidelijk hoe de persoonlijke verifi
catie van de bestandsgegevens zal
gaan plaatsvinden. Er wordt toch
niet langs de deuren gegaan, want
hoe voorkom je dan het gevaar van
'colportage-achtige' toestanden?, zo
klonk de kritiek vorig jaar in de Ka
mer. Van Spaendonck houdt het er
op dat een en ander schriftelijk af
gehandeld zal worden. "Het is in ie
der geval raadzaam om hierin als
kerken terughoudend te zijn. An
ders maak je echt een verkeerde in
druk".
Maar het is nog lang niet zo ver, al
dus de directeur. Zojuist is de ar
beidsintensieve operatie 'Grenzen
voor Sila' afgerond, waarbij het er
om ging aan de hand van de postco
des de kerkgrenzen af te stemmen.
En juist dezer weken gaat de vol
gende fase van start: de Sila gaat al
le gemeenten vragen om de gege
vens te leveren van de mensen die
zijn aangesloten bij de betreffende
kerken.
PTT-verhuisbericht
Deze zullen dan in Delft worden ge
sorteerd en vervolgens verdeeld
over de deelnemende lokale ker
ken. Daar zullen de gegevens wor
den vergeleken met de eigen kaar
tenbakken of computerbestanden,
waarop alle mutaties weer terugko
men bij de Sila. Pas dan vindt die
persoonlijke verficatie plaats, aldus
Van Spaerendonck. Hij verwacht
dat op 1 januari 1991 de gehele op-
zetfase voltooid zal zijn.
Van Spaendonck beaamt dat het
nieuwe systeem de nodige aanpas
sing van de kerken vraagt. "Kijk, de
kerken zijn geen voetbalclubs met
leden die contributiebetalen, waar
door ze er bijhoren. Ik zou zeggen,
gelukkig niet. Juist de kerken wil
len er ook zijn voor mensen in nood.
De Rooms-Katholieke Kerk en Her
vormde Kerk kennen dan ook in be
ginsel vanuit hun dienstbaarheid
een open kerkbegrip. Dat is een
heel andere houding dan wanneer
je zegt: ik wil als kerken alleen maar
mensen die heel actief zijn. Dan ben
je als kerk direct een stuk kleiner".
'Niet ongezond'
De grootste deelnemer in de Sila,
de Rooms-Katholieke Kerk, maakt
alleen gebruik van de stichting in de
overgangsfase. Dat betekent dat
rooms-katholieken straks geen
'knipperlicht' meekrijgen, zodat de
parochies verstoken blijven van alle
gemeentelijke informatie. Mgr. drs.
L. P. J. S. Aerden, vicaris-generaal
in het bisdom Breda en lid van de
Contactcommissie Kerkledenadmi
nistratie van het RK Kerkgenoot
schap, geeft toe dat de kerk geheel
afhankelijk is van de medewerking
van de de miljoenen individuele le
den. "Wij hebben nu een proefpe
riode van drie jaar waarin wij de
mensen via een campagne opwek
ken om gebruik te maken van het
bekende PTT-verhuisbericht".
Rooms-katholieke gelovigen hoe
ven daarop alleen maar het vakje bij
'r.-k. kerk' aan te kruisen. Maar za
ken als geboorten en sterfgevallen
zal het kerklid zelf moeten melden.
Aerden geeft toe dat het gemiddeld
kerklid nooit heeft geleerd om met
de kerk mee te denken wanneer het
gaat over de administratieve kaar
tenbak. "Het zal een geweldige
vragen
krachtsinspanning
meelevendheid var
tholieken is volgens hem een geheel
ander onderwerp. Uit recent onder
zoek, weet hij, is gebleken dat in ie
der geval een vierde van het totaal
zichzelf als niet-kerkelijk ziet. Wat
dat voor gevolgen kan hebben in de
nieuwe situaties, is ook voor hem
een open vraag.
Gaat het bij alle 5,5 miljoen
rooms-katholieken om gedoopte en
daardoor geregistreerde leden, bij
de hervormden ligt dat toch iets an
ders. Volgens de secretaris-generaal
van de Hervormde Kerk, dr. K. Blei,
zijn er nast de doop- en belijdende
leden pakweg 850.000 mensen die in
de wandelgangen worden aange
duid als 'geboorteleden': kinderen
van hervormde ouders. Voor deze
groep kan de nieuwe regeling grote
gevolgen hebben. Want, hoe weet
een hervormde gemeente in de toe
komst dat er in een gezin, dat zelden
of nooit ter kerke gaat, een kind is
geboren?
"Ik heb geen idee hoe dat zal uit
pakken", aldus Blei. Hij wil de con
sequenties van de nieuwe ledenre
gistratie positief benaderen: "Het
kan natuurlijk wel een bewustwor
dingsproces op gang brengen. Dat
hoeft op zich niet ongezond te zijn.
Anderzijds hebben wij als kerk er
geen enkele behoefte aan om men
sen ingeschreven te houden voor
wie de kerk geen enkele betekenis
heeft".
Verbondenheid
Hij ziet de toekomst niet met schrik
en beven tegemoet: "Hervormden
zijn een typisch slag mensen. Ze
hebben een niet te onderschatten
merkwaardig gevoel van verbon
denheid met de oude vaderlandse
kerk". En op de vraag of het ortho
doxe deel in de hervormde kerk
procentueel niet steeds sterker zal
worden, met alle gevolgen van dien
Weg-proces met de gereformeer- "Laten we eerst maa
bijvoorbeeld het Samen op den, wil Blei geen reactie geven, ten hoe het zal gaan"
'De kerken zijn geen voetbalclubs met leden die
eens afwach-
Patriarch Pimen, hoofd
de 'dissidenten' veel te weinig gebruik
MOSKOU De godsdienstpo-
litiek in de Sovjetunie is zo snel
en ingrijpend veranderd, dat de
leiding van de Russisch-Ortho-
doxe Kerk uit angst en onzeker
heid geregeld op de rem trapt
om de ontwikkelingen te vertra
gen. Die indruk bestaat bij de
vele deskundigen en Oost-Eu-
ropa-organisaties die vanuit
hun veilige bastions in het Wes
ten de gebeurtenissen in de
Sovjetunie op de voet proberen
te volgen.
Ondanks de uiterst verwarrende
stroom berichten en meningen over
de kerk in Rusland, zijn de waarne
mers het erover eens dat het patriar
chaat van Moskou op z'n minst een
dubbelzinnige rol speelt. Aan de
ene kant is er trouwe volgzaamheid
bij alle veranderingen die het beleid
van glasnost en perestrojka teweeg
brengen. Tegelijk probeert de kerk
leiding in eigen gelederen de veran
deringen tot een minimum te beper
ken en aarzelt ze om zelf initiatieven
te nemen.
Misschien komt er de komende
twee weken wat meer duidelijkheid
over de positie van de kerk, wan
neer in Moskou het hoogste be
stuursorgaan van de Wereldraad
van Kerken vergadert. Het Centrale
Comité zal zich zeker de kans niet
de Russisch-Orthodoxe Kerk, maakt volgens laten ontgaan om van nabij te erva-
speelruimte. (foto
i wat vier jaar Gorbatsjov de Rus
sische kerken heeft opgeleverd. Al
leen bestaat het gevaar dat de oecu
menische gasten zich zo door de ce
remonieel ingestelde orthodoxen
laten verwennen dat er van enige
kritische waarneming geen sprake
zal kunnen zijn.
Dat de wereldraad voor het eerst
sinds de oprichting in Amsterdam
in 1948 met een zo belangrijk be
stuursorgaan op Russische bodem
vergadert, is een opmerkelijk, feit.
De uitnodiging lag er al in 1985 toen
nog niemand in het Westen enig be
nul had van woorden als glasnost en
perestrojka. Er hoeft dus niet ge
dacht te worden aan alweer een
stunt van de partijleider die in het
Westen populairder is dan menige
eigen staatsman.
Sensationeel
De veranderingen in de Sovjetunie
van de afgelopen jaren zijn sensatio
neel voor wie bedenkt dat de ker
ken in dat land zestig jaar onder
drukking achter de rug hebben. Al
leen al in 1988 kregen 1070 plaatse
lijke kerkelijke gemeenten, waaron
der ruim 800 orthodoxe parochies,
officiële erkenning en werden enke
le honderden kerken, kloosters en
andere kerkelijke gebouwën aan de
eigenaars teruggeven.
Geloofsgevangenen kent het land
niet meer, op een kleine groep reli
gieus gemotiveerde dienstweige
raars na. De kerken kregen nieuwe
mogelijkheden om zich op publici
tair terrein te ontplooien, wat on
dermeer resulteerde in geregelde
televisie-uitzendingen met optre
dens van religieuze ambtsdragers
en verslagen van kerkelijke gebeur
tenissen. Vooral 1988, het jaar waar
in de Russisch-Orthodoxe Kerk
vierde dat duizend jaar geleden de
kerstening van Rusland begon,
kreeg daardoor de trekken van een
jubeljaar.
Theo van der Voort, zelf russisch-
orthodox priester in Deventer,
maar daarnaast werkzaam als Rus
landkenner in verschillende kerke
lijke functies, schreef onlangs dat er
ondanks de opmerkelijke verande
ringen een duidelijke verwijdering
is tussen de kerkleiding en allerlei
individuen en groepen aan de basis.
Net als in de periode van vervolging
steken telkens nieuwe dissidente
groepen de kop op. Een massaal
verschijnsel is dat overigens niet, de
meeste kerkleden zijn volgzaam en
gezagsgetrouw.
Woekerprijzen
De kritiek van 'dissidenten' is voor
al dat de kerkleiding, met aan de top
de bejaarde patriarch Pimen, van de
Russisch-Orthodoxe Kerk onvol
doende gebruik maakt van de mo
gelijkheden die er zijn gekomen
sinds Gorbatsjov een frisse wind
laat waaien door de sovjetsamenle
ving. Voorbeelden van terughou
dendheid en tactloosheid van de
kerkleiding komen steeds vaker
naar buiten. Vorig jaar presteerde
het patriarchaat het om een schen
king van honderdduizend Bijbels
uit Scandinavië tegen woekerprij
zen op de markt te brengen. Tezelf
dertijd bleek dat de uitgeverij van
de kerk niet was ingegaan op een
aanbod van de autoriteiten om een
nieuwe krant uit te brengen.
Pijnlijk was ook de onthulling dat
de kerk bij de sovjetministerraad
heeft aangedrongen op een verbod
op de produktie van goederen voor
kerkelijk gebruik door coöperaties
die niet onder controle van het pa
triarchaat staan. Alles wijst erop dat
de kerk een monopoliepositie wil
behouden om het kerkelijk leven te
sturen in de door haar gewenste
richting.
Slachtoffer
De suggestie dat de systeem-
trouw van het patriarchaat van Mos
kou een typisch orthodox ver
schijnsel is, wijst Van der Voort van
de hand. In Georgië en Armenië
hebben de orthodoxen zich wel ge
schaard achter de volksbewegingen
voor autonomie en democratie.
Kennelijk vormen nationalistische
gevoelens een sterker sentiment
dan de gezagstrouw en hiërarchi
sche instelling van de orthodoxen.
Het zou dan ook wel eens datzelfde
nationalisme kunnen zijn dat de
Russisch-Orthodoxe Kerk parten
speelt.
Hoever de macht van de kerklei
ding reikt, bleek begin juni toen be
kend werd dat de 'staatssecretaris'
voor religieuze zaken, Konstantin
Chartsjev, het veld heeft moeten
ruimen. Hoewel er nog steeds onze
kerheid bestaat over de achtergron
den, wordt aangenomen dat hij het
slachtoffer is geworden van een
monsterverbond van conservatieve
krachten in de partij en het patriar
chaat van Moskou. Voor beide par
tijen zou Chartsjev te ver zijn ge
gaan in zijn beleid om de kerken
weer een normale plaats in de sa
menleving te bezorgen. De kerklei
ding vreesde dat hij vroeg of laat
ook de interne organisatie van de
orthodoxen aan de kaak zou stellen
als een restant van verouderd
machtsdenken.
Daarbij moet niet vergeten wor
den dat de snelle veranderingen in
de Sovjetunie veel onzekerheid te
weegbrengen. Het is niet altijd on
wil of kwaadwilligheid die de sterk
verouderde kerkleiding tot behoud
zucht noopt. Gepokt en gemazeld
door decennia van ambtelijke wille
keur, openlijke vervolging en groot
scheepse intimidatie, hebben de
mensen die in de Russisch-Ortho
doxe Kerk op sleutelposten zitten,
een overlevingsstrategie ontwik
keld, waarin christelijke deugden
als aandacht voor de zwakken, on
kreukbaarheid en tolerantie wat op
de achtergrond zijn geraakt.
Aartsbisschop Kyrill van Smo
lensk, die lid is van het Centrale Co
mité van de Wereldraad van Kerken
en steeds meer het 'gezicht' wordt
van de kerk in het buitenland, wees
er vorig jaar tijdens een toespraak in
Duitsland op dat perestrojka niet al
leen de politiek en de economie ver
andert, maar vooral ook de morele
waarden in de Sovjetsamenleving.
Onvoorspelbaar
Anders dan bij eerdere hervor
mingsbewegingen na 1917 worden
de kerken door de partijleiding uit
gedaagd om een steentje bij te dra
gen aan de heroriëntatie. Kyrill
sprak van een 'pelgrimage naar een
totaal andere samenleving', maar
stak niet onder stoelen of banken
dat de uitkomst van het proces voor
een groot deel onvoorspelbaar zijn.
"Perestrojka is een onomkeerbare
ontwikkeling met een geheel eigen
dynamiek. De ene verandering lokt
de volgende uit en we kunnen er al
leen maar van dromen waar we te
rechtkomen".
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds.
Bouhuys, 11.45 oec. studentendienst; Mare-
kerk 10 ds. Groenendijk Scheveningen, 5
kand. Noordam Zoetermeer; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds. Koolstra ha; Oecumenische
geloofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 10 dr. De Jonge; Bethlehemkerk (Driftstr.)
10 ds. Nauta; Bevrijdingsk. (Montgomerystr.)
10 ds. Kramer, 5 ds. Koolstra; Vredesk. (Burg-
gravenl.) 10 ds. Dronkers; Waalse kerk
(Breestr.) 10.30 geen dienst; 'Stevenshof' (rk
kerk Haagse Schouw) 11 kand. Lems. Acad.
Ziekenhuis 9 rk dienst, 10.15 ds. Schokker.
Diakonessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst,
morgen 10.30 ds. Keuning Noordwijk. Ende
geest zie Qegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk
zie herv. gem.; Petrak. (Surinamestr.) 10.30
dovendienst; Oude Vest 10 zie hoogl.-kerk;
Maranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie
herv. gem.; bejaardenhuis Groenhoven geen
opgave; Merenwijk zie herv. gemeente. Geref.
K. Vrijg. (Herengr.) 10 ds. Heida. 5 ds. Scholte.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30, 7 ds. Van
Atten Aalsmeer. Geref. Gem. (zie onder Lei
derdorp). Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15 drs. Limburg. Doops-
gez.-Remonstr. Gem^Lokhorstk. Pieterskerk-
str.) 10.30 ds. Brüséwitz. Baptistengemeente
(aula 'Nieuweroord', Rijnsburgerweg 124) ds.
Agtereek. Evang. Gemeenschap (Middelstegr.
3) 9 en 10.30 ev. Wijmenga. Evangeliecen-
trum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lammer
markt) 10 ev. Zijlstra, 7.30 gospelavond. Pink-
stergem. (O. Vest 13) hr. Eikerbout. Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7
(laatste zondag van de maand 5 u.). Nieuw-
Apost. Kerk (KRijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Ze-,
vendedag-adventisten ('De Ontmoeting',
Noordhofland V.schoten) elke zal. 10 tot 11
bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Christelijke
Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J.
Ghr. v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.)
9.30, 10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw-
.singel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7,
zo. 10.30; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Stevenshof) zat. 7, zo. 9.30; Steen-
schuur zat. 7, zo. 8.30,10,11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11Lam-
menschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl-
.straatzat. 7, zo. 10.30 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Pan-
nekoek Oegstgeest, 7 ds. De Haan Zevenho
ven Geref. Kerk 9.30 ds. Van Wijngaarden,
6.30 ds. Boer. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds.
Boogaard Tholen. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds. Jonkman; Kruiskerk 9.30
ds. Kielder Vianen; Opstandingskerk 9.30 ds.
Knottnerus Dinxperloo, 6.30 ds. Van Wijngaar
den SoW-dienst; G. Herderkerk 9 vic. Rijken;
De Bron 10.30 vic. Rijken, 6.30 vesper;
Ashram (Marsdiep) geen dienst; Oudshoornse
kerk 10 ds. Blokhoven Leiden; Sionskerk (Me
teoorlaan) 9.30 en 6.30 ds. Ouwendijk. Geref.
Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Wilschut, 6.30 ds. Jonk
man; Salv.kerk 9.30 ds. Boer, 6.30 zie op
stand. kerk. Geref. K. Vrijg. (school Bospark,
Beatrixl. 4) 9.30 en 5. Ned. Geref. Kerk (school
Willemstr.) 9.30 ds. Janssens, 7 ds. Arnold.
Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30, 2.30
ds. Van Heteren. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr.
240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1ev.
Poppe, 6.30 ds. Tuinder. Bapt.gem. Noord
(school Kalkovenw. 62) hr. Van Gemeren. Vol-
le-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) ev.
V.d. Hoorn. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljantstr. 1) 10. Christengemeente
'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Erpma-
laan) 10 hr. Spek Nieuwkoop. Leger des H.
(Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zondag van de
maand 5 u Remonstr. Gem (Van Manders-
loostr. 36) 10 dr. Meijering. Rk Kerk' Bonifaci-
gsk.;
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds. Boer.
Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen', Sch-
weitzerstr.-Bernhardstr.) 10. Geref. Gem. 9.30
en 6 ds. Van Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Veldhuizen Rotterdam, 6.30 ds. Geluk
Baarn; Salv.kerk 9.30 ds. Terlouw, 6.30 ds.
Poot Woerden; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30
ds. Kunz Waddinxveen, 6.30 ds. Siebelink Lin-
schoten. Geref. Kerk 9.30 dr. Dijkstra Oegst
geest, 6.30 drs. Endeveld Amsterdam. Gerefs
K, Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 5.30. Geref. Gem.
(Stationsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-Luth.
Gem. 9 ds. Van Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
Jorissen Breukelen, 6.30 zie geref. kerk; De
Stek 9.30 dS. Van 't Hof Woubrugge. Geref.
Kerk 10, ds. V.d. Pol afscheid. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 5 ds. Oosting. Geref. Gem. 9.30, 3.30
ds. Rietdijk. Volle Evang.gemeente 'Bethel'
(Burg. Colijnstr. 83) 9.30 ev. V. Steenis.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 kand.
Schenderling Alphen, 6.30 ds. Noorlander
Elim. Geref. Kerk 9.30 ds. Huisman, 5 ds. Bie-
winga Sassenheim. Rk Kerkdorp zat. 7, zo. 10
en 11.30; Anker zat. 7, zo. 10.30; Rijndijk zo. 9.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 en 7. Geref. Kerk
('Hoeksteen') 10 en 7 ds. Hofland. Chr. Geref.
Kerk 10.30 ds. Hogenbirk Sassenheim, 7 ds.
De Groot Den Haag. Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9
en 11; Jozefk. zat. 7. zo. 10.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds. Hagen Zwolle. 6 ds. De Graaf;
Ontm.kerk 10 ds. Sloof, 6.30 ds. Bogaard.
Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie
Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. Mink,
6.30 ds. V.d. Horst. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Verhaar Niewekerk a/d IJssel, 6 ds. Sjolle-
O. Kerk 10 ds. Zethof, 6 ds. V.d. Berg; Ich-
Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds. V.d. Horst, 5 ds.
Kersten; Triumfatork. 9.30 ds. Kersten, 5 zie
vredeskerk. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4. Ned. Ge
ref. K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 ds. Smit, 7
ds. Zwarts. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slag
boom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5
ds. V.d. Belt. Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5,
woen. 7.30 ds. Honkoop. Geref. Gem. in Ned.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voor-
48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am
btsweg 2) 10 hr. Brussi
weging (Universel Murad V
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds. Oort Rotterdam, 7 ds. Pannekoek Oegst
geest gezamen. dienst. Geref. Kerk dr. Bade
Alphen, zie herv. kerk.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 en 6.30 ds. Knorth; Scheppingsk. 9
en 10.30 ds. Doesburg. Elis.-ziekenhuis 10
rector Vijftigschild. Geref. Gemeente Leiden eo
(kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30. Bapt.gem.
(wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk Kerk zat. 7. zo. 10 en
11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Schilt ha.
Geref. Kerk 9.30 hr. Schoenmaker, 7 ds. Zijl
Oude Wetering. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. Muis
Warmond; Pauluskerk 10 ds. De Gelder Lisse.
Geref. Kerk 10 ds. De Zeeuw Leiden, 7 ds.
Baas Sassenheim. Geref. K. Vrijg. (Prinsesse-
str. 1) 10 en 4.30 ds. Hoff Drachten. Ned. Ge
ref. Kerk (Salvatori) 10, 7 ds. Vos. Chr. Geref.
Kerk, 10 prof. Troost, 7 ds. Van Dijken. Geref.,
Gem. 10 en 4 leesdienst. Evangeliegemeente
(Heereweg 52a) hr. Spaargaren. Rk Kerk:
Agathakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpolder
NIEUW-VENNEP Herv. Gem. 9.30 ds. V. Niel
Rijnsburg, 7 ds. Roos Bilthoven. Geref. Kerk
9.30 ds. Kooyman Vijfhuizen. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4.30 ds. Van Smeden Rijswijk. Rk Kerk
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. Achterberg Leiden, 5
ds. V.d. Bergh, 7 drs. Scholte; Hoofdstr. (Zee)
10 hr. Dijkstra; De Rank (Golfbaan) 10 kand.
De Man. Gejef. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
drs. Scholte, 7 ds. Ruitenburg; Vinkenl. (Bin
nen) 10 ds. Bieuwenga Sassenheim. Kapel W.
v.d. Bergh-stichting'11 ds. Slofstra. 'Sole Mio'9
drs. Scholte. Ned. Prot. Bond (aula O.Zeew.)
geen dienst. Rk Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30; Bin
nen zat. 7, zo. 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. V.d.
Meij ha; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Victork.
zat. 7, zo. 9 en 11; Jozefk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 drs. Plomp; Pauluskerk geen dienst;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. Brussee
Voorburg, 7 ds. Plomp. Geref. Kerk 10 ds.
Visch. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 9.30 ds. Scholte Harderwijk, 4.30 ds.
Houtman Leiden. Ned. Geref. Kerk (Gem.cen-
trum) 8.45 ds. Brands Middelburg, 4 ds. Baron
Heerde. Van Wijckerslooth 4 hr. Schot. Ende
geest 10 pater Boshouwers. Volle-evangelie-
gem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat.
7, zo. 9 en 10.30.
Chr. Geref. K. 9.30, 2 ds. Boiten Schiedam.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds. Kattenberg, 4.30 ds. Smaling; Bethelkerk
9.30 ds. V.d. Berg Den Haag. Geref. Kerk Pet-
rakerk 9.30 ds. Verschoor, 5 ds. Snel; Immanu-
elkerk 9 en 10.30 ds. snel, 7 ds. Terpstra; Ma-
ranathakerk 9.30 ds. Terpstra, 5 ds. Ver
schoor. Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grut
ter. Chr. Geref. K. 9.30 en 5.15 ds. Van Sorge.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 ev. V.
Duin Noordwijk. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk z
9.30 ds. Bras, 7 ds. Zijl Oude Wetering. Chr.
Geref. K. 10 ds. Groen Haarlem, 5 ds. Hogen
birk. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) geen dienst.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Westra-
Franken Leiden, 6.30 ds. Quartel Gouda. Ge- OUD-ADE: Rk Kerk
ref. Kerk 9.30 ds. V.d. Weg. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 6.30. Remonstr. Gem. 10 hr. Bergman.
Evang. gem. (ver.gebouw 'De Rank', Regthuy-
rk Kerk zat. 7. zo. 9 en 10.45.
(Rijnsoever) 1010 ds. Sjollema, 6 ds. Vroegin-
deweij. Overduin 2.15 hr. Bergman. Herv. splein) 12
Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college Pr.
Frederikdreef 15) kand. V.d. Broeke Leiden. NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Krispijn, 10 en 11.30.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds. De Graaff Nieuwveen. Geref. K. 9.30
ds. Zijl. 6.30 ds. Huisman Hazerswoude. Re
monstr. Gem. geen dienst. Rk Kerk zat. 7, zo.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 kand. Mulderije
Bergschenhoek, 6.30 ds. Mostert Gouda. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. De Reus, 6.30 ds. Buikema.
Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Lan-
geraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 prof. V.d.
Beekl, 6.30 dr. Bade Alphen gez. dienst. Geref.
Kerk 9.30 ds. Veenstra Leiden. 6.30 zie herv.
kerk. Geref. K. Vrijg. 9.30,3 ds. Geelhoed Den
Haag.
(Noordhofland) 10 ds. Fennema. Herv. evang.
op geref. grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth', A.
van Leetrwenhoekkade) 9.30 ds. V. Kooten,
4.30 kand. Burger Waddinxveen. Hulp en Heil-
kerk ('Schakenbos', Leidschendam) 10 ds.
Verheule. Geref. Kerk 10 ds. Blanken, 7 ds.
V.d. Schoot. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10,
2.30 ds. V.d. Laan. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7,
zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7. zo. 10. Kerk van
Engeland (British school in The Netherlands, J.
v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Noorlander Elim, 5 ds. Kunz; Hoeksteen 9.30
vic. Groenenboom, 5 ds. Schipaanboord; Bet-
helk. 9.30 ds. Schipaanboord, 5 ds. Kachel-
land Kamerik; Rehoboth-school 9.30 ds. Kunz;
Imm.kerk 9.30 ds. V. Houwelingen. Geref.
Kerk Kruisk. 10.15 ds. Verdoorn, 5 ds. Oranje
Utrecht; Ontm.kerk 9.30 ds. Bongers. Geref. K.
Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 2.45 ds. Hoogen-
doorn. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds. V.d.
Want. Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10
en 6.30. Remonstr. Gem. geen dienst.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. V.
gen Woubrugge. Rk Kerk zat. 7, zo. 8.30 en
10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds.
Steenstra, 4.30 ds. Stam Ter Aar; Kievielk.
('Samen op weg') 10 ds. Visser; Messiask. 10
ds. Da Costa Oegstgeest SoW-dienst; Dorps
centrum 9.30 ds. Vermaat Maassluis. Geref.
Kerk Zijllaan 7 ds Verschoor Ri|nsburg. Ned
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 dr. Goud Eindho-
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. Smaling
Rijnsburg, 6.30 ds. Van 1 Hof. Geref. Kerk 9.30
ds. V.d. Bos Gouda, 6.30 ds. V.d. Meuten
Leidschendam. Ned. Prot. Bond (De Wijk,
Schoolstr. 20) geen opgave. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Haan, 5 hr. Schreuder gezamen. dienst. Geref.
Kerk 9.30 hr. V. Veen Waddinxveen, 5 zie herv.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds. Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zon. 10.30;
Chr. Dienaark. zat. 7, zon. 10. Meerburgkerk
H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30,11.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 kand. V.
Arkel Utrecht, 6.30 ds. V. Doorn Alphen. Geref.
Kerk 9.30 drs. Buikema, 6.30 ds. De Reus Ter
Aar. Remonstr. Gem. geen dienst.
