Op bres voor joodse identiteit
Bekende en anonieme 'heiligen' in Sint Bavo-kathedraal
Rabbijn Evers benoemd om educatie en eigen geluid te versterken
ZATERDAG 1 JULI 1989
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 15
AMSTERDAM De stem
mige zwarte kleding van de
mannen, het hoofd altijd be
dekt met gleufhoed of kep
peltje, de pijpekrullen van
de jongetjes... De kennis van
de meeste Nederlanders van
het orthodoxe jodendom
houdt bij deze uiterlijkhe
den wel op. Daar moet ver
andering in komen, vindt
het Nederlands Israëlitisch
Kerkgenootschap, dat begin
deze week rabbijn mr. drs.
Raph Evers benoemde als
'spreekbuis'. Tevens zal deze
moeten bijdragen aan de be
wustwording van de joden
zelf. Want er is zorg over de
verwatering van het joodse
leven.
door
Wim Schrijver
De woonkamer van het Amster
damse bovenhuis verloochent de
afkomst van de bewoners niet. Een
wand is geheel gevuld met fraai ge
bonden boeken, allen met He
breeuwse titels gesierd. Aan de an
dere zijde, boven de bank, hangen
drie potloodtekeningen; naast een
jood met gebedsriemen bij de
klaagmuur in Jeruzalem, hangt een
portret van een karakteristiek joods
jongetje en een tafereel in een chei-
der, een joods schooltje. De zoon
van Evers kon hiervoor moeiteloos
als model fungeren; al vanaf zijn
derde levensjaar wordt hij naar de
eis van de wet onderwezen.
Het meubilair van de kamer is in
tussen even modern als smaakvol.
De familie Evers is er het levende
bewijs van dat het houden van de
joodse wetten bijvoorbeeld geen
licht aan of uit doen op de sjabbat
(zaterdag) niet tegelijk een we
reldvreemde levenswijze inhoudt.
Dat een buitenstaander wel vreemd
tegen de gebruiken van het recht
zinnige jodendom aankijkt, is iets
wat zowel rabbijn Evers als zijn
echtgenote beamen. Het noopt hen
er echter niet toe om iets van de
westerse levensstijl over te nemen.
Zoiets komt niet op in het hoofd van
een jood, die leeft naar de regel van
de Talmoed.
De rabbijn (35 jaar) is een druk be
zet mens. Het kostte dan ook enig
passen en meten om via zijn eega
ruimte te boeken in de agenda van
de studiecoördinator van het Ne
derlands Israëlitisch Seminarium.
Om de afspraak om half tien 's
avonds na te kunnen komen, is hij
wat eerder dan gebruikelijk thuis
gekomen. Zijn dag begon al om
kwart voor zeven met de eerste les,
met daarna om half aqjit een bezoek
aan de synagoge. "Wij zien elkaar
wel hoor, ik werk ook een deel van
de dag voor het seminarium", zegt
mevrouw Evers, die ook actief aan
het gesprek deelneemt, geruststel
lend.
Wortels
Evers, sinds 1981 leider van het se
minarium, is afgestudeerd in de kli
nische psychologie en het fiscaal
recht. Van het volgen van colleges
kwam het vaak niet, daar hij tegelij
kertijd iedere dag de helft van zijn
tijd joods studeerde. Hoe lang die
studie aan het oude Amsterdamse
seminarium voor de oorlog een
middelbare school, maar nu een op
leiding voor godsdienstonderwijzer
of rabbijn duurt, is afhankelijk
van de kennis die men als kind al
meekreeg. En dan nog: "Het vergt
een enorme discipline om je het He
breeuws en alle wetten goed eigen
te maken".
Desondanks volgen momenteel
zo n 120 studenten de twintig leer
gangen van de opleiding in de
hoofdstad, die nog altijd het klop
pend hart van het religieuze joden
dom vormt. Een relatief groot aan
tal. "In de naoorlogse jaren is er een
enorme domper geweest op de
joodse beleving en studie. Maar de
belangstelling voor de eigen cul
tuur, de eigen identiteit neemt weer
toe", signaleert de rabbijn. Had het
zelfbewustzijn van de ouderen door
het trauma van de holocaust een
flinke knauw gekregen, bij de nieu
we generatie valt een hernieuwde
belangstelling voor de eigen wor
tels te constateren. "Het jodendom
is meer dan antisemitisme", drukt
Evers kernachtig uit.
Toch valt aan die bewustwording
nog het een en ander te verbeteren,
zo realiseert het Nederlands Israëli
tisch Kerkgenootschap (NIK) zich.
Het NIK dat de aanduiding 'kerk
genootschap' nog aan Napoleon te
danken heeft overkoepelt het or
thodoxe deel van de zo'n dertigdui
zendjoden in ons land. Dat deel om
vat volgens schattingen zo'n vijf
duizend leden, voor de helft te vin
den in de grote gemeenten in Am
sterdam, Rotterdam en Den Haag
en voor het andere deel verspreid
door heel het land. Sommige ge
meenten beslaan hele provincies;
Drenthe bijvoorbeeld telt niet meer
dan 65, leden.
Educatie
Het is voor het eerst dat het NIK
naast de gebruikelijke gemeentelij
ke of ressortale rabbijnen een gees
telijke leraar heeft benoemd met
landelijke taken. Overigens waren
er enige tegenstanders voor het cre
ëren van de functie van 'representa
tief rabbijn*, die Evers straks voor
de helft van zijn tijd zal gaan vervul
len. Iedere rabbijn doet zijn best om
het joodse geluid te vertolken, aldus
de kritiek vanuit onder meer de
Hoofdsynagoge in Amsterdam, die
altijd een vooraanstaande en dus
respresentatieve functie heeft ver
vuld. Toch stemde zondag niemand
tegen; ieder zal zich 'loyaal' achter
Evers opstellen.
Deze vindt dat de critici ongelijk
hebben. Het is inderdaad zo dat ie
dere rabbijn verantwoordelijk is
voor de joodse educatie, maar het is
beslist nodig dat dit landelijk aan
gepakt wordt. "De joden wonen
enorm verspreid door het land. Hier
een gezinnetje, daar een gezinnetje.
De in de provincie werkzame rab
bijnen doen hun uiterste best op dit
gebied, maar het NIK is van mening
dat door een gestructureerde lande
lijke opzet mogelijk meer mensen
bereikt kunnen worden". Daar
naast zal Evers zich bezig gaan hou
den met de toepassing van de jood
se wetten (bijvoorbeeld op het ko
sjer eten), zal hij voorlichting moe
ten geven over ethische zaken en als
'spreekbuis' moeten fungeren.
Wanneer iemand, aldus de achter
liggende filosofie van die laatste
taak, regelmatig via de media het or
thodox-joodse geluid laat horen,
kan dit als een hart onder de riem
fungeren van de traditionele joden
in den lande, terwijl men de hoop
heeft dat daardoor ook de interesse
van joden uit die grote groep niet-
orthodoxen kan worden gewekt.
Bovendien: "Het is onze taak om,
waar mogelijk, onze denkbeelden
op een aantrekkelijke manier te ver
woorden. Dat kan heel verfrissend
zijn, de wetten van de Talmoed zijn
nog steeds zeer actueel. Het is een
heel andere denkwereld".
Liberalen
Abortus of euthanasie worden bij
voorbeeld door het jodendom 'falie
kant' veroordeeld als een foute
vorm van zelfbepaling van wat wel
en niet mag. "Ook al lijkt het leven
waardeloos, dan nog gaat het joden
dom er van uit dat er iets positiefs
achter zit. Doe je dat niet, dan kan
dat tot zeer ernstige excessen lei
den". In die zin kan het joodse ge
luid wel degelijk ook interessant
zijn voor niet-joden, meent Evers.
Joden zelf hebben ook behoefte aan
bezinning. "Wat voor standpunt
neem je in ten opzichte van de anti-
aidscampagne? Dat is zo'n vraag
waar niet zo maar een antwoord op
Massa-hysterie
Bij de orthodoxe rabbijnen be
staat zorg over de verwatering van
het joodse volksdeel. Niet in de
laatste plaats komt de zorg om het
vervagen van de marge tussen wat
joods en niet-joods is voort uit de
beduidend andere koers die de libe
rale joden varen. Het is juist die li
berale stem, in de persoon van rab
bijn Awraham Soetendorp uit Den
Haag, die met een zekere regelmaat
in het nieuws is. En dat terwijl, vol
gens schatting van Evers, de ver
houding van liberale en orthodoxe
joden, één op vijf is. "Ons geluid
moet ook wat vaker gehoord wor
den".
Mag het NIK mogelijk de indruk
hebben gewekt dat men in Evers
een tegenhanger van Soetendorp
gevonden heeft, deze wijst zelf iede
re suggestie in die richting van de
hand. "Voor mij heeft het helemaal
niet meegespeeld. Ik zie hem niet
als een mededinger met wie ik een
wedloop moet aangaan om te zien
wie het eerst de microfoon heeft".
Tussen orthodoxen en liberalen be
staan zeer principiële verschillen,
hoewel Evers toegeeft dat er 'enorm
veel mixtures' bestaan. Zelfs zoveel
dat het ook voor insiders nauwe
lijks te volgen is, verzekert zijn
vrouw.
Het duidelijkste verschil zit wel
licht in het antwoord op de vraag
wie jood is. Volgens de bloedban
den is iemand jood wanneer de
moeder joods is. Echter, het joden
dom kent ook proselieten, niet-jo-
den die jood zijn geworden. Maar,
wat voor criteria leg je voor deze
mensen aan? Voor de orthodoxe
jood is dat duidelijk: zo iemand zal
zich volledig aan de leefregel van de
wet moeten houden. "Wij doen ab
soluut niet aan missie. Juist niet. Je
moet als jood je leven totaal om
gooien. Je moet kosjer eten, je kunt
je zaak niet openen op zaterdag en
nog duizenden dingen meer".
De indertijd tot aan de Hoge Raad
gevoerde zaak van Aram Brucker
tegen het orthodoxe Maimonides-
lyceum in Amsterdam, dat hem niet
als leerling wilde toelaten, is een
sprekend voorbeeld van de gevol
gen in het verschil van opvatting.
Naar de orthodoxe opvattingen was
Brucker geen jood. Mevrouw Evers
legt uit: "Zoiets vormt een enorme
bedreiging naar binnen toe. Dit
werkt ongewild gemengde hu
welijken in de hand". Evers: "Het is
natuurlijk een wereldwijd pro
bleem, dat zeker ook in Israël speelt
rond de wet op de terugkeer".
Ja, Israël... "De staat Israël is het
centrum van het jodendom. Punt
uit. De joden in de verstrooiing
moeten proberen de vlam branden
de te houden door educatie, maar
uiteindelijk zal iedere jood terug
gaan naar Israël, dat staat als een
paal boven water". Net terugge
keerd van een bezoek aan het land,
waarbij hij onder meer vrienden op
de westelijk oever bezocht, moet
hem van het hart dat hij grote moei
te heeft met de 'massa-hysterie' in
het westen over datgene wat er in
Israël gebeurt. "Het is het afkopen
van een schuldgevoel over wat er
hier in de oorlog kon gebeuren",
oordeelt hij.
Latent gevaar
De relatie tussen joden en christe
nen die dezer dagen in het nieuws
kwam, omdat de Amsterdamse rab-
Rabbijn Evers wil in de toekomst i
geluid laten horen, maar: Wij doen c
bijn Lody B. van de Kamp het over
legorgaan OJEC zinloos noemde
is een punt dat Evers binnenkort
uitvoering zal bestuderen. Het is na
tuurlijk "irreëel om alle kanalen
dicht te willen stoppen", aldus de
rabbijn, maar hij weet van de vrees
die leidende joodse geleerden in de
wereld hebben over al te innige con
tacten tussen joden en christenen.
Ook die zouden tot aantasting van
de joodse identiteit kunnen leiden.
Wat het algemene klimaat betreft
in ons land, gelooft Evers dat er 'iets
meer' antisemitisme is dan vroeger,
maar hij beseft dat de totale ver
ruwing van de maatschappij daar
debet aan is. "In het algemeen is Ne
derland nog relatief verdraagzaam.
Maar een jood is zich altijd bewust
van latent gevaar, zeker na de Twee
de Wereldoorlog".
Beeltenis van Edith Stein.
HAARLEM Een wonderlijk ge
zelschap van bekende en enkele
volstrekt anonieme 'heiligen' uit
onze kerkgeschiedenis kijkt in de
Haarlemse Sint Bavo-kathedraal
neer op het priesterkoor. Veertien
meer dan manshoge figuren, ver
eeuwigd in de eeuwenoude tech
niek van de 'vermurail' (gekleurd,
beschilderd en gebrand glas, ge
lijmd op houten panelen), maar
op eigentijdse manier vormgege
ven door Henk Hilterman. De ere
galerij werd vorige week door de
Haarlems bisschop mgr. Hennie
Bomers ingezegend.
door
Hans Willems
De eregalerij mag dan het werk
zijn vai] Henk Hilterman, het ini
tiatief zou ondenkbaar zijn ge
weest zonder mgr. J. Th. van der
Zalm, de pastoor van de kathe
drale parochie. Van der Zalm
heeft er sinds zijn komst naar
Haarlem in 1978 voor geijverd de
aankleding van de 90-jarige Bavo
af te ronden. Om voornaitielijk fi
nanciële redenen was het er na
melijk nooit van gekomen de
halfronde wand van de absis te
voltooien in de geest waarin ar
chitect Jos Cuypers er bijna een
eeuw geleden plannen voor
maakte.
De Sint Bavo, niet te verwarren
met de veel oudere Bavokerk in
het hartje van de Haarlemse bin
nenstad die sinds de Reformatie
in protestantse handen is, is tus
sen 1895 en 1930 gebouwd door
de zoon van de beroemde bouwer
Pierre Cuypers. De Bavo is de
hoofdkerk van het bisdom Haar
lem en doet dus nogal eens dienst
voor plechtigheden die de be
grenzing van de parochie teboven
gaan.
Het meest opvallende is dat de
Bavo zoveel verschillende bouw
stijlen vertoont, van gotiek tot ro-
maans, met veel Italiaanse aan
doende versieringen in het interi
eur. Op de koorwand had Cuy
pers extra zijn best gedaan. De
onderste 'laag' wordt gevormd
door zeven arcaden, rustend op
fraaie zuilen en een Latijns op
schrift met de bede van de Heilige
Geest. Daarboven de eregalerij of
'triforiumgalerij', bestaande uit
zeven keer drie nissen van elk on
geveer 2,3 meter hoogte.
Verbonden
En boven elk van de drie nissen
weer drie glas-in-loodramen,
twee langwerpige en een ronde.
In de uitbeeldingen op deze ra
men keert het getal zeven voort
durend terug. De rondvensters
hebben afbeeldingen van episo
den uit de vaderlandse kerkge
schiedenis waarin de zeven sacra
menten die de RK Kerk kent een
rol spelen. De andere ramen be
vatten fragmenten over de zeven
gaven van de Heilige Geest en de
zeven beden van het Onze Vader.
Bij al deze symboliek hebben
de 21 nissen van de eregalerij heel
lang kaal afgestoken. Cuypers
had er gedetailleerde plannen
voor, gebaseerd op thema's uit de
zaligsprekingen. Maar daar is
nooit iets van gerealiseerd. Alleen
de afbeelding van Franciscus van
Assisi was er enkele jaren te zien,
maar die moest het veld ruimen
toen mgr. Van der Zalm zijn plan
realiseerde om de galerij te wij
den aan opvallende figuren van
de lage landen bij de Noordzee.
Die omschrijving is ruim opge
vat, want onder de 'gelukkigen'
die uiteindelijk de galerij bevol
ken, is ook de in Duitsland gebo
ren en getogen christenjodin
Edith Stein te vinden, die kloos
terzuster was in het Limburgse.
"De gedachte achter het kunst
werk is dat gelovigen van nu die
het priesterkoor betreden om de
gaven van brood en wijn te ont
vangen, zich verbonden mogen
weten met al diegenen die ons de
eeuwen door zijn voorgegaan on
der mooie en moeilijke omstan
digheden", legt mgr. Van der
Zalm uit wanneer hij ons op een
ochtend na de dagelijkse eucha
ristieviering door de kerk rond
leidt.
'Haarlems klopje'
Mgr. Van der Zalm heeft veel met
Henk Hilterman, enkele priesters
van het bisdom en verschillende
adviseurs van elders gedacht en
gesproken voordat de keus van
de veertien 'heiligen' rond was.
Van der Zalm: "Het ging erom
mensen uit te kiezen die ook in
onze tijd als aansprekend voor
beeld kunnen dienen. We wilden
steeds een man en een vrouw
naast elkaar, met in het middelste
paneel de beide namen en een al
legorische versiering".
De eregalerij heeft een chrono
logische ordening gekregen en
begint met de Friese missionaris
en latere eerste bisschop van
Munster, Liudger, die begraven
ligt in het klooster van het West-
duitse Werden, waarvan hijzelf de
stichter was. Hij wordt vergezeld
door de abdis Relindis van het
klooster Alden-Eyck bij Maaseik
in Limburg. Het tweede paar
wordt gevormd door de mysticus
Jan van Ruusbroec en de dichte
res en mystica Hadewych. De
stroming van de Moderne Devo
tie wordt vertegenwoordigd door
Thomas van Kempen en de
Agnietenzuster Reinalda van Ey-
meren.
Uit de voor rooms-katholieken
zo moeilijke tijd van de Reforma
tie, dateren de Jezuïet Petrus Ca-
nisius die zoveel betekenis had
voor het onderwijs. Zijn 'partner'
is een anoniem 'Haarlems klopje',
zoals de in de vergetelheid ge
raakte 'pastorale werksters' wer
den genoemd die in de tijd van de
verdrukking in het geheim aller
lei kerkelijk werk deden, waaron
der het godsdienstonderricht aan
kinderen.
Bijzonder karakter
Uit de tijd van de emancipatie
van het rooms-katholicisme in de
vorige eeuw, toont de galerij twee
exponenten van het vele missie
werk: Peerke Donders die in Su
riname werkte en de wat onbe
kendere Kaatje Dierckx die stierf
als martelares tijdens de Boxers
opstand in China.
Het zesde paar herinnert aan de
kerk in de bezettingstijd. Links
zien we de in 1985 zaligverklaarde
karmeliet Titus Brandsma die in
1942 in Dachau stierf en rechts de
in Auschwitz vermoorde Edith
Stein. De eregalerij eindigt met
een anoniem ouderpaar dat als
symbool geldt van de vaders en
moeders door wie het geloof van
generatie op generatie werd over
geleverd.
De eregalerij van bekende en
anonieme heiligen geeft een heel
boeiend overzicht van vele eeu
wen geloofsgeschiedenis in de la
ge landen en zet kerkganger en
nieuwsgierige bezoeker op het
spoor van ongekende bronnen
van inspiratie en spiritualiteit.
Het bijzondere karakter van de
Haarlemse Sint Bavo wordt er
mee onderstreept.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10ds. Alblas;
Marekerk 10 en 5 ds. Van 't Hof; Maranathak.
(L. Morsweg) 10ds. Schouten; Oecumenische
geloofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wijk) 10 pastoor Van Well; Bethlehemkerk
(Driftstr.) 10 ds. V.d. Velden; Bevri|dingsk.
(Montgomerystr.) 10 ds. Jansen Boskoop. 5
ds. Schouten; Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds.
Nauta; Waalse kerk (Breestr.) geen opgave;
'Stevenshof (rk kerk Haagse Schouw) zat. 7.
zond. 9.30. Acad. Ziekenhuis 9 rk dienst. 10.15
ds. Van Beinum ha. Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 hr. Van
Straalen Oegstgeest. Endegeest zie Oegst-
geest. Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Sunnamestr.) zie Betlehemkerk 10.30
hr. Grandadam dovend.; Oude Vest zie Hoogl.
kerk; Maranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk.
zie herv. gem.; bejaardenhuis Groenhoven hr.
K. (Steenschuur) 9.30 en 5 ds. Den Hertog.
Geref. Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref.
Gem. in Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30
en 5.30. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. Mostert. Doopsgez.-Remonstr.
Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10.30 prof.
Kuiper. Baptistengemeente (aula 'Nieuwer-
oord". Rijnsburgerweg 124) ds. Agtereek.
Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9 en
10.30 ev. V. Groningen. 7 ev. Pex. Evangelie-
centrum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lam
mermarkt) 10 ev. Zijlstra. Pinkstergem. (O.
Vest 13) 10 hr. Eikerbout ha. Leger des Heils
(hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7 (laatste
zondag van de maand 5 u.). Nleuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4. wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De Ontmoeting', Noordhof
land V.schoten)elke zat. 10 tot 11 bijbelstu
die, 11 tot 12 predikatie. Christelijke Weten-
schap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr.
v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30,
10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel)
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7. zo. 10.30;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11Rijndijk
7. zo. 8.30,10.11.30.6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de zat. 7, zo. 9.30 en 11Lammenschansweg
zat. 7. zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7. zo.
10.30 en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Rang Nieuw-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. V.
Driel. 7 ds. Schift Leimuiden. Geref. Kerk 9.30
ds. Boer. 6.30 ds. Wilschut. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4 ds. Den Hartog. Rk Kerk zat. 7. zo.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds. Jonkman. 6.30 ds. 't Hooft;
Kruiskerk 9.30 ds. Koldew.jn Kaagdorp; Op-
standingskerk 9.30 ds. Van achterberg Leiden.
5 ds. Van Wijngaarden jeugdd.; G. Herderkerk
10 ds. Nieuwenhuis; De Bron 9.15 en 10.30 ds.
Taselaar, 6.30 ds. Nieuwenhuis; Ashram
(Marsdiep) 10 ds. Mulder; Oudshoornse kerk
10 ds. Laarse; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30
ds. Ouwendijk. 6.30 ds. De Jong Zoetermeer.
Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Wilschut. 6.30
ds. Boer: Salv.kerk 9.30 ds. Van Wijngaarden.
4) 9.30 en 5.
Kerk (school Willemstr.) 9.30 ds.
7 hr. Van Voomveld. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4.30. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Molen-
werfstr. 1) 10en 6.30 ds. Koekkoek. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 ds. De Jong.
Volle-evang.gem. ('De Ark'. Pr. Hendrikstr. 54)
hr.. V.d. Hoorn. Pinkstergem. 'Het Licht' (Mor-
genstersch. Briljantstr. 1)10. Christengemeen
te 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emma-
laan) geen opgave. Leger des H. (Zonneweg
3) 10 en 7 (laatste zondag van de maand 5 u.).
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10
ds. Lafóret. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7. zo.
.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds. Boer.
Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoeksteen'. Sch-
weitzerstr.-Bernhardstr.) 10 ds. Bongers Wad-
dinxveen. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Van Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds.
V.d. Hoef, 2.30 ds. V.d. Scheur intrede; Salv
.kerk 9.30 ds. Terlouw, 6.30 ds. Schipper;
Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds. Hoek Aalst,
6.30 ds. Muller Sluipwijk. Geref. Kerk 9.30 ds.
Eiderman, 6.30 ds. Baas Sassenheim. Geref.
K. Vrijg (Ichthusk.) 9.30 en 5.30. Geref. Gem.
(Stationsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-Luth.
Gem. 9 ds. V. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
V.d. Pol, 6.30 ds. Hagen; De Stek 9.30 ds. Ha
gen Westendorp. Geref. Kerk 9.30 ds. De
Jong, 5 ds. Hagen. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5
ds. Oosting. Geref. Gem. 9.30,7 ds. Boogaard.
Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijn-
str. 83) 9.30 hr. Lucas.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 kand. Ver
flage Gouda, 6.30 kand. Haasnoot Lisse. Ge
ref Kerk 9.30 ds. De Zeeuw Leiden. 5 ds. Ra-
vensbergen Wijnjewoude. Rk Kerk: dorp zat. 7,
zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7. zo. 10.30; Rijn
dijk zo. 9.
HILLEGOM: Herv. Gem. 10 zie Hoeksteen.
Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 en 7 ds. Hofland.
Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds. Van Langevelde.
Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7.
zo. 10.30.
Rk
KATWIJK AAN DEN RIJN Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds. De Graaf. 6 ds. Sloof; Ontm-
kerk 10 ds. Sloof. 6.30 ds. De Graaf. Herv
Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds. Van
Breevoort. Rk Kerk zat. 7, zo. 10. Marinevlieg
kamp Valkenburg 10.30 ds. Van Selms.
ds. V.d. Berg, 6 ds. Bogaard; O. Kerk 10 ds.
Schuurman. 6 ds. V.d. Berg; Ichthusk. 10 ds.
Bogaard, 6 ds. Hovius; Pnièlk. 9.30 ds.
Vroegindewij, 6 ds. Wagter; Maranalhakerk
(Rijnsoever) 10 ds. Rietveld Achterberg, 6 ds.
Kruimer Lunteren. Overduin 2.15 ds. Baas.
Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-college
Pr. Frederikdreef 15) ds. Onstein. Geref. Kerk
Vr.kerk 9.30 hr. De Ridder Sassenheim, 5 ds.
Mink intrede; Triumfatork. 9.30 ds. V.d. Horst,
5 geen dienst. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4 ds.
Heida. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo)
9.30 ds. Brands, 5 ds. Smouter. Chr. Geref. K.
10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem.
(Unizaal) 10 en 5 ds. V.d. Belt. Geref. Gem.
(Remisestr.) 10 en 5 leesdienst. Geref. Gem. in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 2 ds. Visser.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
ds. Lapré, 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk 10 ds.
V.d. Lugt, 7 ds. Lapré.
LEIDERDORP Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 en 6.30 ds. V.d. Born; Schep-
pingsk. 9 en 10.30 ds. Van Loenen. Elis.-zie-
kenhuis 10 rector Vijftigschild. Geref. Gemeen
te Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30
ds. Boogaard. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. V.d. Hoe
ven Rijnsaterwoude, 6.30 ds. De Graaff. Geref.
Kerk 9.30 hr. Fluijt Gouda, 7 ds. Vegh Den
ha. Rk Kerk zat. 7,
10 e
11.30.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 1 Hooft;
Pauluskerk 10 ds. De Gelder. Geref. Kerk 10
en 7 ds. Boswijk ha. Geref. K. Vrijg. (Prinsesse-
str. 1) 9.30 en 4.30 ds. Gritter Hooghalen. Ned.
Geref Kerk (Salvatori) 10, 7 ds. Vos. Chr. Ge
ref. Kerk 10 en 7 ds. Van Dijken. Geref. Gem.
10 en 4 ds. Den Boer Evangeliegemeente
(Heereweg 52a) hr. Brands. Rk Kerk Agatha-
kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat. 7,
zo. 10.30; Mariakerk zat. 7, zo. 9 en 10.15; En-
gelbew. zat. 7, zo. 10.30.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
csnsk. (Binnen) 10 ds. Van der Lee, 5 dr.
Meyers Leiden, 7 ds. Elgersma; Hoofdstr.
(Zee) 10 ds. Ruitenburg, 8 ds. List Berlijn; De
Rank (Golfbaan) 10 ds. V.d. Bergh Geref.
Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Elgersma, 7
ds. Vollebregt Sassenheim; Vinkenl. (Binnen)
10 ds. Scholte. Kapel W v.d. Bergh-stichting
11 ds. Slofstra. 'Sole Mio' 9 ds. Elgersma. Ned.
Prot. Bond (aula O.Zeew.) geen dienst Rk
Kerk Zee zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo.
9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. V.d.
Meij; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Victork. zat.
7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Zilk zat. 7. zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Plomp; Pauluskerk geen dienst;
Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 dr. Meyering.
Geref. Kerk 10 ds. Da Costa. Geref. Kerk Vrijg.
(aula Dr. Schilderschool) 9.30 kand Geersing
Kampen, 7 ds. Houtman Leiden. Ned. Geref.
Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds. Brink Haarlem
mermeer. 4 ds. Janssens Alphen ha. Van Wijc-
kerslooth 4 ds. Rijksen. Endegeest 10 pater
Boshouwers. Volle-evangeliegem. (Gem.cen
trum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds. Wagter. 5 ds. Cziria, Bethelkerk 9 30 ds.
Smaling. Geref. Kerk Petrakerk 9 ds. Cziria, 5
ds Terpstra; Immanuelkerk 9 ds. Terpstra.
10.30 ds. Riemersma Amersfoort, 7 ds. Snel;
Maranathakerk 9.30 ds. Snel, 5 ds. Smaling.
Geref. Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Zandbergen
Dokkum. Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds. Van Sor-
ge. Evang. Christengem. (aula mavo) 10 hr.
v.d. Laak Katwijk. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 ds.
Bakker Amsterdam. 7 ds. Vollebregt Geref.
Kerk 9.30 ds. Bras, 7 ds. Zijl Oude Wetering.
Chr. Geref K. 10 en 5 ds. Hogenbirk. Ned.
Prot. Bond (Jul.laan 17) geen dienst. Rk Kerk
zat. 7, zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 dr. Klein Kranen
burg. 6.30 ds. Stam jr. Geref. Kerk 9.30 en 6.30
ds. De Reus. Rk Kerk Aardam zat. 7. zo. 9 en
12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 prof. V.d.
Beek, 6.30 ds Boogerl. Geref. Kerk 9.30 dr.
Vlijn Voorschoten, 6.30 ds. Oegema. Geref. K.
Vrijg. 9.30 ds. V.d Haar, 5.30 ds. Heida.
VOORSCHOTEN. Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. Schaap. 7 zie Kruispunt, De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds. De Zwart, 7 zie Kruis
punt. Het Kruispunt 10ds. Schelling Den Haag,
Schaap. Herv. evang. op geref. grondslag
'Rehoboth', A. van Leeuwenhoekka-
Heil-kerk ('Schakenbos'. Leidschendam) 10
ds Honig. Geref. Kerk zie hen/, kerk en Ont-
Rk Kerk zat. 7, moeting. Geref. K. Vnjg. (Bachlaan) geen op
gave. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30; M.
- Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk van Engeland
(British school in The Netherlands, J. v. Hoof-
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Maasland Capelle. 5 ds. Graafland Tollebeek;
Hoeksteen 9.30 ds. Schipaanboord, 5 ds.
Kunz; Bethelk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. Schi
paanboord; Rehoboth-school 9.30 vic Groe
nenboom Capelle; Imm.kerk 9.30 ds. Bongers.
Geref. Kerk Kruisk. 10.15 dr. Bade Alphen, 5
ds. Bongers. Ontm.kerk geen opgave Geref.
K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 ds. Roosenbrand
Rotterdam, 2.30 ds. De Vries Zwijndrecht. Chr
Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds. Van der Want.
Oud-Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 i
6.30. Remonstr. Gem. ds. V.d. Laarse Soest.
WASSENAAR Herv. Gem Dorpsk. 10 ds
Steenstra. 4.30 ds. Veldhuizen Rotterdam,
Kievietk. ('Samen op weg') 10 ds Visser-
Schroot; Messiask 10 ds. Bovenberg Leiden,
Dorpscentrum 9.30 ds. De Jong Leiden. Geref
Kerk Zijllaan 10 ds. Janse de Jonge, 7 drs.
Wolthuis Monster. Ned. Prot. Bond (Kerkdam)
prof. Spema Weiland Rotterdam.
WOUBRUGGE Herv. Gem 9.30 ds. Koele-
wijn Krimpien a/d IJsset, 6.30 ds. Van 1 Hof
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6.30 dr V.d. Kooi
Leimuiden. Ned. Prot. Bond (De Wijk, School-
str. 20) geen opgave. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN Herv. Gem. 9.30 kand. Wiene
Alblasserdam. 7 hr De Haan. Geref. Kerk 9.30
ds. Christ Katwijk. 7 kand. De Haan.
ZOETERWOUDE Herv Gem. 9.30 ds. Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan zat 7.30. zon 9.30. Chr.
Dienaark. zat. 7, zon. 10. Meerburgkerk H.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 9.30 ds. De
Leeuw Maarn, 6.30 ds. Van Doorn Alphen. Ge-
ref. Kerk 9.30 ds. De Meij Uithoorn, 6.30 dr. Ba-
