'Ook Nederlands kan verdwijnen'
Aandacht voor 'kleine' talen binnen Europa in serie radioprogramma's
ZATERDAG 24 JUNI 1989
PAGINA 27
Naast de officiële landstalen bestaan binnen de Europese grenzen nog tal van
'kleine' talen die veelal een kwijnend bestaan leiden en hier en daar fors
worden tegengewerkt door de overheid. Alleen in Spanje, Luxemburg en
Nederland kunnen minderheidstalen zich handhaven. De NOS-radio besteedt
er de komende tijd aandacht aan, in de hoop de onverschillige houding van het
publiek te veranderen. "Want ook het Nederlands wacht wellicht hetzelfde lot".
door Margot Klompmaker
Van Fries, Baskisch of Bretons heb
ben de meeste mensen wel eens ge
hoord. Maar Occitaans, Friulaans,
Ladinisch en Pomaaks klinken
raadselachtig. Toch zijn het talen die
in EG-landen worden gesproken.
In Denemarken, Groot-Brittannië, Ier
land, Nederland, België, Luxemburg,
Westduitsland, Frankrijk, Spanje, Por
tugal, Italië en Griekenland bestaan
naast de officiële landstalen nog 25 ande
re talen. Het zijn soms niet meer dan dia
lecten. De meeste leiden een kwijnend
bestaan en zijn op sterven na dood, met
uitzondering van het Baskisch, Cata
laans, Welsh, Letzeburgisch (Luxem
burgs) en Fries.
In een serie van veertien radio-uitzen
dingen besteedt de NOS de komende
maanden aandacht aan twintig van deze
talen. Het Aroemeens, Baskisch, Bre
tons, Catalaans, Cornish, Corsu, Elzas
sisch, Fries, Friulaans, Galicisch, Iers,
Jiddisch, Ladinisch, Luxemburgs, Occi
taans, Pomaaks, Romanes, Sardijns,
Schots-Gaelic en Welsh passeren de re
vue. Te horen is hoe een taal klinkt (ge
sproken en in muziek) en er wordt iets
verteld over ontstaan en dagelijks ge
bruik.
Programmamaker Jan Roelands: "In
verband met de Europese verkiezingen
wilden wij een serie maken over minder
heidstalen binnen Europa. Het is een he
le onderneming geweest om mensen te
vinden die iets van zo'n taal weten en
daar aardig over kunnen vertellen. We
wilden het namelijk niet alleen over de
taalkundige kant van de zaak hebben,
maar ook over de houding van de over
heid die behoorlijk onderdrukkend kan
zijn".
De serie is bedoeld om het grote pu
bliek warm te maken voor 'kleine' talen.
Roelands: "Het publiek heeft iets onver
schilligs van 'verdwijnt er een taal? Jam
mer dan'. Terwijl dat net zo goed met het
Nederlands kan gebeuren".
Oertaal
Door zijn taal onderscheidt de mens zich
van het dier. Momenteel worden op de
wereld ongeveer 4000 tot 4500 verschil
lende talen gesproken. Een groot aantal
daarvan is nauwelijks bekend, omdat ze
niet beschreven zijn. Over de ouderdom
van het verschijnsel taal lopen de menin
gen uiteen. Sommige wetenschappers
dateren het ontstaan van de taal rond
60.000 tot 70.000 jaar geleden, anderen
gaan honderdduizenden jaren terug in
de tijd.
Het Indo-europees, de oertaal waaruit
veel Europese talen zijn ontstaan, ont
stond zo'n 5000 jaar geleden, waarschijn
lijk op het grensgebied tussen Europa en
Azië. Het Sanskriet (de oude taal van In
dia) en het Grieks en Latijn vertonen
sterke overeenkomsten. Een bewijs dat
de drie talen een gemeenschappelijke
bron moeten hebben gehad. De oertaal
begon te vervagen, toen de mensen zich
geleidelijk aan verspreidden over Euro
pa en Azië. Onder invloed van degenen
die naar het westen trokken ontstonden
het Grieks, Latijn, Keltisch, Germaans,
Slavisch en Baltisch. Van deze 'taalfami
lies' zijn weer veel andere talen afgeleid.
Momenteel worden in Europa onge
veer 100 talen gesproken, waarvan de
helft in de Sovjetunie. Volgens Rieks
Smeets, een van de medewerkers aan de
NOS-serie en docent Kaukasische talen
aan de Leidse universiteit, stamt onge
veer de helft van die talen af van het In-
do-europees. "Maar het Baskisch bij
voorbeeld is een taal op zichzelf, waar
van de 'verwanten' zijn uitgestorven.
Waar deze taal vandaan komt, weten we
niet. Wetenschappers gooien een aantal
talen op een hoop en kunnen dan verge
lijkingen maken. Maar waar talen pre
cies zijn ontstaan is soms puur specula
tief. Ook is er niets te zeggen over de
plaats waar taal is ontstaan. Er kunnen
bijvoorbeeld meerdere oertalen zijn ge
weest, waarvan nu niets meer terug te
vinden is".
Talencircus
Doel van de radio-serie is de mensen er
op te wijzen dat er binnen Europa meer
talen worden gesproken dan de officiële
landstalen. Met het Fries als goed voor
beeld in eigen land. Directe aanleiding
tot de uitzendingen vormen de verkie
zing en bijkomende aandacht voor het
Europarlement: hèt voorbeeld van meer
taligheid. Het parlement wordt wel eens
een 'talencircus' genoemd, omdat alle
toespraken van parlementariërs en ge
schreven stukken consequent in negen
talen worden omgezet. Sommige euro
parlementariërs vinden dat waanzin en
willen het aantal beperken. Anderen be
pleiten juist een verbreding, waardoor
ook minderheidstalen aan bod kunnen
komen.
Smeets: "Veel talen binnen Europa
verkeren in een benarde positie. Als we
tenschapper trek ik me dat natuurlijk
aan. Het zou doodzonde zijn als er talen
verdwijnen. Iedere taal is tenslotte een
unieke uiting van de menselijke geest en
verdient het bewaard te blijven. Er zijn
eindeloos veel talen uitgestorven die
nooit beschreven zijn. Ik zie datzelfde nu
weer gebeuren. Zo'n radio-serie brengt
mensen hopelijk meer begrip bij om zui
nig te zijn op hun taal".
Over minderheidstalen wordt een
beetje lacherig gedaan, meent Smeets. 't
Wordt gezien als een stukje folkore. Men
sen gebruiken soms met opzet het woord
dialect in plaats van taal. Dan klinkt het
minder serieus. Smeets: "Je spreekt van
een taal als die niet alleen wordt gespro
ken maar ook wordt gebruikt in boeken
en kranten, op de radio en televisie en als
die op school als voertaal wordt ge
bruikt. Neem het Luxemburgs. Dat was
oorspronkelijk niet meer dan een Fran
kisch dialect van het Duits. Toen
Luxemburg als land steeds zelfstandiger
werd, raakte ook de taal steeds meer los
van het omringende Duits. Momenteel is
er sprake van een Luxemburgse taal".
Een voorbeeld uit eigen land: een ver
gelijking tussen Fries en Limburgs. Het
Fries is volgens Smeets een echte taal
met "alles er op en er aan", die wordt ge
schreven volgens een officiële spelling.
Van dit laatste is bij Limburgs geen spra
ke. Daarom mag dit een dialect worden
genoemd.
Onderdrukt
In de serie komt ook de plaats die de taal
in het land inneemt ter sprake. De over
heid neemt doorgaans een onverschillige
houding aan ten opzichte van de minder
heidstalen in hun land. Negatieve uit
schieters vormen Griekenland, Italië en
Frankrijk. Smeets: "In Griekenland heb
beitel li* i NT
DOROTHY'PtNTHEATR
w*£> Dito m
1777;.
I.SA>» T'0.'fc*Vr ég»*?- TKtt'
CA3T WHO
AKCtEHT CöfijUSVf
tne. PtpuUAfi' LAH&okc.*: *oi
TMlS-GOUHTy .ri*4>M
TiCi.
.Mé-T H14 ':,f A l SU ,#r
>AUL
THIS «TOH& »*'K«CCTCt>*Y
THE R.RfNCK'
L0ܻ5 MJCtEH BONAEAHTC
IN VIJiON WITH
YHC «evvjoMN
vtCA* or 5T i»AUt-
JONJE I8«0:
HoNOUN TjftY Wtm, AHI» 4*V MflTH
TWA7 ÖAYS -*&AY fcOfrC. VrOR
TMf bAHO WHipH M»R© VHY G.*r*
«*IV{CTH. *1 M
Co* KA e WêrH* P* A X A' O t
pv-tttrpw #CT'Mt*"ï WA A
AM TV* MKtf AKurxw ft* Ctw' -
ptt*.
Grafsteen voor een taal. Het graf van Dolly Pentreath, de laatste Cornish
sprekende persoon. Toen zij in 1777 stierf, stierf met haar de taal.
«Bron: Atlas van de Europese Talen»
je bijvoorbeeld het Pomaaks en Aroe
meens. Het Aroemeens is verwant aan
het Roemeens en wordt niet veel meer
gesproken. Hetzelfde geldt voor het Po
maaks, dat verwant is aan het Bulgaars.
De Griekse overheid wil niets van deze
talen weten. Ze ontkennen het bestaan
en werken de mensen die de talen spre
ken op alle mogelijke manieren tegen".
Ook Frankrijk is niet vriendelijk voor
de zeven talen die naast het Frans nog
voortleven binnen de landsgrenzen. Het
Frans-Baskisch in het zuidwesten, het
Bretons in Bretagne, het Vlaams in het
noordwesten, het Elzassisch in het
noordoosten, het Catalaans en Occitaans
in het zuiden en het Corsu op het eiland
Corsica worden domweg genegeerd.
Smeets: "Als het aan de Franse overheid
ligt, verdwijnen deze talen in een rap
tempo. Doodsteek voor alle minder
heidstalen is het verplichte onderwijs in
het Frans geweest. De talen worden nu
alleen nog van mond tot mond overgele
verd. Er bestaan nauwelijks geschreven
teksten. Oudere mensen spreken deze ta
len nog wel, maar jongeren veel minder".
De toekomst van deze minderheidsta
len binnen Frankrijk ziet Smeets somber
in. Alleen het Corsicaans heeft volgens
hem nog wel overlevingskansen. De be
langstelling ervoor is op het eiland vrij
groot en bovendien wordt het Corsu aan
de universiteit van Corte onderwezen.
Dezelfde neerwaartse gang valt waar
te nemen in Italië. Smeets: "Toen Italië
zo'n 130 jaar geleden ontstond - samen
gevoegd uit allerlei verschillendè staat
jes - moest en zou er eenheid komen.
Aan alle talen behalve het officiële Itali
aans, en aan alle Italiaanse dialecten
werd de oorlog verklaard. Er zijn maar
drie minderheidstalen die een redelijke
vrijheid hebben. En dat dan nog alleen
omdat de buurlanden erbij betrokken
zijn en er anders ruzie zou komen. Het
Duits in Zuid-Tirol, het Sloveens aan de
oostgrens met Joegoslavië en het Frans
aan de Frans-Italiaanse grens worden
toegestaan. De mensen elders in het land
die andere talen spreken, bijvoorbeeld
Sardijns op Sardinië of Friulisch ten
noordoosten van Venetië, moeten het
maar uitzoeken".
In Spanje daarentegen - ooit een bol
werk van onderdrukking onder het
Franco-regime bloeien minderheids
talen als nooit tevoren. Het Catalaans in
het noordoosten en het Baskisch in het
noordwesten krijgen nu van de Spaanse
overheid alle ruimte. Smeets: "Het Bas
kisch is tijdens de dictatuur van Franco
genadeloos onderdrukt. Er zijn veel
Spanjaarden uit andere gebieden naar
Baskenland verplaatst om de Baskische
cultuur te vernietigen. Zo'n door de over
heid gepropageerde immigratie binnen
een opstandig land zie je wel meer. Mo
menteel zijn er nog zo'n half miljoen Bas-
ken die de taal spreken. Ook hoor je Bas
kisch op radio en televisie. Ik denk dat
deze taal het wel redt".
Officieel
Dat geldt zeker voor het Catalaans. De in
Nederland wonende en werkende radio
journaliste Roser Misiego is van oor
sprong Catalaanse. In de uitzending over
de Spaanse minderheidstalen toont zij
zich een fel pleitbezorgster van haar
moedertaal. Ze wordt zelfs een beetje
boos over het woord minderheidstaal.
"Hoezo minderheidstaal? Eenvijfde van
alle Spanjaarden spreekt Catalaans! On
derwijs, boeken, kranten, radio, televi
sie, kranten, alles is in het Catalaans".
Evenals het Baskisch is ook het Cata- J
laans tijdens het Franco-regime fel be
streden. "Alle talen waren verboden, al- I
leen het Castilliaans, het officiële
Spaans, was toegestaan. Een van de
plaatsen die zich tot het uiterste tegen
Franco hebben verzet was Catalonië.
Franco wilde deze cultuur met alle ge
weld vernietigen. Het Catalaans werd J
verboden. Mensen verlieten het land of
werden doodgeschoten. Zo bleven er
maar weinig over die de taal nog spra
ken".
De NOS zendt de komende maan
den een groot aantal radiopro
gramma's uit over minderheidsta
len binnen Europa. Elke maandag
om 17.00 uur op radio 5. Twee inlei
dende uitzendingen zijn al ge
weest. De nummers op het bijge
voegde kaartje geven de volgorde
van de programma's aan en tevens
de plaats waar een taal voorkomt.
3. Baskisch, 26 juni,
4. Goidelisch (Iers, Schots en
Manx) 3 juli,
5. Keltisch (Welsh, Cornish en
Bretons) 10 juli,
6. Occitaans (zuiden van Frank
rijk) 17 juli,
7. Jiddisch 24 juli,
8. Fries 31 juli,
9. Catalaans 7 augustus,
10. Luxemburgs en Elzassisch 14
augustus,
11. Romanes (zigeunertaal) 21 au
gustus,
12. Corsu en Sardijns 28 augus
tus,
13. Friulaans en Ladinisch (Ita
lië) 4 september,
14. Aroemeens en Pomaaks
(Griekenland) 11 september.
Nu het Catalaans weer is toegestaan is
er sprake van een enorme opleving. "Ca
talaans is de normale, officiële taal. Al
vormt Catalonië politiek een onderdeel
van Spanje, het is eigenlijk een land bin
nen een ander land. Vergelijk het maar
met Friesland". Roser Misiego kijkt wat
meewarig naar het Baskisch dat volgens
haar zowat is verdwenen. "Vrijwel geen
Bask spreekt het nog. Ik kan niet begrij
pen dat ze zo'n enorme vrijheidsdrang
hebben. Ze houden hun eigen taal niet
Al is de houding van de Spaanse over
heid ten aanzien van minderheidstalen
sterk versoepeld, er valt nog steeds veel
te verbeteren, meent Roser Misiego. "Als
de Spaanse president naar Barcelona
komt, moet je niet denken dat hij iets in
het Catalaans zegt. Alle officiële stukken
moeten ook in het Catalaans en Spaans
(Castilliaans) worden opgesteld. Veel
ambtenaren komen uit andere delen van
Spanje en spreken de taal niet. Ze heb
ben ook geen zin om die te leren. Dat
brengt natuurlijk een verwijdering met
zich mee. Kijk maar naar de Turken en
Marokkanen in Nederland die na 20 jaar
nog geen woord Nederlands spreken".
Oudere Grieken in traditionele klederdracht. De Griekse overheid zit mensen die een andere taal spreken dan
het officiële Grieks flink dwars. (Bron; AUu van de Europese Talen)
migratie van Spanjaarden uit het zuiden
naar het noordoosten bevorderde om de
Catalaanse cultuur om zeep te helpen.
Misiego: "Die mensen spreken nog
steeds Spaans. Ik begrijp daar niets van.
Ik vind het heel normaal om Nederlands
te spreken. Ik woon immers in dit land?
Anders zou ik niet kunnen deelnemen
aan het openbare leven".
Uitgestorven
Enkele minderheidstalen binnen Euro
pa zijn al volledig verdwenen. Het Cor
nish in Cornwall bijvoorbeeld is al eeu
wenlang uitgestorven en leeft alleen nog
voort in plaatsnamen. Ene Dolly Pentre
ath schijnt de laatste te zijn geweest die
het Cornish nog als spreektaal gebruikte,
meldt haar grafsteen met trots. Zij stierf
in 1777. Momenteel zijn er hier en daar
enthousiaste Cornwallers die hun taal
nieuw leven proberen in te blazen.
Triest is ook de teloorgang van het
Iers, de officiële volkstaal van Ierland.
De Engelse overheersing van dit eiland,
enorme hongersnood en massale emigra
tie naar de Verenigde Staten brachten
het Iers in de vorige eeuw aan de rand
van de afgrond. Het wordt nog steeds on
derwezen op school, naast het Engels als
tweede officiële taal. Als spreektaal
wordt het Iers echter nauwelijks meer
gebruikt.
Ook het Jiddisch, de taal van de joden
is - op enkele plaatsen na - volledig
verdwenen. De taal is ontstaan in Duits
land c de middeleeuwen: een soort dia-
lect-Duits geschreven met Hebreeuwse
letters. Het Jiddisch splitste zich in het
West- en Oostjiddisch toen veel joden
naar Oosteuropa trokken en daar in aan
raking kwamen met Slavische talen. Jo
den bleven de taal eeuwenlang massaal
spreken. Totdat de beter opgeleide, rij
keren besloten de taal van hun verblijfs-
land te gebruiken in plaats van het 'ordi
naire' Jiddisch. Men wilde als volwaardi
ge, nette burgers worden beschouwd.
Mevrouw Fuks-Mansfeld, docent Jid
disch aan de Universiteit van Amster
dam: "Omdat de 'nette' joden het Jid
disch niet meer wilden spreken, ver
dween de taal binnen twee generaties.
De taal werd niet meer op school geleerd
en steeds minder gesproken. Zo stierf
het Jiddisch in Europa langzaam uit. Al
leen streng orthodoxe joden in Antwer
pen en Parijs, mensen die echt vastklam
pen aan hun joodse identiteit, spreken de
taal nog".
De docente is niet bang dat de taal ge
heel zal verdwijnen. Er bestaat een grote
culturele erfenis in het Jiddisch die de jo
den nog steeds koesteren. Volgens Fuks-
Mansfeld is het ook heel aantrekkelijk
voor Nederlanders om zich in het Jid
disch te verdiepen. "Je leert een taal die
heel dicht bij het Nederlands staat. Het is
een van de weinige talen met een harde
'g'. Een Nederlander kan het zö leren".
Tweederangs
Taalwetenschapper Rieks Smeets vindt
het van groot belang dat een land de min
derheidstalen of dialecten binnen zijn
grenzen in stand houdt. "Taal is hèt mid
del voor mensen of groepen om hun
identiteit mee uit te drukken. Kortom,
taal is verschrikkelijk belangrijk. Kinde
ren moeten de kans krijgen om kennis te
nemen van de taal uit hun gebied, 't Is
nogal wat als je niet in je eigen taal leert
lezen en schrijven. Dan word je gedegra
deerd tot een tweederangsburger".
Volgens Smeets moet het haalbaar zijn
om de minderheidstalen binnen Europa
te redden. De roep om Europese eenwor
ding waarbij landsgrenzen steeds meer
vervagen is daarop van grote invloed.
Smeets: "In plaats van landen zou je ge
westen moeten vormen. Elk met een ei
gen taal en cultuur, zoals in België. Als
Europa één wordt moet je ervoor waken
dat het een grote eenheidsworst wordt.
Het is nu een bont, meertalig geheel dat
de moeite waard is om in stand te hou
den".
Smeets wijst op de niet denkbeeldige
mogelijkheid dat tezijnertijd ook het Ne
derlands tot de minderheidstalen zal
gaan behoren, "t Zit erin. Je hoort hier en
daar in Nederland bijvoorbeeld al de
roep om colleges in het Engels te geven.
Ik ben daar geen voorstander van. Zo
geef je een stukje Nederlands prijs. Mis
schien opent het gevaar dat Nederlands
loopt mensen de ogen voor de talen die
nu op de wip staan".
