'Ik voelde me echt gepakt'
n n
Ds. Brommet over synodebesluit inzake homoseksuelen:
Willibrord voor alle christenen herkenbaar
'i i j
WILLIBRORD
89 JAAR 90
ZATERDAG 24 JUNI 1989
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 15
AMSTERDAM - Zelden
heeft een hervormd synode
besluit zoveel commotie te
weeg gebracht, als dat over
homofilie van eind vorige
week. Een kleine meerder
heid nam een motie aan
waarin werd uitgesproken
dat tuchtmaatregelen tegen
homoseksuelen niet kun
nen. Daarmee werd een veel
voorzichtiger advies van de
speciale commissie van tafel
geveegd. De voorzitter van
deze commissie, ds. F. R.
Brommet uit Amsterdam,
zat na afloop met een kater.
Hoewel hij zelf homo is, be
treurt hij de uitspraak. "Ik
voelde me echt gepakt, toen
een mevrouw opstond en
zei: Ik spreek namens de ho
moseksuelen".
door
Wim Schrijver
Homoseksualiteit is al jaren een
heet hangijzer in de kerken. Wijzen
enerzijds verschillende gerefor
meerde kerkgenootschappen en
pinkstergroepen de praktijk van de
homofilie resoluut als zonde van de
hand, geheel aan de andere kant be
vindt zich de Remonstrantse Broe
derschap die speciale aandacht
schenkt aan de inzegening van niet-
huwelijkse relaties. Tussen die twee
polen bewegen zich de grote
Rooms-Katholieke Kerk, da. Her
vormde Kerk en de Gereformeerde
Kerken, die met uiteenlopende op
vattingen onder hun leden te kam
pen hebben, en daardoor ook met
steeds weer oplaaiende discussies
en verschillende praktijken.
Twee jaar geleden werd door de
hervormde synode een 'commissie
inzake homoseksualiteit' ingesteld,
die moest bijdragen aan 'een voort
gaande bezinning', bij voorkeur lei
dend tot een synode-uitspraak die
rust in de kerken zou geven. In 1983
verscheen de gespreksnota 'Ver
warring en herkenning', waarin de
homoseksualiteit zeer verschillend
werd beoordeeld. De synode ver
oordeelde toen met 26 tegen 25
stemmen de discriminatie van ho
mo's in de kerk, maar deze uit
spraak kon de gemoederen niet
echt tot bedaren brengen.
Een inventarisatiecommissie,
waarvan ook Brommet werk
zaam als ziekenhuispastor in Lei
derdorp deel uitmaakte, meldde
in 1987 de synode dat de reacties op
de nota soms zo tegenstrijdig wa
ren, dat er geen conclusie getrok
ken kon worden. Brommet herin
nert zich dat precies een week later
de Schotse Kerk in Rotterdam (on
derdeel van de Hervormde Kerk) in
het nieuws kwam, omdat twee ho
mofiele mannen van het avondmaal
waren geweerd. Hét synodebe-
stuur, die kort daarop weer verga
derde, besloot toen tot het instellen
van de commissie Brommet.
Slordig
Hoe gevoelig het betreffende onder
werp in de kerk ligt, bleek nog eens
toen Brommet bezwaar aantekende
tegen het feit dat hij de enige homo
seksueel zou zijn in de commissie.
"Men had een paar mensen be
noemd waarvan men dacht ze ze ho
mofiel of lesbisch waren. Dat was
niet nagevraagd, wat natuurlijk vrij
slordig is. Maar ach, je kunt het ze
niet euvel duiden". De commissie
werd uitgebreid met nog eens twee
personen uit de kring van het Werk
verband van Homofiele Theologen.
Daarmee kwam men op een relatief
groot gezelschap van elf leden.
Anderhalf jaar lang heeft men
'zeer intensief gewerkt. De ge
sprekken waren, aldus het rapport
dat vorige week ter synodetafel lag,
'soms heftig en emotioneel'. Want,
OEGSTGEEST - Met elf
metgezellen zette de An
gelsaksische monnik Willi
brord in 690 voet aan wal in
ons land. Dit feit is van grote
betekenis geweest voor de
verkonding van het Evangelie
alhier. Dat is een van de wei
nige dingen waarover alle Ne
derlandse kerken het eens
zijn en daarom wordt straks
een jaar lang eensgezind de
betekenis van Willibrord her
dacht. In Oegstgeest, waar de
befaamde prediker een kerkje
•stichtte, is het vandaag al
feest voor de hele plaats.
De viering rond de man, wiens
naam verbonden is aan de kerste
ning van de lage landen, biedt
twee logische aanknopingspun
ten: is het dit jaar 1250 jaar gele
den dat hij in Echternach over
leed, volgend jaar is het dertien
eeuwen terug dat hij zijn vader
land achter zich liet om de hei
dense Friezen die ons land be
volkten, met de Blijde Bood
schap in aanraking te brengen.
Vijftig jaar geleden vond al een
dergelijke nationale viering
plaats, die zeker voor die tijd
opmerkelijk eensgezind was.
Het bekende ruiterstandbeeld
van de kunstenaar Termote op
het Janskerkhof in Utrecht herin
nert aan die vorige viering. Het
lag dan ook voor de hand dat dit
beeld, zij het in iets gestileerde
vorm, terugkeerde in het vignet
van het Willibrord-jaar dat dit na
jaar landelijk van start zal gaan.
Dat is ook het prettige aan deze
eerste aartsbisschop van Utrecht:
geen enkele kerk kan de 'apostel
Willibrord-
dankviering
üL
Het vignet van het Willibrord-
jaar, dat is afgeleid van het be
kende standbeeld op het Jans
kerkhof in Utrecht.
der Friezen' claimen. Alle kerkge
nootschappen in ons land weten
zich geworteld in zijn zendingsar-
beid.
Impuls
Dit nieuwe herdenkingsjaar
kwam wel oorspronkelijk uit de
rooms-katholieke koker; het was
kardinaal Simonis die begin vorig
jaar tijdens een eucharistievie
ring in de 'kerk der Friezen' in Ro
me aankondigde dat deze 'heilige'
herdacht zou worden. De viering
moet niet alleen een besef van de
rijkdommen van Christus te weeg
brengen, ook zal er een nieuw be
wustzijn moeten komen van de
missionaire opdracht van de
rooms-katholieken in ons land,
terwijl er ook een impuls van
moet uitgaan voor de oecumene,
aldus Simonis.
Wat dat laatste betrof, borg dit
initiatief beduidend meer belof
tes in zich dan het Maria-jaar dat
de 'moederkerk' een jaar eerder
lanceerde. Toch stond de Raad
van Kerken niet echt te springen
om, halverwege het conciliair
proces van gerechtigheid, vrede
en behoud van de schepping, nog
een themajaar mee te maken.
Desondanks besloot men om zich
aan te sluiten bij de viering, daar
Willibrord 'een oecumenische ge
stalte bij uitstek' was. Bovendien,
zo werd opgemerkt, een oecume
nisch gebeuren waarbij de rooms-
katholieken betrokken zijn, moet
je nooit laten schieten.
In Oegstgeest heeft men een
voorschot genomen op de festivi
teiten. Op de plek waar nu het
Groene Kerkje staat, heeft oor
spronkelijk een van de 'moeder
kerken' gestaan die Willibrord tij
dens zijn expedities door ons land
heeft gesticht. Deze gebeurtenis
was van betekenis voor heel de
plaats, zo is door de initiatiefne
mers van de herdenking gezegd,
vandaar dat de feestelijkheden
niet tot de kerken (rooms-katho-
liek, hervormd en gereformeerd)
alleen beperkt blijven, die overi
gens plaatselijk steeds nauwer de
contacten aanhalen.
Barbaars
De verdeeldheid die in de loop
der eeuwen natuurlijk ook niet
aan de nazaten van Willibrord in
Oegstgeest voorbij ging, is opval-
m lend terug te vinden in de kerkge
bouwen. Aan twee kerken is de
naam van de oude prediker ver
bonden. Het oudste kerkje, dat de
naam Groene of Willibrordkerk
heeft, kwam indertijd in her
vormde handen. De nieuwe kerk
van de rooms-katholieke St. Willi-
brordparochie kreeg ook weer die
naam... Gezamenlijk vindt van
daag echter het officiële gedeelte
van het feest rond Willibrord in
het Groene Kerkje plaats.
In de tijd van Willibrord was er
ook reeds sprake van internatio
nale kerkelijke verdeeldheid,
maar bij de barbaarse Friezen was
dat nog niet aan de orde. Het was
niet zo dat de 'apostel der Friezen'
de eerste was die hier het Woord
van God verkondigde predi
kers waren hem al voorgegaan
maar het was Willibrord die zorg
de.dat het christendom definitief
een factor van betekenis werd.
Tot dat moment waren stammen
in deze uithoek van de wereld
moeilijk voor het geloof te win
nen, vast als ze zaten aan hun Ger
maanse goden als Wodan en Do^
Historici schrijven Willibrord
taktische en politieke kwaliteiten
toe. die hem naast zijn gedreven
heid aan zijn uiteindelijke 'suc
ces' hielpen. Willibrord, telg uit
een welgesteld Saksisch geslacht,
kreeg al jong zijn scholing in de
befaamde benedictijner broeder
gemeenschap van Ripon in Nort-
humbrie en later in het Ierse
klooster Rathmelsigi. Het was in
dat strenge klimaat van zelfver
loochening waar de begaafde jon
geling enthousiast werd gemaakt
voor het eenzame en gevaarlijke
leven van een missionaris. Op 32-
jarige leeftijd maakt hij de over
steek.
Onder de duim
Willibrord kwam op een, vanuit
politiek oogpunt gezien, geschikt
moment. De fanatieke, maar wei
nig christelijke Friese koning
Radbout werd bij Wijk bij Duur
stede verslagen door de Franki
sche hofmeier Pippijn II. Hij wist
zich diens steun te verwerven.
Pippijn zag hoogstwaarschijnlijk
in het christendom van Willi
brord, die de heilige plaatsen van
de Friezen resoluut opruimde,
een goed middel om de nieuwe
onderdanen onder de duim te
houden. Vervolgens kreeg hij de
bevestiging van de paus dat het
land der Friezen zijn missiege
bied zou zijn. In 695 werd hij zelfs
tot aartsbisschop gewijd.
Een echt aartsbisdom heeft
Willibord (sindsdien ook met de
naam Clemens gesierd) nooit ge
had. Wel heeft hij in Utrecht een
centrum gemaakt door de Salva-
torkerk en het Maartensklooster
te stichten. In dat klooster kwam
ook de opleiding van nieuwe pre
dikers, waardoor hij door heel de
lage landen een netwerk van
evangelieverkondiging realiseer
de. Het werk kreeg echter een
grote klap toen Radboud na de
dood van Pippijn in 714 in op
stand kwam en Willibrord ge
dwongen werd om zich op zijn
uitwijkplaats Echternach terug te
trekken.
Pippijns opvolger. Karei Mar
tel, zorgde echter weer voor her
stel van het Frankische rijk. In de
jaren na 719 groeide de invloed
van de prediker nog verder, door
dat hij van Martel veel grote bezit
tingen toegewezen kreeg en zo
een goede financiële basis voor de
evangelieverkondiging kon leg
gen. Bejaard als hij was, trok hij
zich na bijna een halve eeuw als
zendeling te hebben gewerkt
terug op Echternach, waar hij op
7 november in 739 overleed. Het
is dan ook op die datum dat het
Willibrord-jaar van start gaat, ter
wijl de festiviteiten in Oegstgeest
dan juist officieel worden afge
rond.
Boekje
De geschiedenis van Willibrord
en verschillende van de legendes
die over de roemruchte prediker
worden verteld, zijn te lezen in
een boekje dat vandaag in Oegst
geest wordt gepresenteerd. On
der de titel 'Willibrords erven'
wordt een uitgebreid overzicht
gegeven van 1250 jaar christen
dom in Oegstgeest. Aan de goed
verzorgde uitgave is meegewerkt
door vijf 'dorpsvorsers'. Het
boekje, dat 160 pagina's telt, is
voor slechts 12 gulden 50'(zie de
link met de herdenkingsperiode)
te koop.
W.S.
de commissie was niet alleen groot,
maar vertegenwoordigde ook 'de
volle breedte van de kerk'. Lid was
bijvoorbeeld ook dr. J. Hoek uit
Veenendaal, binnen de behouden
de Gereformeerde Bond bekend
om zijn publicaties over seksuali
teit, die homoseksualiteit als zonde
beschouwt. "De samenstelling was
gewoon een kwestie van kerkpoli
tiek. Door hervormd te blijven kies
je voor die verscheidenheid".
Het gevaar was niet denkbeeldig
dat de commissie zou eindigen bij
een meerder- en een minderheids
rapport. Verschillende malen leek
het erop dat dat ook zou gebeuren.
"Maar dat hebben we bewust ver
meden. Je doet dan niets anders
dan preken voor eigen parochie en
daar heeft niemand wat aan". On
danks duidelijke verschillen, was
men het er wel overeens dat "als je
moeite hebt met homoseksualiteit,
je de last niet bij de homofielen zelf
moet leggen". Gemeenten, zo werd
het advies, moeten terughoudend
zijn met tuchtmaatregelen tegen
homoseksuelen.
Verbazing
Een kerkeraad zal, voor men prakti
serende homo's van het avondmaal
afhoudt, zich eerst zélf diepgaande
vragen moeten stellen. Bijvoor
beeld: is het besluit echt theolo'
gisch doordacht? En: is er een be
leid geweest dat homoseksuelen
zich veilig konden voelen? "Won
derden geschieden er niet", kondig
de Brommet enige weken geleden
aan, maar het is wel "een klein stap
je vooruit". De predikant: "Wij wa
ren blij dat wij dit samen konden
zeggen. Zo blijf je binnen de kerk in
gesprek". Vol vertrouwen werd de
synodediscussie van vorige week
vrijdag tegemoet gezien...
Het gesprek werd achter gesloten
deuren gevoerd. "Wij wilden het
eerlijk en persoonlijk houden en
vermijden dat mensen met het oog
op de pers een verhaal gingen voor
lezen, zoals de achterban dat wilde
horen". De kwaliteit van het ge
sprek vond hij, terugkijkend, goed.
"Ik heb geprobeerd de toon te zet
ten door heel persoonlijk te begin
nen, door mijn betrokkenheid dui
delijk te maken, maar ook die van
Hoek". Maar de scherp gestelde mo
tie dat tuchtmaatregelen van de
hand gewezen moeten worden, èn
de stemming (29 voor, 23 tegen) had
hij niet verwacht.
De motie was, in overleg met de
commissie, nadrukkelijk door het
synodebestuur ontraden. "Achteraf
kun je je afvragen of dat niet wat
krachtiger had gemoeten. Veel sy
nodeleden hebben waarschijnlijk
de stukken niet gelezen, of zich in
ieder geval niet goed gerealiseerd
dat zij ons werk in een klap aan de
kant schoven". Met verbazing heeft
hij deze week in de krant gelezen,
dat enkele voorstemmers toegeven
niet beseft te hebben wat er los zou
komen. "Ik denk dan: waarom zitje
eigenlijk in de synode, als je toch
niet weet wat er gebeurt?"
Hefboom
Hij geeft toe dat zijn reactie op de
uitspraak als homoseksueel ambi
valent is. "Aan de ene kant denk ik:
soms moet je weieens een knuppel
in het hoenderhok gooien en dat is
dus duidelijk gebeurd". En ook:
"Natuurlijk is het wel fijn om eens
zo'n duidelijke uitspraak van de sy
node te horen". Maar, weet hij, een
dergelijke korte-termijn-reactie is
onverstandig. Hij zegt het synode-
voorzitter ds. B. Wallet na dat het
een Pyrrusoverwinning betreft.
"Het effect ten voordele van homo's
is heel gering, of het ten nadele van
hen is weet ik niet, maar het is wel
nadelig voor de kerk".
"Dit besluit zal de Gereformeerde
Bond de kans geven om zich er ge
makkelijk van te distantiëren. Het
heeft iets van de triomferende
meerderheid tegenover de minder
heid en die voelt zich dan op de te
nen getrapt. Ik meen dat het ge
sprek nu niet meer zo gemakkelijk
gevoerd zal worden". De reacties
van de rechterflank zijn inmiddels
bijzonder fel. Hoek heeft zelfs al de
term 'doleantie' (wat een afsplitsing
inhoudt) in de mond genomen.
Brommet: "Ik denk inderdaad dat
het conflict niet makkelijk te lijmen
is. het zal gebruikt worden als een
hefboom in de richtingenstrijd".
De commissievoorzitter zat het
weekend met een kater, want wat
het commissierapport met zoveel
moeite het willen voorkomen, is
toch gebeurd. In feite dreigt de zaak
nu in een la te verdwijnen. Boven
dien is het helemaal geen richtin
gen-zaak, weet Brommet. "Het is
ook een probleem in vrijzinnige
kring. Ik ben zelf eens als predikant
niet door een vrijzinnige gemeente
beroepen, omdat ik homoseksueel
was. Dan speelt waarschijnlijk
meer de burgerlijke moraal mee".
Hij hoopt dat het synodebestuur de
zaak nog weet te redden, want maat
regelen tegen homo's is geen theo
retisch probleem. "Er spelen op dit
moment diverse tuchtzaken".
Kreten
De vraag of homoseksuelen geac
cepteerd zijn binnen de kerk, vindt
hij moeilijk te beantwoorden. Zijn
ervaring is wel dat de tijd van harde
veroordelingen voorbij is. "Het her
vormde seminarie Hydepark is ook
bedoeld voor het gesprek tussen de
richtingen in de kerk. Er is een pe
riode geweest dat daar dingen ge
zegd werden als: 'Vrouwen, homo
fielen en vrijzinnigen zullen we te
vuur en te zwaard bestrijden'. Die
kreten hoor je niet meer. Er is nu
een gesprek mogelijk, waarbij we
het niet zozeer eens hoeven te zijn,
maar waarin we elkaar de wezenlij
ke vragen kunnen stellen".
Brommet zou het een goede zaak
vinden, als gemeenten de homofie
len meer tegemoet komen, door bij
voorbeeld in het kerkblad mee te
delen dat men ook niet-huwelijkse
relaties wil inzegenen. "Dat kan ook
in de Hervormde Kerk. De kerkor
de biedt die ruimte". Zelf voelt hij
zich goed thuis in de kerk. "Het is
een pluriforme kerk waarin al lang
ruimte voor homofielen is. Ik ken
bijvoorbeeld een predikant die al in
de jaren vijftig een homoseksuele
relatie had. Dat weet bijna niemand,
maar dat kon toen al. Daar kun je
smalend over doen, door te spreken
van een 'hotelkerk', maar het is wel
van levensbelang".
Ds. Brommet: "Er spelen op dit moment diverse tuchtzaken".
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds. Naut.
11.45 oec. studentendienst; Marekerk 10 ds.
Meijers, 5 kand. Van Vliet; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds. Kramer; Oecumenische ge
loofsgemeenschap De Regenboog (Meren-
wi|k) 9.30 ds Hortensius; Bethlehemkerk
(Driftstr.) zie Petrakerk; Bevrijdingsk. (Mont-
gomerystr.) 10 en 5 ds. Rietveld; Vredesk.
(Burggravenl.) 10 ds. V.d. Zwaan; Waalse kerk
(Breestr.) 10.30 prof. De Jonge; 'Stevenshof'
(rk kerk Haagse Schouw) 11Acad. Ziekenhuis
9 rk dienst. 10.15 Leger des Heils. Diakones-
senhuis elke zat. 10.30 rk. dienst, morgen
10.30 ds. Van 't Hof. Endegeest zie Oegst
geest. Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.;
Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. Alblas; Oude
Vest zie hoogl. kerk; Maranathak. zie herv.
gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.; bejaarden
huis Groenhoven 10hr. Henzen; Merenwijk zie
herv. gemeente. Geref. K. Vnjg. (Herengr.) 10
en 5 ds. Houtman. Chr. Geref. K. (Steen-
schuur) 9.30 en 5 ds. Den Hertog. Geref. Gem.
(zie onder Leiderdorp). Geref. Gem. in Ned
(Bethlehemkerk Driftstr.) 11.30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds.
Mostert. Doopsgez.-Remonstr Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) ds. Vos. Baptistenge
meente (aula 'Nieuweroord', Rijnsburgerweg
124) hr. Tieleman. Evang. Gemeenschap
(Middeistegr. 3) 9 ev. Smit, 10.30 ev. Faber
Evangeliecentrum-Pinksterbew (Bethlehems-
kerk Lammermarkt) 10 ev Zijlstra. Pinkster-
gem. (O. Vest 13) 10 hr Eikerbout. Leger des
Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg) 10 en 7
(laatste zondag van de maand 5 u.). Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24). 9.30 en 4, wo. 8. Ze
vendedag-adventisten ('De Ontmoeting',
Noordhofland V.schoten) elke zat. 10 tot 11
bijbelstudie. 11 tot 12 predikatie. Christelijke
Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J.
Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.)
9 30, 10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw-
singel) 10. Rocms-Kath. K. Haagweg zat. 7,
zo. 10 30; Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Slevenshof) zal. 7, zo. 9.30;'Steen-
schuur zat. 7 zo. 8.30, 10, 11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en 11; Lam-
menschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl-
straatzat. 7. zo. 10.30 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.. H. Rijndijk (zie Zoeterwoude)
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Van
Driel, 7 ds. Zoeteweij. Geref. Kerk 9.30 ds. Wil
schut. 6.30 ds. Van Wijngaarden. Chr. Geref
ALPHEN AAN DEN RIJN; Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9 30 ds. 't Hooft. 6.30 ds. Lichten
berg; Kruiskerk 9.30 ds. Jonkman; Opstan-
dingskerk 9.30 ds. ommering, 6.30 ds. 't Hooft;
G. Herderkerk 10 en 6.30 ds. Mulder; De Bron
9.15 dr. Wigmans, 10.30; Ashram (Marsdiep)
10 ds. Nieuwenhuis; Oudshoornse kerk 10 ds.
Van Rossum; Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 en
6.30 ds. Ouwendijk. Driehoornse kerk 7 ds.
Nieuwenhuis. Geref. Kerk Mar.kerk 6.30 ds.
V.d. Weg Nieuwkoop; Salv.kerk 9.30 ds. Boer,
6.30 ds. Wilschut. Geref. K. Vrijg. (school Bos-
park, Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds. Room. Ned. Ge
ref. Kerk (school Willemstr.) 9.30 en 7 ds. De
Jong. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30
en 4 30 ds. V.d. Meij. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem (Molen-
werfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koekkoek. Bapt.gem.
Noord (school Kalkovenw. 62) 10 hr. Van Ge-
meren, 6.30 hr. Den Ouden. Volle-evang.gem.
('De Ark'. Pr. Hendrikstr. 54) hr. V.d. Brink.
Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgenstersch. Bril-
jantstr. 1) 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan) 10. Le
ger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zon
dag van de maand 5 u.). Remonstr. Gem. (Van
Mandersloostr. 36) geen dienst. Rk Kerk: Bo-
nifaciusk. zat. 7, zo. 9 45 en 11.30; Piusk. zat.
7, zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7. zo. 9 en 11
BODEGRAVEN Herv Gem. Dorpskerk 9.30
ds De Graaf Scheveningen ha, 6.30 ds. Den
Hartogh Leusden ha; Salv kerk 9.30 ds. Ter
louw ha, 6.30 ds. V.d. Hoef ha: Bethl.kerk
(Nieuwerbrug) 9.30 ds. V.d. Hoef ha, 6.30 ds.
Terklouw ha. Geref. Kerk 10 en 6.30. Geref. K.
Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 5.30. Geref. Gem.
(Stationsweg 17) 10 en 6.30. Evang.-Luth
Gem. 10.30 ds. Steinhart Alphen.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
Jansen, 6.30 ds. V.d. Pol; De Stek 9.30 ds. De
Jong. Geref. Kerk 9.30 ds. Doesburg Leider
dorp, 5 ds. V.d. Pol. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5.
Geref. Gem. 9.30, 3 ds. Bac. Volle Evang.ge
meente 'Bethel' (Burg. Colijnstr. 83) 9.30 hr.
Van Steenis.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds. Trouw
borst Middelburg, 6.30 ds. Van Ommering Al
phen. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Terpstra. Rk
Kerk dorp zat. 7. zo. 10.30; Anker zat. 7, zo.
10.30; Rijndijk zo. 9.
HILLEGOM Herv. Gem. 10 ds. Verbeek, 5 ds.
Hofland. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds Hof
land. Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds Van Lange-
velde. Rk Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11Jo-
zefk. zat. 7, zo. 10.30.
Frederikdreef 15) ds. Westera. Geref. Kerk V
.kerk 9.30 hr. Brouwer, 5 ds. Kersten; Triumfa-
tork. 9.30 ds. Koster. Geref. K Vrijg. 9.30.4 ds. Rk Kerk zat. 7,
Heida. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo)
9.30 ds. Zwarts, 7 ds. Struik. Chr. Geref. K. 10
en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr Geref. Gem.
(Unizaal) 10 en 5 ds. Van den Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5. Geref. Gem. in
Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem.
(Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) zat. 15.30 ds. Visser.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds. Quack
Berken en Rodenrijs, 7 hr. v.d. Kamp Bever
wijk. Geref Kerk 9.30 en 6.30 ds. Rang. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 kand. Van Roekel. Rk
Kerk zat. 7. zo. 10.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 7
ds. Mak Heemstede SoW-dienst. Geref Kerk
10 ds. V.d. Velden Leiden, 7 zie herv. kerk.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds. Knorth, 6.30 ds. Stegeman;
Scheppmgsk. 9 en 10.30 ds. Stegeman. Ley-
thenrode 10 ds. De Leeuw. Elis.-ziekenhuis
9 30 ds. V.d. Born. Geref. Gemeente Leiden eo
(kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30 ds. Boog
aard. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10. Rk Kerk
i. 10 e
1.30.
DE KAAG: Herv. Gem. 10. Rk Kerk zat. 7, zo.
9.30.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv Gem.
Dorpsk. 10 ds. Sloof, 6 ds Nap Ede; Ontm.kerk
10 dr. V.d. Bank Ede, 6.30 ds. Kattenberg Lei
den. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-college)
zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. Van
Breevoort. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE. Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Sjollema ha, 6 ds. Van deri Berg; O. Kerk
10 ds. Hovius ha, 6 ds.. Bogaard ha; Ichthusk
10 s. Volk, 6 ds. Sjollema; Pnièlk. 9.30 ds. De
Graaf ha. 6 ds. Hovius; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 ds. Van den Berg ha. 6 ds.
10 en 4 30 ds. Arntzen. Ned. Geref. Kerk (Sal-
vatori) 1Ó en 5 ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en
7 ds. Van Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds. Den
Boer. Evangehegemeente (Heereweg 52a) hr
Spaargaren. Rk Kerk: Agathakerk zal. 7. zo. 10
en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Maria-
kerk zat. 7, zo. 9 en 10.15; Engelbew. zat. 7,
NIEUWKOOP' Herv Gem 9 30 ds Kie
Vianen, 6.30 ds. Wegerif Nijverdal. Geref. H
9.30 ds. V.d. Weg. Chr. Geref. Kerk 9.30
NOORDWIJK Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds, Keuning, 5 ds. V.d.
Bergh; Hoofdstr. (Zee) 7 ds, Elgersma; De
Rank (Golfbaan) 10 ds. Van Gorsel Gouda.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kui
per; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. Elgersma ha, 7
ds. Ruitenburg ha. Kapel W. v.d. Bergh-stich-
ting 11 kand Van Eek. Sole Mio' 9 ds. Ruiten-
burg. Ned Prot. Bond (aula O.Zeew.) ds.
Duhoux Wassenaar Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
10.30; Binnen zat. 7, zo. 9.30 en 11
LEIMUIDEN: Herv Gem. 9.30 ds. Schilt, 7 zie
geref kerk. Geref Kerk 9.30 en 7ds. V.d. Kooi
ha. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
RIJNSATERWOUDE Herv Gem. 9.30 ds.
Van der Hoeven, 7 ds. Stam jr Chr. Geref. K.
9.30 en 2.15
RiJNSBURG Herv. Gem. Laurentiuskerk 9 30
ds. V.d. Pol, 4.30 ds. Wagter; Bethelkerk 9.30
Wagter. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Ribbe-
rink, 5 ds. Snel; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds.
Snel, 7 ds. Verschoor; Maranathakerk 9 30 ds.
Verschoor, 5 ds. Ribbermk. Geref Kerk Vrijg.
'O) 10 ev. Strietman Emmeloord. Rk Kerk
Dondorp. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 kand
Geerding, 5 ds. Hagg. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7,
zo 11 30; M. Godskerk. zat. 7, zo. 10 Kerk van
Engeland (British school in The Netherlands, J.
v Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv Gem. Brugk 9 30 ds
Maasland Capelle, 5 ds graafland Tollebeek,
Hoeksteen 9.30 ds. Schipaanboord, 5 ds
Kunz; Bethelk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. Schi
paanboord; Rehoboth-school 9.30 vic. Groe
nenboom Capelle; Imm.kerk 9.30 ds. Bongers.
Geref. Kerk Kruisk. 10 15 ds. Bade Alphen, 5
ds Bongers; Ontm.kerk geen opgave Geref
K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 ds. Roosenbrand
Rotterdam, 2.30 ds De vries Zwijndrecht. Chr
Afgesch. Gem. 9.30 en 5 ds. Van der Want.
Zilk zat. 7. zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Eggink; Pauluskerk 10 ds. Verse-
put; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds.
Driessen Leiden. Geref. Kerk 10 ds. Plomp, 7
ds. De Bruin. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schil
derschool) 9.30 en 4.30 ds. Van Dijk Harden-
berg. Ned Geref Kerk (Gem.centrum) 8 45
ds Louwerse Alphen en 4 ds. Waagmeester
Lisse. Van Wijckerslooth 4 ds. de Leeuw
Endegeest 10 ds. Friederich Volle-evangelie-
gem (Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat.
7. zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING Herv. Gem,
9.30 ds. Heijting. Geref K. 9.30 en 6.30 ds Zijl
ha. Remonstr. Gem. 10 ds. Went Bloemen-
daal. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM Herv. Gem. 9 en 10.30 ds. Vol-
lebregt. 7 ds. V.d Woude SoW-dienst. Geref.
Kerk 9.30 ds. Bras. zie herv. gem Chr. Geref.
K 10 en 7 ds. Hogenbirk. Ned Prot. Bond (Jul-
.laan 17) 10 mw. Broström Rk Kerk zat. 7, zo.
9.30 en 11.
TER AAR Herv. Gem. 9 30 ds. Stam jr., 6.30
ds. V.d. Hoeven. Geref. Kerk 9.30 ds Broer,
6.30 ds. V.d. Ree. Rk Kerk Aardam zat. 7, zo. 9
en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG Herv. Gem. 10 dr Vermeulen.
6.30 ds. De Graaf Katwijk a/d Rijn. Geref. Kerk
9.30 hr. Volker Vreeland, 6.30 ds. Scholte
Noordwijk. Geref. K. Vrijg. 9.30 17.30 ds. Hei-
VOORSCHOTEN: Herv Gem. Dorpskerk 10
prof. V.d. Beek Valkenburg, 7 zie kruispunt; De
Ontmoeting (Noordhofland) 11 en 7 zie kruis
punt. Het Kruispunt 11 parkdienst (Venede-
park) ds. Blanken, 7 ds. Dondorp Heemstede.
Herv. evang. op geref. grondslag (kerkgeb.
'Rehoboth'. A. van Leeuwenhoekkade) 9 30 en
4.30 ds Van Kooten. Hulp en Heil-kerk 'Scha-
kenbos'. Leidschendam) 10 ds. Honig ha Ge
ref. Kerk 10.30 ds. Blanken (parkdienst), 7 ds.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk 10 ds.
Steenstra, 4.30 ds. Bos Vnezeveen, Kievietk.
('Samen op weg') 10 ds. Bech Deurne; Mes-
siask. 10 ds. Van Zanten Veessen, Dorpscen
trum 9 30 ds. Mulder Oosterwijk. Geref. Kerk
Zijllaan 10 ds. V.d Woude. 7 ds. Bras Sassen-
heim. Ned. Prot. Bond (Kerkdam) ds. Fockema
Andrea.
WOUBRUGGE Herv. Gem. 30 ds. Van 't
Hof, 6.30 jeugdd. Geref Kerk 9 30 ds. Veen-
stra Leiden, 6 30 ds De Boer Hoofddorp. Ned.
Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr. 20) geen opga
ve. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9 30 hr. De Haan.
7 ds. Wielsma Uithoorn. Geref. Kerk 9.30 hr
Schreuder, 7 ds. Wielsma.
ZOETERWOUDE Herv. Gem. 10 ds. Wijlhui-
zen. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zon 9.30; Chr.
Dienaark zat. 7, zon. 10. Meerburgkerk H
ZWAMMERDAM Herv Gem. 9 30 ds. Mostert
Gouda. 6 30 ds Jonkman Alphen Geref. Kerk
9 30, 6.30 mw. Van de Meeberg Zwammer-
dam. Remonstr. Gem. geen dianst.
