'God grijpt niet fysiek in'
'Ruimte geven aan eigen belijdenis'
Leidse hoogleraar gelooft niet in lichamelijke opstanding
Dr. Herman Wiersinga neemt zonder veel optimisme afscheid van kerk
ZATERDAG 17 JUNI 1989
PAGINA 17
LEIDEN De hervormde
kerkelijk hoogleraar dr. F. O.
van Gennep uit Leiden heeft
moeite met de idee van 'een
tot leven gekomen dood li
chaam'. Het is deze opvat
ting die onlangs op de jaar
vergadering van de Gerefor
meerde Bond in de Her
vormde Kerk als 'ketterij'
werd veroordeeld. Van Gen
nep kan niet in de lichamelij
ke opstanding van Jezus
Christus geloven en die op
vatting heeft hij ook aan het
papier toevertrouwd. Einde
lijk. "Alles wat maar zweemt
naar het miraculeuze van
Gods macht, heeft mij jaren
lang gekweld".
door
Wim Schrijver
Voor iedereen die 'de tale Kanaans'
(oftewel het kerkelijke jargon)
machtig is, sprak voorzitter ds. C.
van den Bergh op de jaarvergade
ring van de Gereformeerde Bond,
eind mei. duidelijk taal: een ieder
die de lichamelijke opstanding van
Christus loochent 'staat niet meer
op het fundament der apostelen en
profeten...". Wanneer de woorden
van de voorzitter van de behouden
de bond, waartoe ongeveer een vier
de deel van de hervormde gemeen
ten gerekend kan worden, vrij mo
gen worden overgezet, betoogde hij
dat Van Gennep geen goed christen
genoemd kan worden, maar een
ketter.
Aanleiding voor deze ongedacht
felle uitval vormde met name één
publicatie van de Leidse hoogleraar
in de praktische theologie in het
vakblad voor theologen 'In de
waagschaal'. Onlangs betuigde Van
Gennep daarin steun aan de angli
caanse bisschop David Jenkins, die
binnen zijn eigen kerk heel wat
losmaakte met zijn ontkenning van
de fysieke opstanding van Jezus.
De hoogleraar over zijn gewraakte
bekentenis: "Van meet af aan is het
een groot probleem voor me ge
weest, maar dit jaar dacht ik: nu
moet het maar eens gezegd wor
den".
De ideeën die Van Gennep aan
het papier toevertrouwde zijn niet
nieuw; de hele kerkgeschiedenis
door zijn ze bestreden. "Eigenlijk
heb ik het lange tijd niet gedurfd
om het op te schrijven. Ik dacht: er
is door zoveel wijze mannen tegen
gepleit, ze zullen er wel hun rede
nen voor hebben". Vrees voor 'de
hete adem van de orthodoxie' en 'dé
angst om voor jezelf de knoop door
te hakken', waren voor hem reden
tot voor kort over deze materie te
zwijgen. Ook speelde het pastorale
element mee om zich over 'het mys
terie van de paasmorgen' stil te hou
den; hij wilde christenen niet in hun
geloof schokken.
Mirakel
De reactie van de bond is volgens
Van Gennep een bewijs van zijn
woorden over die 'hete adem'.
"Toen ik dat 'In de Waagschaal'
schreef dacht ik niet eens aan de
bond, maar meer aan die ouderlin
gen in de kerkeraad die rechtzinni
ger in de leer zijn dan jij als predi
kant". Juist met het oog op die do
minee heeft hij zijn verhaal geschre
ven. "Ik heb het gedaan met een
pastorale bedoeling. Ik wilde een
aantal dominees enigszins bemoe
digen". Er zijn volgens hem name
lijk veel meer theologen die in deze
kwestie dezelfde opvatting in stilte
huldigen, "maar die stelling kan ik
niet hard maken".
Deze suggestie is bondsvoorzitter
Van den Bergh in het verkeerde
keelgat geschoten. Volgens hem
heeft Van Gennep daarmee in we
zen alle 'dienaren des Woords' aan
het predikaat 'huichelaar' gehol
pen. De Leidse hoogleraar is verrast
door deze felle kritiek. Hij mocht
dan eindelijk besloten hebben om
op dit punt zijn hart niet langer een
moordkuil te laten zijn, het was in
tussen ook niet de bedoeling om
zijn hals zo ver uit te"steken dat er
een publieke veroordeling op zou
volgen. "Het verhaal maakte onder
deel uit van een discussie die in een
hoekje plaatsvond en dat kómt door
de publiciteit opeens in een heel an
der licht te staan".
Hij was er dan ook niet zo op ge
brand om via interviews op de zaak
door te gaan. Maar, besloot hij, "wie
a heeft gezegd, moet ook b zeggen".
Want aan datgene wat hij schreef, is
hem uiteindelijk veel gelegen. "Ja
renlang heb ik geen moeite gehad
om in meer symbolische zin over de
opstanding te spreken. En elke keer
als ik dat deed, merkte ik dat ik niet
oprecht was. De laatste jaren is dat
wat verscherpt. Ik kreeg steeds
meer moeite met de opstanding als
een mirakel". En wat zijn vakbroe
ders betreft: "Ik geloof ook niet dat
ik op dat punt echt verkeerd zat, ge
zien de reacties die ik inmiddels heb
gekregen".
Gesloten deuren
Bovendien, Van den Bergh heeft
hem op de jaarvergadering van de
bond ook met zoveel woorden uit
gedaagd, en wel om antwoord te ge
ven op de vraag: hoe kan iemand als
kerkelijk hoogleraar blijven func
tioneren, wanneer hij op een kern
punt de belijdenis van diezelfde
kerk bestrijdt? Overigens is op die
zelfde jaarvergadering het ant
woord min of meer al gegeven door
de secretaris van de bond, ir. J. van
der Graaf. Het was deze bekende
bonder die constateerde dat in de
Hervormde Kerk iedere dominee
"kan leren wat hij op de tong heeft".
Want, in tegenstelling tot diverse
gereformeerde kerkgenootschap
pen, wordt een hervormde predi
kant namelijk niet gevraagd te on
dertekenen dat zijn opvattingen
overeen dienen te stemmen met de
oude belijdenisgeschriften, maar
hij verklaart 'in gemeenschap' met
de belijdenis der vaderen te hande
len. "Ik moet in mijn denken en
spreken dus niet meer doen dan re
kening houden met wat vorige ge
slachten hebben beleden". Mag hij
dan in conflict komen met de belij
denis, naar eigen zeggen is hij intus
sen een 'tamelijk bijbels theoloog'.
Lachend: "Ik geloof dat ik veel bij-
belser ben dan mijn opponenten".
Binnen de bond wordt volgens
hem, in navolging van de belijdenis,
te sterk de nadruk gelegd op de op
standing des vleses. Zo duidelijk
blijkt dat volgens hem helemaal
niet uit de bijbel. De evangelisten,
zo werpt de gereformeerde bond te
gen, schrijven over een leeg graf en
engelen die verkondigen dat de
Christus is opgestaan. Dat kan wel
zijn, aldus Van Gennep, maar de bij
belschrijvers blijken toch moeite te
hebben om te schrijven over de op
gestane Heiland. Wordt op de ene
plek gemeld dat Jezus vis at, ergens
anders staat dat hij door gesloten
deuren heen ging. Het is allemaal
niet zo duidelijk, vindt hij.
"Ik ontken de opstanding niet. Ik
kan wél spreken over een persoon
lijke opstanding, dat de levende
God tot ons spreekt en dat Hij daar
mee mensen uit hun verlamming en
schuld haalt. Ik geloof dus in de per
soonlijke opstanding van Christus
en daar spreken volgens mij ook al
die bijbelverhalen van". In het bij
belboek Korintiérs (hoofdstuk 15)
merkt de apostel Paulus op dat als
Christus niet is opgestaan, christe
nen voor niets geloven en dus 'de
beklagenswaardigste van alle men
sen zijn'. Van Gennep stemt daar
'van harte' mee in. "Paulus spreekt
daar ook over een geestelijk opstan
dingslichaam".
"Te moeten geloven in een licha
melijke opstanding", is voor de
hoogleraar "een belemmering om
in de opstanding te geloven". Waar
om? "In de eerste plaats omdat je
weet dat zoiets niet kan. Wij weten
allemaal dat het lichaam verdwijnt.
En ook weten we dat de letterlijke
betekenis van een verhaal ons juist
van de boodschap kan afleiden".
Ter verduidelijking van zijn betoog
haalt hij de bekende dichtregel van
Guido Gezelle aan: 'Mij spreekt de
blomme een tale'. "Wie die zin let
terlijk neemt, begrijpt haar beteke
nis niet".
Datgene waar het bij Van Gennep
allemaal om draait is het punt dat
God volgens hem niet fysiek in deze
wereld ingrijpt. "Kun je na
Auschwitz nog van wonderen spre
ken? En dan is mijn antwoord: nee.
Het geloof in een fysieke opstan
ding, brengt je dan in grote proble
men". In wezen gaat het om de
vraag naar de almacht van God, een
vraag die de christenheid al eeuwen
bezighoudt en die sinds Auschwitz
weer volop klinkt. "Het is buitenge
woon vreemd om dè vraag van onze
cultuur uitsluitend te willen beant-
Prof. Van Gennep: Kun je
woorden met geschriften van eeu
wen terug", merkt Van Gennep in
de richting van de belijdenisge
schriften op.
Lijdende (£od
Hij kan zich veel beter vinden in het
gedachtegoed van Dietrich Bon-
hoeffer, de befaamde Duitste theo
loog die in de oorlog is omgebracht.
"Bonhoeffer zei dat alleen een lij
dende God ons kan helpen. Ik ge
loof hartstochtelijk in Gods liefde,
maar op dit moment zie ik van Gods
almacht niets. Dat is nu precies de
kern van het conflict met de bond.
Hij zegt dat God alle touwtjes in
handen heeft en ik zeg: Hij zal het
hebben; ik geloof en hoop dat dat
eenmaal zo zal zijn. Auschwitz of de
dood van een kind zijn in zekere zin
een geweldige nederlaag van God.
Ik geloof echter dat Hij het zal win
nen. Dat is onze enige en werkelijke
hoop".
Van Gennep acht het niet waar
schijnlijk dat de hervormde synode
van zijn 'geval' een tuchtzaak zal
Dijkman)
maken, ook al is er een dergelijk
verzoek van de classis (regionale
kerkvergadering) Heusden losge
komen. De kerkelijke praktijk van
de afgelopen vijftien jaar geeft hem
ook geen reden anders te denken.
Beschouwen anderen zijn ideeen
als een ketterij en beseft hij zelf dat
mensen in hun geloof geschokt
kunnen zijn, Van Gennep meent in
tussen dat zijn boodschap 'ontzet
tend troostend' is. "God is niet een
verschrikkelijke, almachtige Vader
op afstand, maar iemand die ons
voorgaat in het lijden".
LEIDEN Dr. Herman Wier-
singa wil na zijn afscheid als
predikant graag betrokken blij
ven bij 'de kerk als geloofsge
meenschap en als vertelster van
de verhalen'. Tegelijkertijd kost
de wetenschap dat hij minder te
makerï zal krijgen met 'de kerk
als instituut' de gereformeerde
theoloog geen enkel hartezeer.
Alle tumult in de jaren zeventig
rond zijn opvattingen over de
verzoening, heeft zijn leven ge
tekend. Terugkijkend is er geen
wrok, wel emotie. En voor de
toekomst van de kerk heeft hij
hoop. "Die is niet rationeel
hoor".
De wekelijkse oecumenische dienst
van de Studentenekklesia in Lei
den zal zondag een bijzonder karak
ter hebben: Wiersinga, sinds 1966
als studentenpastor werkzaam,
neemt op 62-jarige leeftijd afscheid.
De Leidse geloofsgemeenschap,
waar naar landelijke maatstaven de
oecumene tussen Rome en Refor
matie zeer ver is gevorderd, heeft
zijn hart. Een 'vrijplaats' noemt
Wiersinga de ekklesia waar hij van
af 1978 heeft gewerkt. "Dit experi
ment, want we zijn nog volop aan
het zoeken, biedt mogelijkheden
voor een steeds meer geseculari
seerd Nederland".
"Want", vervolgt hij. "wat bete
kent 'geseculariseerd' nu in feite?
Dat mensen individueel de beslis
sing nemen of ze al of niet zullen
meedoen". De kerken reageren
daar veelal krampachtig op 'Wat
doen we fout?' maar volgens
Wiersinga doen zij er goed aan om
er juist geen punt van te maken en
zich "facultatief (naar ieders eigen
keuze) aan te bieden". "Mensen kie
zen ook hun eigen pakket van ge
loofsvoorstellingen", is zijn erva
ring in de ekklesia. "Wij kennen in
onze diensten geen belijdenissen,
zingen ook geen credo. Ik denk dat
dat de toekomst is".
'Doodgevaarlijk'
Wiersinga over zijn veroordeling in de jaren zeventig: "Het is mij uit alle
reacties heel duidelijk geworden dat mijn visie op de verzoeningsleer een
opluchting, een bevrijding voor veel mensen heeft betekend. Het zat dus in
de lucht". (foto Holvast)
willen rooms-katholieken en pro
testanten elkaar blijvend vinden.
Van ambten een duidelijk ver
schilpunt tussen beide kerkelijke
tradities is bijvoorbeeld geen
sprake, terwijl een dienst van brood
en beker van rocfrns-katholieke zij
de de nodige aanpassing vraagt. Zij
die zich bij de ekklesia betrokken
voelen, naar schatting van Wiersin
ga zo'n twee- a drieduizend, worden
gestimuleerd om lid te blijven van
een kerk. Die bereidheid is echter
steeds minder aanwezig, consta
teert de studentenpastor.
De Leidse oecumenische studen
tengemeenschap heeft zelf een dub
bel lidmaatschap: behalve dat men
banden onderhoudt met de diverse
kerken, is men ook aangesloten bij
de landelijke basisbeweging van
kritische gemeenten. "Wij hebben
wel een adressenbestand, maar
geen leden", legt Wiersinga uit. Dat
heeft ook invloed op het pastoraat,
dat toch al anders is dan in een 'ge
wone' gemeente. "Ook dat is facul
tatief, de mensen "komen zelfbij je".
Er zitten, geeft hij toe, nadelige kan
ten aan zulk op-verzoek-pastoraat.
"Het gevaar is dat vrijheid makke
lijk omslaat in vrijblijvendheid".
Bovendien: "Mensen die niet
voor zichzelf opkomen, leggen al
snel het loodje". Anderzijds is het
volgens hem 'doodgevaarlijk' om
het anders te doen in de kerk: "Je
gaat dan mensen bevoogden". Per
soonlijk vindt hij het prettig dat er
voor de studentenpastores in Lei
den relatief veel ruimte is voor stu
die. "Iedere pastor is theoloog, maar
ik ben dat laatste misschien wat
meer dan een ander. Ik ben altijd op
zoek naar nieuwe dingen en dat
trekt mij in dit theologisch klimaat.
In het pastoraat hier neemt de vor
ming ook een belangrijke plaats in.
Dat is voor mij de reden dat dit werk
zo trekt".
Pure onkunde
Vanuit die belangstelling voor het
nieuwe, is hij weinig optimistisch
over de stand van zaken in de grote
kerken in ons land. "Dat ligt aan het
beeld dat ik heb van de kerk èn de
jongeren. "Ik zie zoveel jongeren
die geen boodschap hebben aan de
kerk... Ze willen trouwens wel in
formatie, zoals bijbelkennis, of ze
beleven een grote verveling in de
zichtbare werkelijkheid. Dat is een
groot verschil met de jaren zestig;
toen kon ik hooguit via een grote
omweg iets goeds zeggen van de
kerk. Die aversie is nu weg. Er is nu
sprake van pure onkunde".
Daarom: "Wil je de jeugd naar be
horen opvangen, dan is er een kerk
nodig die geestelijk mobiel is, din
gen anders wil verbeelden. Ik ge
loof dat de kerken heel weinig aan
nieuwbouw doen". Volgens Wier
singa worden de oude waarden nog
maar zeer zelden verdedigd, maar
intussen is er weinig nieuws voor in
de plaats gekomen. "Er is een va
cuüm in de theologie ontstaan. Met
het oude kan men niet meer uit de
voeten en van lieverlee is er steeds
meer uitholling ontstaan. De dog-
verdwijnen steeds
verder op de achtergrond. Je ziet
dan ook dat mijn opvattingen over
de verzoening zo langzaam aan zijn
overgenomen".
Wiersinga spreekt de gerefor
meerde emeritus-hoogleraar Okke
Jager na, die gestruikeld is over de
'onvoorstelbaarheid' in de kerk.
"Wil de kerk nog toekomst hebben,
dan moet de kerk de belangrijke ge
loofszaken beter in beeld brengen".
De predikant beaamt dat zijn
pleidooi voor individuele invulling
van de waarden gevaren in zich
bergt. "Sinds de jaren zeventig is er
ruimte gekomen voor alternatieven.
Daarvóór moest je in het systeem
passen en deed je dat niet, dan had
dat als uiterste consquentie datje er
uitgegooid werd. Ik wil de situatie
van nu niet zo zeer negatief duiden,
maar het gevaar van vrijheid—blij
heid is inderdaad aanwezig".
Hard Godsbeeld
Die ruimte in de kerk zal Wiersinga
toch altijd blijven bepleiten; hij
heeft zelf aan den lijve ondervon
den wat de gevolgen kunnen zijn
van een andere lijn. In 1971 promo
veerde hij op een dissertatie waarin
hij schreef dat God de kruisdood
van Jezus als verzoening van de
zonden niet heeft gewild. "Er wordt
een smet geworpen op God, alsof
Hij alleen zou vergeven als Hij maar
voldoening krijgt. Zo'n godsbeeld
is heel hard. Een God die bloed van
mensen wil, dus ook van Zijn zoon,
is uiterst dubieus. Het vertrouwen
op God staat op het spel". Het kan
volgens hem ook het schuldgevoel
in de hand werken. "Als de schuld
niet zwaar aangezet wordt, ver
bleekt ook Christus' werk".
De reactie op zijn visie bleef niet
uit. In januari 1971 promoveerde hij
en in april lag er al een bezwaar
schrift bij het synodebestuur, ter
wijl dat najaar al een eerste uit
spraak werd gedaan. Jarenlang
sleepte de zaak zich voort en in 1976
sprak de meerderheid van de syno
deleden uit dat de opvatting van
Wiersinga 'ontoelaatbaar' was. Om
dat de kerkeraad van Wiersinga in
Amsterdam pal stond voor zijn stu
dentenpastor werd later weer uitge
sproken dat men vrede had met de
ideeen van Wiersinga als hij die niet
zou 'drijven'. Deze affaire heeft
Wiersinga bitter gestemd over de
kerk als instituut.
"Het is wat naief misschien, maar
ik had die reacties niet verwacht. De
jaren waarin ik met mijn proef
schrift bezig was, hadden de onder
tonen van Parijs, Berlijn, he Maag
denhuis en, wat de kerk betreft, het
Tweede Vaticaanse Concilie, wat
een geweldige verruiming beteken
de". Wiersinga dacht dat het kli
maat daar was om een nieuw geluid
te laten klinken, maar "ik heb me
gewoon vergist". Terugkijkend ziet
hij dat de kerkpolitiek het heeft ge
wonnen van de aandacht voor de
persoon. "Men heeft aan de be
zwaarden in de kerk toegegeven. Er
was ook geweldige druk op de syno
de. Ook vanuit de kerken in Ameri
ka en Canada".
Opgeofferd
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds. Dron-
kers; Marekerk 10 ds. Pool, 5 ds. V.d. Velden;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. Hemmes;
Oecumenische geloofsgemeenschap De Re
genboog (Merenwijk) 9.30 ds. Alblas en pastor
Van Well, 11.15 ds. Alblas; Bethlehemkerk
(Driftstr.) zie Petrak.; Bevrijdingsk. (Mont-
gomerystr.) 10 ds. Mackaay, 5 ds. Hortensius;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Kramer; Waal
se kerk (Breestr.) 10.30 pasteur Ribs; 'Ste-
venshof' (rk kerk Haagse Schouw) zat. 7, zon.
9.30. Acad. Ziekenhuis 9 rk dienst, 10.15 ds.
Mondeel. Diak.huis elke zat. 10.30 rk. dienst,
10.30 ds. Van 't Hof. Geref. Kerk Petrak. (Suri-
namestr.) 10 ds. Hortensius. 10.30 hr. Gran-
daham dovend.; Oude Vest zie Hoogl.k.; be
jaardenhuis Groenhoven 10 ds. Geerse. Ge
ref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30 en 5 ds. Den
Hertog. Geref. Gem. (zie Leiderdorp). Geref.
Gem. in Ned. (Driftstr.) 11.30 en 5.30. Doops-
gez.-Remonstr. Gem. (Pieterskerkstr.) 10.30
mw. Hasselbach. Baptistengemeente (aula
'Nieuweroord') ds. Agtereek. Evang. Gemeen
schap (Middelstegr. 3) 9 ev. Sussenbach,
10.30 ev. Meulenberg. Evangellecentrum-
Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lammermarkt)
10 ev Zijlstra. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr.
Eikerbout. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 7. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De Ontmoeting', Noordhof
land V.schoten) zat. 11. Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J. Chr.
v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30,
10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel)
10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7. zo. 10.30;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11; Rijndijk
(Stevenshof) zat. 7, zo. 9.30; Steenschuur zat.
7. zo. 8.30,10.11.30,6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de zat. 7, zo. 9.30 en 11Lammenschansweg
zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7, zo
10.30 en 12.15.
AARLANDERVEEN Herv. Gem. 9.30 ds. Van
Driel, 7 ds. Verseput Oegstgeest. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds. Van Wijngaarden. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4 prof. Velema Apeldoorn. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.30.
Kruiskerk 9.30 hr. De Wilde Hummelo; Opstan-
dingskerk 9
derkerk 10
9.30 en 6.30 ds. Ommering; G. Her-
10 ds. Nieuwenhuis, 6.30 zie De Bron;
De Bron 9.15 ds. Delhaas, 10.30 en 6.30 ds.
Moll; Ashram (Marsdiep) 10 vie. Rijken; Ouds-
hoornse kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk (Me-
teoórlaan) 9.30 ds. Ouwendijk, 6.30 hr. V.d.
Bos Ede. Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 en 6.30 ds.
Wilschut; Salv.kerk 9.30 hr. Fernhout. 5 zie Ad-
ventskerk. Geref. K. Vrijg. (school Beatrixl. 4)
9.30 en 5. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 ds. Janssens, 7 hr. Fröling. Chr. Geref.
Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30. Oud-Ge-
ref. Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem.
(Molenwerfstr. 1) 10 en 6.30 ds. Koekkoek.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10
hr. Strietman, 6.30 drs. Stavleu. Volle-evang-
gem. (Hendrikstr. 54) hr. V.d. Hoorn. Pinkster
gem. 'Het Licht' (Bnljantstr. 1) 10 Leger des H
(Zonneweg 3) 10 en 7 Remonstr. Gem. (Van
Mandersloostr. 36) 10 dr. Meijering. Rk Kerk
Bonifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk.
zat. 7. zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7. zo. 9 en
11.
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds. V.d Meij-
den Bleiswijk, 6 ds. Boer. Geref./Herv. Gem.
(geb. 'De Hoeksteen') 10 vic. Zomers Zoeter-
meer. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Van Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10,
6.30; Salv.kerk 10. 6.30; Bethl.kerk (Nieuwer-
brug) 10. Geref Kerk 10. 6.30. Geref. K. Vrijg.
(Ichthusk.) 9.30, 5.30. Geref. Gem. (Stations
weg 17) 10 en 6.30. Evang.-Luth. Gem 9 ds.
Van Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
V.d. Pol, 6.30 ds. De Jong; De Stek 9.30 ds.
Jansen. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. De Jong.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Eerland Putten
ha. Geref. Gem. 9.30 en 6. woe. 7.30 ds. V,
Gelder. Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg.
Colijnstr. 83) 9.30 hr. Knotters.
HAZERSWOUDE Herv. Gem. 9.30 kand. Ro
denburg Katwijk, 6.30 ds. Gaasbeek Zevenhui
zen jeugdd. Geref. Kerk 9.30 ds. Plomp Oegst
geest, 5 ds. Noordam Bleiswijk. Rk Kerk: dorp
zat. 7, zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7, zo. 10.30;
Rijndijk zo. 9.
HILLEGOM' Herv. Gem. 10 ds. Rothfusz, 7 ds.
Verbeek. Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds. Hof-
I. Chr. Geref. Kerk 10 een 5 ds. De Jong
-. Gem. 10. Rk Kerk zat. 7,
en 6.30 ds. Sloof ha. Herv. Gem. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds. Van Breevoort ha. Rk Kerk
zat. 7, zo. 10
KATWIJK AAN ZEE Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Vroegmdewey. 6 ds Bogaard: O. Kerk 10
ds. Driebergen. 6 ds. Visser: Ichthusk. 10 ds.
Boogaard. 5 ds. Vroegindewey; Pniëlk. 9.30
ds. Visser. 6 ds. Driebergen; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 10 ds. Sjollema, 6 ds. Volk.
Overduin 2.15 ds V.d. Beid. Herv. Gem. 'De
Rank' (Groen-college) hr. Wolfskeel Noord-
wijk. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 en 5 ds. V.d.
Horstha; Triumfatork. 9.30 en 5 ds. Koster ha.
Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4 ds. Heida. Ned. Ge
ref. K. (Bestevaer-mavo) 8.45 ds. Brink, 3 ds.
Zwarts. Chr. Geref K. 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5. Ge
ref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5, dm. 7.30 ds.
Mol. Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5.
Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh.
baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10 ds. Visser.
Soefi Beweging (einde Zd-Boelevard) 4.
pingsk. 9 en 10.30 ds. Knorth. Leythenrode 10.
Elis.-ziekenhuis 10 rector Vijftigschild. Geref.
Gemeente Leiden eo (Hoofdstr. 73) 10 en 4.30
ds. Rijnders. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
De Gelder, Geref. Kerk 10 dr. Van der
Zwaan Leiden, 7 ds. Terpstra Rijnsburg. Geref.
K. Vrijg. (Prinsessestr. 1) 9.30, 2.30 ds. Wiel-
houwer. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 hr.
Baartman, 5 ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10 en 7
ds. Van Dijken. Geref. Gem. 10 en 4 ds. Den
Boer. Evangeliegemeente (Heereweg 52a) hr.
Berger. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Mariakerk
zat. 7, zo. 9 en 10.15; Engelbew. zat. 7, zo.
10.30.
NIEUWKOOP- Herv. Gem. 9.30 hr. Van Laar
Purmerland. 6.30 ds. Quartel Gouda. Geref.
Kerk 9.30 ds. Wigmans. Chr. Geref. Kerk 9.30,
7 ds. Beekhuis Rotterdam. Remonstr. Gem. 10
ds. Van Gelder. Evang. gem. ('De Rank') 12.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN Herv. Gem. 9.30 hr Goedhart
Nieuwkoop. 6.30 kand. Lagendijk Leiden
jeugdd. Geref. Kerk 9.30 ds. Den Heeten
Hoofddorp. 7 ds. De Bruin Oegstgeest. Rk
NIEUW-VENNEP. Herv Gem. 9.30 en 7 ds.
Ten Voorde. Geref. Kerk 9.30 ds. Rang, 3.30
ds. Wijngaarden. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30
ds. Van Langevelde. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 5 ds. Guyl Lunteren; Hoofdstr
(Zee) 10 en 7 ds. Ruitenburg ha, De Rank
(Golfbaan) 10 ds. Guyt Lunteren. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper ha; Vm-
kenl. (Binnen) 10 zie V.d. Berghstichting, 7 ds.
Kuiper. Kapel W. v.d. Bergh-slichting 10 ds.
Slofstra. 'Sole Mio' 9 ds. Ruitenburg. Rk Kerk
Zee zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7, zo. 9.30 en
11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. Sierat.
Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat.
7, zo. 9 en 10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Eggink-Hoog; Pauluskerk 10 ds.
Da Costa; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 dr.
Koster, 7 hr. Schot. Geref. Kerk 10 ds. De
Bruin. Geref. Kerk Vrijg. (Schilderschool) 9.30
en 4.30 ds. Woudt Ermelo. Ned. Geref. Kerk
(Gem.centrum) 8.45 en 4. Van Wijckerslooth 4
ds. Van Achterberg. Endegeest 10 pater
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds. Heijting. Geref. K. 9.30 ds. Veenstra
Leiden, 6.30 ds. De Lange Aalsmeer. Rk Kerk
Chr. Geref. K. 9.30, 2.15
RIJNSBURG Herv Gem Laurentiuskerk
9.30. 4.30 ds. Christ; Bethelkerk 9.30 ds. De
Bruin. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds. Snel, 5
ds. Cziria; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds. Cziria,
5 ds. Terpstra, Maranathakerk 9.30 ds
Terpstra, 7 ds. Snel. Geref. Kerk Vrijg. 10 en
5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K. 9.30 en 5 ds.
Van Sorge. Evang. Christengem. (mavo) 10
ev. Mosterd Zoetermeer. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 10.30 ds.
Schipper Driebergen, 7 ds. Vollebregt. Geref.
Kerk 9.30 ds. Biewinga, 7 zie herv. kerk. Chr.
Geref. K. 10 en 5 ds. Hogenbirk. Rk Kerk zat. 7,
TER AAR Herv. Gem. 9.30 ds. Stam, 6.30 hr.
De Haan Zevenhoven. Geref. Kerk 9.30 ds. De
Reus. 6.30 ds. V.d. Kooi Leimuiden. Rk Kerk
Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat.
7, zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 9.30 10 ds. Kat-
tenberg Leiden, 6.30 dr. Vermeulen. Geref.
Kerk 9.30 ds. Bras Sassenheim, 6.30 ds. Rib-
berink Rijnsburg. Geref. K. Vrijg. 9.30, 5.30 ds.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. Blanken ha, 7 ds. Schaap; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds. Van den Born Leider
dorp, 7 zie geref. kerk. Herv. evang. op geref.
grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth') 9.30 ds. Ko-
revaar Rotterdam, 4.30 ds. V.d. Plas Zwijnd-
recht. Hulp en Heil-kerk ('Schakenbos', Leids-
chendam) 10 ds. Verheule. Geref. Kerk 10 ds.
De Zwart ha. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 9.30,
3. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11.30; M.
Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk van Engeland
(British school) 10.15 anglicaanse dienst. Au-
labasisgemeenschap (Fortgensschool) 10.30.
WADDINXVEEN Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Goossen, 5 ds. Kunz; Hoeksteen 9.30 ds.
Kunz, 2.30 ds. Goossen. 5 ds. Schipaanboord;
Bethelk. 9.30 dr. Verboom Hierden, 5 kand. De
Leeuw Ameide, Rehoboth-school 9.30 ds.
Schipaanboord; Imm.kerk 9.30 ds. Van Hou-
welingen. Geref Kerk Kruisk. 10.15 en 5 ds.
De Moor; Ontm.kerk 9 30 ds. Bongers. Geref.
K Vrijg (Kruiskerk) 8.30 ds. Wielhouwer Ap-
pingedam. 2 45 ds. Houtman Leiden. Chr Af-
gesch. Gem 9.30 en 5 ds. Van der Want. Oud-
Geref. Gem. (Mercuriusweg 29) 10 en 6.30.
WARMOND Herv. Gem. 10 ds. Muis. Rk Kerk
zat 7, zo 9 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 kand.
Asscher Leiden, 4.30 dr. Tukker Epe; Kievietk.
('Samen op weg10 ds V.d. Kamp Delft; Mes-
siask. 10 ds. Van Rijn Amstelveen; Dorpscen
trum 9.30 kand. Van Dis. Geref Kerk Zijllaan
10 en 7 ds. V.d. Woude ha. Ned. Prot. Bond
(Kerkdam) 10 30 prof. V.d. Meiden Amstel-
WOUBRUGGE Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Van 't Hof ha. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds Aal-
ders. Rk Kerk zat. 7. zo. 10
ZOETERWOUDE Herv. Gem. 10 ds. Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30, zon 9 30; Chr.
Dienaark. zat. 7, zon. 10. Meerburgkerk H.
ZWAMMERDAM: Herv Gem. 9.30 hr. Noord
mans Benschap, 6.30 ds. Ter Bals Alphen. Ge
ref. Kerk 9,30 ds. Baane Alphen, 6.30 ds. De
Meij Uithoorn.
Hij is er zich van bewust dat men er
niet op uit was hem 'een kopje klei
ner te maken'. "Dat kan ik nu heel
mild zeggen". Wel weet hij dat er
een sterke lobby is gewèest, waarbij
hij als individu is opgeofferd aan de
eenheid van de kerk. "Maar er wa
ren ook anderen, die het wel met me
eens waren. Ik heb ook heel wat
'fanmail' gekregen. Tot op de dag
van vandaag. Het is mij uit alle reac
ties heel duidelijk geworden dat
mijn visie op de verzoeningsleer
een opluchting, een bevrijding voor
veel mensen heeft betekend. In die
zin zat het in de lucht en ik was dus
niet, zoals toen wel werd gezegd, de
enige".
Spreken over die tijd maakt bij
Wiersinga naar eigen zeggen meer
emotie los dan hij zelf had ver
wacht. "Er is mij voor de synode
uitspraak gesuggereerd om mijn
mond verder te houden, maar dat
was voor mij ontoelaatbaar" Vol
gens hem kun je gerust stellen dat
er in die tijd sprake was van lijden.
"Ik heb daar veel mensen wat mee
.aangedaan. Mijzelf natuurlijk, maar
ook mijn gezin". Nu wil hij wel toe
geven dat hij op een bepaald mo
ment heeft overwogen om uit de
kerk te stappen. "Maar als mensen
toen vroegen waarom ik niet her
vormd werd, was mijn antwoord
steeds: dat is wel de slechtste vorm
om aan de oecumene te werken".
De kwestie heeft volgens hem bij
gedragen aan de huidige ruimte in
de kerk voor verschillende opvat
tingen. Ook de toenadering tussen
hervormden en gereformeerden
heeft er positieve invloed van on
dervonden. En dat alles is winst,
vindt hij. Aan een goede invulling
van die ruimte, wil hij graag nog bij
dragen. "Aan die 'nieuwbouw' heb
ik tot dit moment niet zoveel ge
daan. Ik wil zoeken naar een nieuwe
manier om ons God voor te stellen".
Hij houdt hoop voor de kerk. "Die is
niet rationeel hoor. Het is meer een
zaak van al je kaarten ergens opzet
ten".
W.S.
