De langzame uitholling van onze privacy
1 1
ZATERDAG 27 MEI
De sociale controle is zeker in
verstedelijkte gebieden danig
verslapt. Vanachter de gordijnen
wordt amper nog gegluurd. Niettemin
letten we nog wel degelijk op elkaar,
maar anders. Intensiever ook. Wie er
wat geld voor over heeft kan het een
en ander over z'n buurman te weten
komen. De naam van de gemiddelde
Nederlander is in ten minste zestig
computerbestanden opgeslagen. De
per 1 juli in werking tredende Wet
Persoonsregistratie biedt de
mogelijkheid daarin enig inzicht te
verkrijgen. Is de computer de grote
klikspaan van de samenleving? "In
elk geval staat het vast dat ons
privéleven niet zo privé is als we wel
zouden wensen".
door Gerard van Putten
Vraag buitenlanders naar de typi
sche eigenaardigheden van Neder
landers, gegarandeerd dat er het een
en ander zal worden opgemerkt over
het gemak waarmee wij onze gordij
nen openlaten. Op het eerste gezicht
hebben wij voor de buitenwereld
geen geheimen.
Maar menige bewoner van rijtjeshuizen,
doorzonwoningen of patiobungalows
mogen passanten dan een onbelemmer
de inkijk in huiskamers gunnen, vrijwel
niemand is ingenomen met een verre
gaande bemoeizucht met het privéleven.
Er zijn nu eenmaal van die zaken waar
mee een ander toevallig niets te maken
heeft.
Maar in hoeverre is de privacy van ons
privéleven dat we met z'n allen moeten
leiden op een betrekkelijk klein aantal
vierkante kilometers écht gewaarborgd?
Onafhankelijk van elkaar hebben twee
onderzoeken uitgewezen dat we zeer ge
hecht zijn aan onze privacy. Neern een
steekproef van bureau Veldkamp onder
wat pleegt te worden aangeduid als een
aantal representatieve Nederlanders
maar als voorbeeld. Gevraagd naar wat
de burger zoal bezig houdt, werd mis
bruik van persoonsgegevens als derde
antwoord gegeven na criminaliteit en zu
re regen. De huiver voor klikkende com
putergeheugens zit er kennelijk goed in.
Argwaan
De bevindingen van deze enquête slui
ten in feite naadloos aan op een peiling
die Swoka, een in Den Haag gevestigd in
stituut voor consumentenonderzoek, on
langs deed onder bijna negenhonderd
personen. Veertig procent verklaarde
zonder meer te gebruik te zullen maken
van de Wet Persoonsregistratie, die per 1
juli iedere Nederlandse ingezetene het
recht geeft bij instanties inlichtingen te
vragen over de gegevens die van hem of
haar in de gecomputeriseerde admini
straties in omloop zijn.
De argwaan onder de bevolking over
het gebruik en vooral misbruik van per
soonlijke gegevens is groot, dat moge
duidelijk zijn. Daarbij komt dan nog dat
geen mens op dit moment weet in welke
mate de computers op de hoogte zijn van
diens handel en wandel. En het wantrou
wen wordt nog eens extra gevoed door
het gegeven dat misbruik in dit geval zel
den wordt gestraft.
"Die vrees is zeker niet ongegrond",
zegt dr. Jan Holvast, medewerker van de
Stichting Waakzaamheid Persoonsregi
stratie. Hij is mede-auteür van het Swo-
ka-rapport Privacy Doorgelicht en te
kent mede voor de inhoud van het boek
Stromen van gegevens, waarvan de eer
ste exemplaren maandag ter hand wer
den gesteld aan de demissionaire be
windslieden Van Dijk en Korthals Altes.
In het boek ("het was een overheidsop
dracht") wordt aangegeven hoe de over
heid omspringt met strikt persoonlijke
gegevens. Het onderzoek richtte zich op
een vijftal sectoren: de politie, de ge
zondheidszorg, het onderwijs, de volks
huisvesting en de sociale zekerheid.
Geen hetze
"Het ligt beslist niet in onze bedoeling
om een hetze op gang te brengen. In het
algemeen wordt er vrij zorgvuldig ge
handeld. Maar dat neemt toch niet weg
dat diensten onderling geregeld gege
vens uitwisselen over mensen, zonder
dat die ervan op de hoogte worden ge
steld. We hebben niet de indruk dat er fi
nanciële vergoedingen worden betaald
voor het verstrekken van die informatie,
dikwijls gaat het bij wijze van vrienden
dienst. Ik denk daarbij aan de relatie tus
sen de politie en de particuliere beveili
ging, waar veel ex-politiemensen aan het
werk zijn. Je kunt je dan afvragen hoe
creatief er met die inlichtingen wordt
omgegaan. En of er sprake is van eigen
lijk of oneigenlijk gebruik als een ge
meente aan het provinciale elektriciteits
bedrijf vraagt om een overzicht van
stroomgebruikers. Om aan de hand daar
van te kunnen vaststellen wie wel en wie
niet de onroerend goed-belasting be
taalt".
Dergelijk speurwerk kan volgens Hol
vast gemakkelijk leiden tot aanvechtba
re conclusies die indruisen tegen de de
mocratische grondbeginselen. Hij haalt
het geschaduw van kapsters aan. Ze wer
den gecontroleerd op het waterverbruik
om het aantal zwart geknipte coiffures
boven water te krijgen. De medewerker
van de stichting Waakzaamheid Per
soonsregistratie aarzelt niet te spreken
van natte vinger-werk.
"Want hoe sterk.is die bewijslast eigen
lijk? Wie zegt mij dat een kapster zoveel
water gebruikt om thuis nog wat bijver
dienen? Kan die kapster voor hetzelfde
geld niet drie keer per dag onder de dou
che gaan of haar vrienden de gelegen
Het beloeren van burgers door particuliere rechercheurs of andere speurneuzen kcmt dagelijks voor, al is deze foto dan in scène gezet. «foto Loek zu?
Wet Persoonsregistratie moet computer als klikspaan het zwijgen opleggen
heid geven te douchen omdat ze er thuis
geen hebben? Iedereen is onschuldig,
tenzij het tegendeel wordt bewezen.
Maar in het geval van die kapsters is er
duidelijk sprake van het creëren van om
gekeerde bewijslast"
Slordigheden
Er is meer. Het is meer dan eens voorge
komen dat de persoonlijke belangen van
privépersonen zijn aangetast door mis
stappen en slordigheden van overheids
personeel. Een paar jaar geleden werd
vermoedelijk ook premier Lubbers het
slachtoffer van verregaande onacht
zaamheid van een ambtenaar, als gevolg
waarvan zijn belastingaangifte op de re
dactie van een familieweekblad terecht
kwam. Al kunnen in dit verband ook an
dere motieven een rol hebben gespeeld.
Inmiddels houdt Holvast de overheid
negentien jaar kritisch in de gaten, en op
grond van die ervaring meent hij te kun
nen stellen dat de ambtseed of -belofte
niet altijd even stipt wordt nagekomen.
"Maar uitgaande van de goede trouw van
de meeste ambtenaren mag er in elk ge
val worden opgemerkt dat te veel gege
vens zomaar in vuilniszakken worden
gestopt. Vooral nadat er archiefoprui
ming is geweest wil er nog wel eens een
vuilniszak vol met persoonlijke gege
vens zomaar langs de straat worden ge
zet.
"Ik ben bang dat ons privéleven niet zo
privé is als we wel zouden wensen", ver
moedt drs. Bob Hoogenboom, als weten
schappelijk medewerker sinds een jaar
verbonden aan de Rijksuniversiteit van
Leiden. Vóór zijn tijd op bestuurskunde
heeft Hoogenboom als ambtenaar van
het Wetenschappelijk Onderzoek- en Do
cumentatie Centrum twee jaar lang de
particuliere beveiligingsindustrie op de
vingers gekeken. Hij schijnt dat zo nauw
gezet te hebben gedaan dat de Rotter
dammer zich min of meer de reputatie
van bewaker van de particuliere bewa
kingsdiensten heeft verworven. "In de
laatste dertig jaar is er in onze samenle
ving een stille revolutie in de sociale con
trole uitgebroken. Er is naast politie en
justitie een beveilingsindustrie ontstaan,
waarvan de impact steeds groter en pro
fessioneler is geworden", zegt hij.
Economische overwegingen en meer be
paald de behoefte aan het indekken te
gen verliezen hebben het bestaansrecht
van beroepsmatige loerders en elektroni
sche verklikkers meer reliëf gegeven.
"Puur vanuit het standpunt van onder
nemers, van verzekeraars kan ik het me
voorstellen dat ze er wel wat voor over
hebben om te voorkomen dat de winst
door fraudeclaims teniet gaat".
In zijn onderzoeksrapport 'Particulie
re recherche, verkenning van enige ont
wikkeling' heeft Hoogenboom de bevei
ligingsindustrie doorgelicht en ("na ge
sprekken met 62 respondenten uit deze
sector") de in die sector toegepaste prak
tijken geanalyseerd. Voor het gemak
heeft Hoogenboom de beveiligingsin
dustrie onderverdeeld in een zachte en in
een harde kern.
Onder de zachte kern verstaat Hoogen-
ooom de om en nabij 13.000 geünifor
meerde bewakers die ofwel behoren tot
een bedrijfsbeveiligingsdienst, ofwel
werken bij één van de 300 particuliere
beveiligingsdiensten in Nederland. De
harde kern wordt belichaamd door dege
nen die zich bezig houden met de parti
culiere recherche ("veelal vroegere poli
tiemensen") en al hetgeen hun daarbij
ten dienste staat. "Databanken waarin
zoveel mogelijk persoonlijke gegevens
worden opgeslagen, en aan andere wor
den gekoppeld. En dan zijn er ook nog de
videosystemen en afluisterapparatuur
met een bereik van een kilometer".
Er zijn in dit land van informatie-sur
veillanten mensen actief die in loon
dienst of op contractbasis de informatie-
honger van hun opdrachtgevers trachten
te stillen. Sinds 1980 hebben de drie
grootste Nederlandse verzekeringsmaat
schappijen fraude-afdelingen opgezet,
grotendeels personeel ingevuld met
vroegere politiemensen. Daarnaast zijn
er de medewerkers van expertisebu
reaus, de correspondenten ("mensen
met een baan") die op free lance-basis in
lichtingen over personen verzamelen, en
de handelsinformatie-bureaus.
"De particuliere informatie-surveillance
mag dan geen politionele bevoegdheden
hebben, in meerdere opzichten kunnen
ze zich meer permitteren dan de agent of
rechercheur in overheidsdienst", vindt
zowel Holvast als Hoogenboom. "Een
politieman weet dat de rechter onder
zoekt of al het ingebrachte bewijs tegen
iemand op rechtmatige wijze is verkre
gen. De particuliere beveiliging is niet
gebonden aan strafvordering, die ont
leent haar bevoegdheid aan het eigen-
domrecht en het huisreglement van de
opdrachtgever", verduidelijkt de laatste
zijn standpunt. "De politie mag alleen
dan tot fouillering of visitatie overgaan
als er iemand wordt verdacht van een
strafbaar feit. Maar een verkoopster van
een grootwinkelbedrijf zal ermee moe
ten instemmen dat er af en toe in haar
kleedkast wordt gesnuffeld, anders kan
ze naar haar baan fluiten".
Ter bewaking van de economische be
Drs. Bob Hoogenboom, wetenschappelijk medewerker aan de Rijksuniver
siteit van Leiden: "Ik ben bang dat ons privéleven niet zo privé is als we wel
zouden wensen". (foto Henk Bouwman)
Dr. Jan Holvast, medewerker van de Stichting Waakzaamheid Persoonsre
gistratie: "Onderzoek heeft uitgewezen dat iedere volwassen Nederlander
wel zestig tot zeventig maal is geregistreerd". «foto Henk Bouwman)
langen van de opdrachtgever staat de in
formatie-surveillance tal van mogelijk
heden open om de in- en externe contro
le op anderen nauwgezet uit te voeren. Er
zijn bedrijfsbeveiligingsdiensten, die de
telefoons van personeelsleden aftappen.
Er zijn correspondenten die een of ander
onderzoekje als alibi gebruiken om ten
slotte met de vraag te komen welke ken
nis men draagt over de buren. Met een
beetje handigheid kan naar de mening
van Holvast en Hoogenboom binnen een
dag al een aardig beeld worden gevormd
over het doen en laten van het object.
Op de handelsinformatiemarkt weten
ze precies waar ze moeten zijn om aan al
lerlei gegevens te komen. Handelsinfor
matiebureaus verzamelen en analyseren
gegevens over kredietwaardigheid en
betalingsgedrag, met de bedoeling die te
verkopen aan belangstellenden. "Maar
niet alle methoden die ze gebruiken zijn
sneaky te noemen, gluiperig", benadrukt
Hoogenboom, "vele gegevens kunnen
langs legale weg worden verkregen".
Bruikbaar
Bij de hypotheekbanken bijvoorbeeld en
bij het kadaster. Of bij het BKR in Tiel,
waar alle verstrekte kredieten worden
geregistreerd. En zo is ook het faillisse-
mentsregister voor iedereen openbaar en
kan de Staatscourant al evenzeer een
bruikbare inlichting opleveren, die op
termijn van handelswaarde kan zijn.
Daarbij komt dan nog dat de cliënten van
handelsinformatie-bureaus niet alleen
inlichtingen van anderen willen, maar
die op gezette tijden ook verstrekken aan
handelsinformatiebureaus.
"En ook die informatie verdwijnt dan
in het bestand", werd Hoogenboom tij
dens zijn onderzoek duidelijk. "Be
trouwbaar of niet. Met het risico dat die
inlichting een eigen leven gaat leiden,
terwijl die misschien is doorgebriefd om
een ander persoon een hak te zetten. Bij
voorbeeld om die ander een krediet te la
ten mislopen". Materiaal dat op den duur
eventueel belastend zou kunnen zijn
voor personen en bedrijven wordt ook
door de handelsinformatiebureaus zelf
verzameld, omdat tot de serviceverle
ning veelal ook incasso werkzaamheden
worden gerekend.
De Informatie-surveillanten die bereid
zijn het werk minder sjiek aan te pakken
kunnen door uitlokking het nodige te
weten komen, Het is Hoogenboom ge
bleken dat er bij overheidsdiensten de
nodige informatie valt te weg te slepen
als de opbeller kennis draagt van het bin
nen de desbetreffende dienst gebruike
lijke jargon. Jan Holvast beaamt een en
ander, meer dan eens heeft hij de proef
op de som genomen door zich te bedie
nen van een valse naam en van een gefin
geerde functie. En bepaalde belasting
ambtenaren stonken er in, toen Holvast
zich als ambtgenoot van een ander kan
toor meldde. "Als je handig bent kun je
veel over anderen te weten komen. Wie
er belt om inlichtingen, het wordt bij de
overheid niet of nauwelijks nagetrok
ken".
Gemakkelijk
Onbedoeld 'vertelt' menige Nederlander
trouwens ook bij herhaling veel over het
eigen privéleven. Jan Holvast merkt op
dat veel mensen al te gemakkelijk hun
girobescheiden laten slingeren en betaal
de rekeningen in de vuilniszak dumpen.
"Zonder zich te realiseren dat die vuil
niszak anderen wel eens een onschatba
re bron van informatie kan opleveren".
Het verdient ook aanbeveling om niet
al te veel wijnflessen naast het huisafval
te zetten, luidt het advies van Holvast.
Wie niet de moeite neemt even naar de
glasbak te lopen, loopt het risico als
drinkeboer in een of ander bestand te
verdwijnen. En probeer van die reputa
tie maar weer eens af te komen
"Er wordt nog wel eens laatdunkend
gedaan over de Berufsverboten in West-
duitsland". stelt Holvast ook. "Maar in
Nederland zijn er zo'n 50.000 banen die
politieke screening vereisen. Je hebt hier
de PID. de Politieke Inlichtingendienst.
Die lui die daar werken zijn helemaal ge
focust op politieke activiteiten. Vooral in
de verkiezingstijd zijn ze actief, en dan
vooral in studentensteden. Ze zijn vooral
benieuwd naar de affiches die voor het
raam hangen. Wie een raambiljet op
hangt van een politieke organisatie ter
linker zijde van Groen Links is verdacht
en zal in een of ander bestand verdwij-
Hoogenboom mag zich graag bedie
nen van beeldspraak om zodoende tot de
kern van de zaak door te dringen. Mede
op grond van de kennis die hij in zijn on
derzoeksperiode verwierf. meende
Hoogenboom onlangs op een in Amster
dam gehouden congres over particuliere
beveiligingsdiensten nog maar eens te
moeten waarschuwen tegen het ontstaan
van een informatiegevangenis. Vandaag
de dag hoeft geen mens voetstappen te
doen om sporen na te laten, dat doet de
elektronica wel. En alle, her en der opge
slagen informatie is zijn cipier.
Geen vluchtweg
"Mensen die ooit van het rechte pad zijn
afgeweken, die schulden hebben ge
maakt, onzorgvuldig een schade hebben
geclaimd, of om wat voor reden dan ook
als een risico worden gezien, krijgen niet
die baan, die krijgen niet die promotie,
dat krediet, die subsidie, uitkering of hy
potheek. Voor wie eenmaal in de infor
matiegevangenis zit is het moeilijk een
vluchtweg te vinden".
Buiten de normale rechtsgang om is er
de laatste jaren een zogeheten private
justice ontstaan, zoals Hoogenboom het
uitdrukt. Meer en meer heeft er conflict
beslechting plaats zonder tussenkomst
van de politie. "Vele bedrijven hebben
geen behoefte aan negatieve berichtge
ving. Dus wat gebeurt er? De werknemer
die heeft gestolen, wordt geconfronteerd
met de informatie die de particuliere re
cherche heeft verzameld. Dat materiaal
wordt niet gebruikt ter onderbouwing
van een aangifte bij de politie, maar als
drukmiddel. En dan wordt vervolgens
het gestolen bedrag gekort op het salaris,
de carrièrelijn geblokkeerd door de pro
moties stil te zetten en misschien ook
nog wel de dertiende maand niet uitge
keerd".
Bij de Stichting Waakzaamheid Per
soonsregistratie wordt de Wet Persoons-
registratie zeker niet gezien als waarborg
van het particulier geheim. De vrijheid in
gebondenheid blijft van kracht. Wel is bij
deze wet vastgelegd dat alle informatie
over iemand wetmatig verkregen moet
zijn. Holvast stelt dat daarover thans wei
nig jurisprudentie bestaat, vandaar dat
de rechtspraak direct na de ingangsda
tum (1 juli) een aantal prangende vragen
zal worden voorgelegd. "Wanneer mag
een vuilniszak niet langer als het per
soonlijke eigendom worden beschouwd
van degene die deze heeft buiten gezet,
daarover willen wij een uitspraak. En of
een ander dan de reirugingsambtenaar
die zak zomaar mag meenemen. Een an
dere zaak is in hoeverre iemand strafbaar
is, die een strafbare fout uitlokt".
Dode letter
Een waarschuwend woord van Jan Hol
vast. De Wet Persoonsregistratie zoals
die in deze vorm binnenkort van kracht
wordt is in feite een dode letter als het
publiek er niet op inspeelt. "De burgers
zullen zich actief moeten opstellen. De
wet biedt in elk geval wel de mogelijk
heid bij instanties opheldering te vragen
over registraties. Onderzoek heeft uitge
wezen dat iedere volwassen Nederlander
wel zestig tot zeventig maal is geregi
streerd. Iemand die zich abonneert op
een krant wordt geregistreerd. Dat weet
de persoon in kwestie, en dat is onschul
dig. Maar het gebeurt ook dat er links en
rechts gegevens worden opgeslagen van
mensen die daarvan niet op de hoogte
zijn. In dat verband kan het nuttig zijn
om eens aan te kloppen bij een handels
informatiebureau. Iemand die wil weten
of daar persoonlijke informatie over hem
is opgeslagen, moet dat vooral doen. Die
handelsinformatiebureaus zijn verplicht
om opening van zaken te geven. Mocht
inderdaad blijken dat ze over gegevens
beschikken, dan zijn ze in overtreding.
Eigenlijk had het bureau daarvan al uit
zichzelf melding moeten maken".
Het is meer dan een publiek geheim
dat er een levendige handel bestaat in
persoonsgegevens. Niettemin is het tot
dusver vrij moeilijk er een hand achter te
krijgen. Hoe dikwijls gebeurt het niet dat
er post op de mat belandt van bedrijven
waarmee nooit enige relatie is aange
gaan? Folders en schreeuwende prijs-
aankondigingen proberen ook de aan
dacht te vangen van mensen die daarop
niet zitten te wachten. En altijd doemt
dan weer de vraag op hoe de afzender
aan naam en adres is gekomen.
Onschuldig
Ook Holvast vraagt zich dat geregeld
hardop af, al kwalificeert hij die prijzen
slag als betrekkelijk onschuldig. Maar
namen en adressen kunnen ook voor an
dere doeleinden worden verhandeld.
Daarom een tip van hem: "Voorzie de
correspondentie met de particuliere sec
tor op gezette tijden van een andere
naam". Er hoeft niet eens veel aan de
naam veranderd te worden, Jansen tijde
lijk wijzigen in Janssen kan na verloop
van tijd al veel duidelijkheid opleveren.
"Zo kun je erachter komen wie namen
doorgeeft aan een ander. Vroeger wist je
wie achter de gordijnen naar je stond te
gluren, tegenwoordig wordt er op je gelet
zonder dat je het weet. Ten onrechte
wordt ons nogal eens verweten dat we te
gen de voortgang van de techniek zijn.
Maar het gaat ons niet om het apparaat,
maar om de mens die erachter zit. Die
zou wat beter moeten beseffen welke ge
volgen het voor iemand kan hebben als
diens hele hebben en houen op straat
komt te liggen".
