Panama staat tussen Noriega en de VS-regering
Gelderse boer moet wijken
Reportage
Kauwgom, voor een macho-imago
of eenvoudigweg tegen de verveling
Natuur laijgt nieuwe kans op uiterwaarden
ZATERDAG 20 MEI 1989
Menig scholier probeert door bellen te blazen van kauwgom zijn leraren op de kast te krijgen. (foto gpd)
Kauwgom, het is er in allerlei
smaken en soorten en dient diver-
e doelen. De een gebruikt het om
en onverschillig, macho-imago
uit te stralen, anderen om de ver
veling te verdrijven, voor de frisse
adem of om van het roken af te
komen. Moeders hebben er een
hekel aan, want zij moeten het uit
de kleren of haren van hun kinde
zien te krijgen. Schoonma
kers verwensen het, omdat ze het
werkelijk overal tegen komen en
menig scholier stelt zijn leraar op
de proef door er bellen mee te bla-
door
Marga Rekers
Kauwgom wordt beschouwd als
i typische vinding van de twin
tigste eeuw. Niets is minder waar.
Zo'n drieduizend jaar geleden
kauwden de Maya-indianen in
Midden-Amerika al op het gestol
de sap van de Sapodillaboom, de
zogenaamde chicle-gum. De oude
Grieken kenden ook al iets dat op
kauwgom leek, zij kauwden op
het hars van de Mastiekboom. De
eerste Engelse kolonisten in
Amerika zagen indianen kauwen
op het gomachtige sap van de
sparreboom en volgden dat voor
beeld.
Pas aan het einde van de 19e
ieuw werd de produktie van
kauwgom in Amerika commer
cieel aangepakt. Toen William
Wrigley bij zijn vader in de zaak
g werken als reiziger in zeep,
:kte hij dat het produkt beter
verkocht als hij er een cadeautje
bij gaf. Hij gaf paraplu's, bakpoe
der, kookboeken en tenslotte
kauwgom. Langzamerhand ont
dekte Wrigley dat de mensen zijn
zeep kochten voor de kauwgom.
Zijn logische besluit was zich dan
maar helemaal op de handel in
het gummy-achtige produkt te
werpen.
Drie ons
Europa maakte pas tijdens de
Tweede Wereldoorlog kennis met
het kauwgoedje. De trend werd
gezet door de malende kaken van
Amerikaanse en Canadese solda
ten, die ons werelddeel kwamen
bevrijden. Maar sindsdien is het
snel gegaan. In 1950 was de con
sumptie van kauwgom in ons
land 50 gram per hoofd van de be
volking. Per persoon vermalen
we nu al zo'n 3 ons per jaar.
De Amerikaan kauwt per jaar
zo'n anderhalf kilo weg. In 1986
gaven ze hieraan 153 miljoen gul
den uit. In driejaar tjjds is dit be
drag opgelopen tot 183 miljoen
gulden. De hoeveelheid kauw
gom die voor dit bedrag werd ge
maakt, was drie jaar geleden 4600
ton. Vorig jaar was hier nog eens
500 ton bijgekomen. De Amerika
nen consumeerden in 1970 zo'n
250 miljoen kilogram kauwgom.
Hierin was vier miljoen kilogram
synthetische rubber verwerkt.
Daarvan had ook een miljoen
autobanden kunnen worden ge
maakt.
Na de oorlog, in 1948, richtten
de gebroeders Markus in Amster
dam de kauwgomfabriek Maple
Leaf op, de enige kauwgomfa
briek in ons land met een omzet
van ongeveer 100 miljoen gulden.
"Het maken van kauwgom begint
met de produktie van de basis",
vertelt H.Otten, de marketing
manager van het bedrijf. De in
grediënten gomharsen, rubber,
hars, was en mineralen worden
achtereenvolgens verwarmd, ge
smolten en met elkaar vermengd
in grote smeltketels. "De hete ge
smolten kauwgombasis ziet er r
deze procedure uit als een groot
brood", vervolgt Otten tijdens
een wandeling door de fabriek.
Aroma
De sterke pepermuntlucht, die
buiten de fabriek al merkbaar
was, begint op de ogen in te wer
ken. Het personeel lijkt er weinig
last van te hebben. Zij staan in
hun witte jassen achter de machi
nes en zijn bezig met de produk
tie van het kauwgoedje, dat ze zelf
lijken te versmaden. "Later wordt
het brood in grote kneedmachi
nes vermengd met suiker, gluco-
sesiroop, natuurlijke smaak- en
kleurstoffen en 'softeners'. Die
moeten ervoor zorgen dat de
kauwgom niet te hard wordt. En
dan worden het aroma, zoals pe
permuntolie en kruizemuntolie,
toegevoegd".
Soms wordt de kauwgom nog
even in een grote ronde ketel be
sproeid met een suikeroplossing.
De ketel vertoont grote gelijkenis
met een opslagtank voor olie. "En
dan worden ze gedroogd met war
me lucht", vertelt Otten. Dat pro
cédé wordt zo'n 20 keer herhaald,
waardoor een stukje kauwgom
liefst twintig lagen telt.
Sinds 1981 bestaat er ook sui
kervrije kauwgom. En twee jaar
later verscheen de anti-rook
kauwgom Nicorette in ons land,
voor zware rokers hèt middel om
van hun verslaving af te komen.
Een kauwgomstukje bevat 2 mg
nicotine en moet gegeten worden
als de behoefte aan een sigaret op
komt. Nicorette staat geregi
streerd als geneesmiddel en
wordt als zodanig door de huisart
sen of specialisten voorgeschre
ven en vergoed door het zieken
fonds. In Amerika zijn er overi
gens al mensen aan verslaafd ge
raakt.
wordt er om de vijf minuten ge
waarschuwd voor de Amerikaanse
voornemens om militair op te tre
den. "Het imperialisme wil ons met
het geweer in de rug vertellen wat
we moeten doen", zo heet het.
Generaal Noriega heeft zich opge
worpen als de 'held' die de souverei-
niteit van zijn land zal verdedigen.
Hij verzekert dat alle vijandelijke
acties van de Amerikanen zijn be
doeld om voorgoed in de kanaalzo
ne te kunnen blijven. "Daarom wil
len ze dat de landverrader Guiller-
mo Endara president wordt", be
weert Noriega, "daarom vertellen ze
over mij de ene leugen na de ande-
Sluipweg
Iets van waarheid zit er zeker in. Het
Panama-kanaal is voor de Amerika
nen van onschatbare strategische
waarde. Het ene vrachtschip na het
andere gebruikt de tachtig kilome
ter lange 'sluipweg' tussen de groen
beboste heuvels om de enorme om
weg via Kaap Hoorn te voorkomen.
Een ander pikant detail inzake het
kanaal: op het cgenblik strijken de
Amerikanen meer dan tweederde
op van alle tolrechten. En dat is een
heel fortuin.
Om een voorbeeld te noemen: net
voor het Amerikaanse marineschip
Bellatrix vaarde donderdag de Star
Princess door het kanaal. Voor dit
nieuwe vlaggeschip van de cruise-
lijn die het schip levert voor de tv-
serie Love Boat, werd meer dan
110.000 dollar aan tol betaald. Niet
alle schepen zijn zo groot, maar ge
middeld levert het kanaal elke dag
toch gauw een half miljoen dollar
op.
Verder zyn er alle militaire instal
laties. Panama is voor de Amerika
nen de ideale uitvalbasis naar alle
delen in Latijnsamerika. Na het jaar
2000 moeten de Amerikanen zich
waarschijnlijk terugtrekken tot het
zuiden van de Verenigde Staten
zelf, zo'n 6000 kilometer verderop
als het om Zuidamerika gaat. En
ook alleen al de verhuizing gaat na
tuurlijk handenvol geld kosten.
Willen de Amerikanen soms her
onderhandelen, bijvoorbeeld huur
betalen voor verschillende van hun
meest belangrijke militaire installa
ties? "Nee", antwoordt op nogal
norse toon een woordvoerder van
PANAMA - Een staat binnen
een staat. De ingang naar het
Southern Command van het
Amerikaanse leger ligt niet ver
van een van de verwaarloosde
oude buitenwijken van de stad
Panama. Na de wegrottende
houten huizen, die in jaren geen
verf hebben gezien, op straat
wassende vrouwen, halfnaakte
kindertjes met dikke buiken en
modderige, smalle straatjes,
kom je plots in een paradijs te
recht: geasfalteerde wegen zon
der gaten, uitbundig in de zee
wind wuivende palmbomen,
grote stenen gebouwen met
kleurige rode daken.
door
Rob Sprenkels
Een gedeelte van deze installaties is
een paar jaar geleden al overgedra
gen aan Panama. Nog even verder,
op de naar het transoceanische ka
naal aflopende ruggen van de kale
Ancon-heuvel, beginnen de 'Quarry
Hights'. En daar bevindt zich het
Southern Command, de plek van-
Generaal Noriega. (foto AP)
waar alle militaire acties van de
Amerikanen in Latijnsamerika wor
den gecoördineerd, van Mexico tot
het ijskoude Vuurland.
Een dreigende oorlog? Aartsvij
anden? Bij het controlehuisje op de
weg naar het hoofdkwartier van de
Amerikaanse troepen lijkt er bijna
sprake van het tegenovergestelde.
Twee Amerikaanse wachten staan
er gebroederlijk met hun drie Pana
mese collega's een potje te kaarten.
"We staan samen onder één dak,
dus dan kan je het maar beter gezel
lig houden", probeert Bob op ver
ontschuldigende toon. Hij is de
dienstdoende Amerikaanse ser
geant. En de op komst zijnde inva
sie dan, vraag ik de drie jonge Pana
mese soldaten. Ze glimlachen verle
gen, kijken enigszins verwonderd
op, maar geven geen antwoord.
Een stuk verder landinwaarts en
op de andere wal van het kanaal
laadt het Amerikaanse leger een
paar uur later een enorme hoeveel
heid aan militair materieel uit. Het
schip Bellatrix past maar net in de
Miraflores-sluizen, de laatste water
trap op weg naar de Stille Zuidzee.
Aan beide kanten zeventig centime
ter tussen de scheepswand en de
sluismuren, het minimaal toelaat
bare.
Over de grote opengeklapte
vrachtdeur worden tot diep in de
nacht 64 pantserwagens naar buiten
gereden, drie voertuigen waarvan
optisch gestuurde raketten kunnen
worden afgevuurd, 44 uit hun voe
gen barstende trailers en ook nog
eens zo'n honderd jeeps en bestel
wagens. Twee helicopters van de
Amerikaanse luchtmacht cirkelen
tussen elegant vliegende formaties
van pelikanen door om een oogje in
het zeil te houden.
Met de Bellatrix zijn de laatste ver
sterkingen van het Amerikaanse Je-
ger gearriveerd. President Bush
ging tot die maatregel over, nadat
vorige week woensdag in Panama
de meest vooraanstaande oppositie
leiders werden afgetuigd door de
volksmilities van generaal Manuel
Antonio Noriega. Diezelfde dag
werden ook de twee weken geleden
gehouden verkiezingen geannu
leerd.
In totaal zijn er door de lucht en
over zee bijna 1900 militairen met al
Op het vliegveld van Panama waren deze week de emotionele reacties te zien van Panamese bewoners die af
scheid moesten nemen van inmiddels bevriende Amerikanen die naar hun eigen land terugkeerden. (foto afp>
hun oorlogstuig aangevoerd. Daar
mee is het aantal Amerikaanse sol
daten in Panama op meer dan
12.000 gekomen. Volgens de bere
keningen van de Panamese autori
teiten zijn er nu zelfs meer dan
15.000 Amerikaanse militairen. Wie
er ook de waarheid spreekt, het gaat
in ieder geval om een van de vele
schendingen van de Panamaka
naal-akkoorden uit 1977. Daarbij
was een plafond van 10.000 afge
sproken.
Volgens Bush zijp de versterkin
gen nodig voor de bescherming van
alle Amerikanen in Panama, zo'n
50.000 mensen. Deze week is er be
gonnen met dagelijkse vluchten
vanaf de luchtmachtbasis Howard
voor mensen die geëvacueerd wil
len worden. Al het militaire perso
neel en hun familie moeten vanaf 1
juli binnen het door de Amerikanen
gecontroleerde gebied wonen, zo
heeft Bush besloten.
Sinds de breuk van twee jaar gele
den tussen generaal Noriega en
Washington is het leven voor de
Amerikanen in Panama heel wat
minder aangenaam geworden. Het
is geen 'vakantie' meer in de subtro
pische, exotisch swingende kolo
nie. De leiders van de kolonie heb
ben een eigen wil gekregen en ook
de Amerikanen zijn op allerlei ma
nieren geintimideerd.
Om krassen op de auto te voorko
men hebben ze nu voor privége-
bruik allemaal Panamese nummer
borden op hun voertuig, compleet
met de lijfspreuk 'Panama 2000, to
tale souvereiniteit'. Regelmatig zijn
er kleine incidenten, bijvoorbeeld
wanneer Panamese militairen de
weg versperren. Vorig jaar werd de
dochter van de Amerikaanse am
bassadeur Arthur Davis dronken
opgebracht.
Gespannen
Met alle gebeurtenissen rond de
verkiezingen is de sfeer in het Ame
rikaanse kamp 'erg gespannen' ge
worden, zo geeft iedereen volmon
dig toe. Toegangswegen naar de
Amerikaanse woonwijken in de ka
naalzone zijn versperd met prikkel
draad en olievaten. Militairen met
het geweer in de aanslag staan op
wacht. Maar de breuk tussen het in
tieme verleden en het op springen
staande heden is nog altijd niet
compleet. En dat geldt zowel voor
de Amerikaanse als voor de Pana
mese kant.
Iedereen kan de snelwegen door
de kanaalzone oprijden, er zijn geen
slagbomen of wachthuisjes. De af
gelopen dagen zijn er echter wel
Amerikaanse troepen die de gewo
ne Panamees weer terug naar huis
sturen. "Maar onder normale om
standigheden gebeurde dat nooit",
vertellen taxi-chauffeurs.
Zowel veel Amerikanen als Pana-
mezen betreuren het ten zeerste dat
de Amerikanen zich nu zoveel mo
gelijk moeten terugtrekken op hun
basis. De soldaten omdat ze zich
daar snel vervelen. De Panamezen
omdat op die manier ook een van
hun laatste bronnen van baar geld
ernstig terugloopt.
Panama zit klem tussen de aspira
ties van generaal Noriega en Was
hington. Op de Panamese radio
de Amerikaanse ambassade in Pa
nama. Kolonel James Swank van
het voorlichtingskantoor van het
Southern Command is een stuk
openhartiger. "Die mogelijkheid
mag je natuurlijk nooit uitsluiten",
zegt hij.
Rompslomp
De gemiddelde Panamees is zich de
afgelopen twee jaar steeds sterker
gaan afvragen of het door generaal
Noriega gewenste vertrek van de
Amerikanen nu wel echt zo aantrek
kelijk is; Na alle economische
rompslomp van de afgelopen maan
den, is de overtuiging gesterkt dat
alle relatieve welvaart van weleer in
belangrijke mate te danken was aan
de toen nog intieme vriendschap
met de Amerikanen.
De economie is nu een puinhoop.
Veel bedrijven zijn gesloten, er zijn
tienduizenden nieuwe werklozen
bij gekomen. De Panamese staat is
door toedoen van alle Amerikaanse
sancties bankroet, kan niemand by-
stand verlenen. Steeds meer men
sen beginnen arm te worden en de
echte armen nog armer. "Als de
Amerikanen echt vertrekken, heb
ben we straks helemaal geen cent
meer", zo luidt de volkswijsheid.
Ook in Panama gaat het politieke
bewustzijn in de eerste plaats dooi
de maag.
Oppositieleider Guillermo En
dara. (foto ANP)
ARNHEM - Wilde planten
en dieren hebben in ons land
steeds minder ruimte. Vrij
wel élke vierkante meter is
bebouwd, geasfalteerd of in
gebruik als landbouwgrond.
De provincie Gelderland
probeert het tij te keren. Het
provinciebestuur wil de ui
terwaarden, die nu voor
driekwart in gebruik zijn als
landbouwgrond, voor een
belangrijk deel teruggeven
aan de natuur.
door
Theo Haerkens
Daarmee beantwoordt de provincie
precies aan de plannen die minister
Braks van landbouw deze week pre
senteerde om grote delen van ons
land te bestemmen tot natuurkern-
en natuurontwikkelingsgebied.
Hier moeten plant en dier nieuwe
kansen krijgen, want anders is het
definitief afgelopen met kikkers,
hagedissen, vlinders, vleermuizen
en kerkuilen. Hetzelfde geldt voor
blauwe zegge, moerasviooltje, par-
nassia en dwergvlas.
Gelderland wil de uiterwaarden
omvormen tot gebieden waar de
zwaar gehavende planten- en die
renwereld zich kan herstellen. Op
den duur moeten flora en fauna zich
vanuit die gebieden weer verder
verspreiden. Voordat het zover is,
moetefl de boeren grotendeels uit
de uiterwaarden verdwijnen. En dat
is een kloek besluit, want de brede
öevèfs Van dê rivieren zijn altijd het
domein geweest van de boer.
In natte tijden moeten de uiter
waarden onder water kunnen lopen
om echte overstromingen te voor
komen. Daarom kan en mag ef ook
vrijwel niets op worden gebouwd.
Veeteelt is nagenoeg de enig moge
lijke activiteit. Alleen de oevers van
de Maas en de IJssel worden nóg
wel eens voor andere doeleinden
gebruikt, omdat die rivieren minder
vaak overtromen dan de Waal én de
Rijn.
Vroeger gingen in de uiterwaar
den landbouw en natuurbeheer har
monieus samen. Kikkers en sala
manders woonden in poelen en kól
ken en de hagen in het gebied vorm
den een schuilplaats voor alle mó
gelijke vogels en insekten. Weide
vogels, zwanen en ganzen profiteer
den alleen maar mee van het gras
dat de boer verbouwde om zijn vêe
te eten te geven.
Fnuikend
Maar de laatste tientallen jaren is
het misgegaan met dat paradijselij
ke evenwicht. De intensivering van
de landbouw en de daarmee ge
paard gaande verkaveling en ont
watering zijn fnuikend voor de na
tuur. Dê vervuiling van het rivier
water en de grootschalige winning
van zand en klei ten gerieve van de
steenindustrie, hebben eveneens
hun sporen nagelaten. Wielen, mei
doornhagen en knotwilgen moes
ten het veld ruimen. En daarmee
werd ernstige schade toegebracht
aan het karakteristieke uiterwaar
denlandschap.
Het plan van de provincie om na
tuur en landschap te herstellen lijkt
nogal revolutionair, maar dat valt
bij nadere beschouwing wél mee.
De nobele motieven van het provin
ciebestuur worden mede ingegeven
door de nogal praktische overwe
ging dat de uiterwaarden steeds
minder belangrijk worden voor de
boeren. "Het is eigenlijk rotgrond
en het rendement is marginaal", vat
een provinciaal ambtenaar
kernachtig samen.
Het buitendijkse land loopt gere
geld onder water, wat een efficiënte
bedrijfsvoering allerminst ten goe
de komt. De gemengde bedrijven
van vroeger konden daar beter mee
leven dan de sterk gespecialiseerde
veeteeltbedrijven van tegenwoor
dig. Om die reden verwacht de pro
vincie dat het belang van de buiten
dijkse gronden voor de landbouw
nog verder vermindert.
Een ander niet onbelangrijk ele
ment is de kwaliteit van het rivier
water. Vroeger lieten de rivieren
een vruchtbaar laagje slib achter na
iedere overstroming. Tegenwoor
dig is het slib chemisch verontrei
nigd. Pcb's, zware metalen en ander
gif komen via het gras ook terecht
in het lichaam van de dieren die dat
eten. Niet voor niets waarschuwde
de Consumentenbond onlangs nog
voor het veelvuldig eten van scha
pevlees, omdat het teveel koper be
vat. En ook in koeiemelk worden
sporen van gevaarlijke stoffen aan
getroffen.
Beperkingen
Maar het zyn niet alleen de natuur
Sterke vermindering van de agrarische activiteit op de oevers van
sterk verbeteren, zoals hier langs de Waal in de buurt van Zaltbommel.
lijke omstandigheden waardoor
Gelderland de boeren van de uiter
waarden durft te sturen. De beper
kingen die minister Braks heeft op
gelegd aan de melkproduktie, spe
len ook een rol. Als de boer minder
mag produceren is hij geneigd zijn
aandacht niet langer te richten op
moeilijk bereikbare en weinig pro-
duktieve grond. En dan vallen de ui
terwaarden al snel af.
Alles bij elkaar denkt de provin
cie dat het voor de boeren helemaal
geen ramp hoeft te zijn om de uiter
waarden te verlaten. Toch zijn de
boeren niet van plan hun gebied
zonder slag of stoot op te geven. Ze
willen er - beter - binnendijks land
voor terug zien. En dat is er niet vol
doende.
Woordvoerder F. Westinga van de
Gewestelijke Raad van het Land
bouwschap in Gelderland erkent
dat sommige uiterwaarden niet erg
geschikt zijn voor het moderne boe
renbedrijf. Hij kan zich evenwel
niet vinden in de prioriteiten die de
provincie toekent aan natuur en
landschap. Dat is meer argument
om zaken te doen met de provincie
dan dat hij het echt meent.
Het enige waarover hij praat is
over de hoeveelheid grond die ge
ruild moet worden. Westinga rekent
voor dat de provincie zo'n 6.000 hec
tare - 12.000 voetbalvelden - grond
tekort komt om de boeren in de ui
terwaarden compensatie te kunnen
aanbieden.
Een andere mogelijkheid om de
boeren tevreden te stellen is toe
stemming te geven om binnendijk-
se grond intensiever te gebruiken,
zodat het rendement ongeveer ge
lijk blijft. De provincie wil hier niet
aan. De Gelderse vallei is al volko
men verzwijnd en verziekt door de
ammoniak-uitstoot van de bio-in-
dustrie. Dat mag in het rivierenge
bied niet worden herhaald. Andere
oplossingen zijn er niet.
Overleg
Wanneer de oorspronkelijke flora
en fauna in de uiterwaarden zich
weer zullen hebben hersteld, is nog
niet duidelijk. Voor de uitvoering
van de plannen is veel overleg nodig
met gemeenten en waterschappen.
"Het is geen bouwprogramma met
een bestek", aldus gedeputeerde W.
van Wijck.
De Gelderse Milieufederatie heeft
jarenlang voor deze plannen ge
vochten en is zeer ingenomen met
het resultaat. De milieubeweging
ziet de lancering van het plan - waar
overigens nog een uitgebreide in
spraakronde over gehouden moet
worden - als een belangrijke over
winning.
De sterke vervuiling van de uiter
waarden door het rivierwater, regel
rechte dumping van verontreinigd
slib, doet daar volgens woordvoer
ster Griet Veeman niets aan af. Zij
wijst op de enorme veerkracht van
de natuur en ook op het feit dat de
de vervuiling van het rivierwater de
afgelopen tien jaren is verminderd.
