Duitsers op zoek naar eigen identiteit
De weemoedige blik
van Oost naar West
Bondsrepubliek na 40 jaar niet meer het trouwste NAVO-lid
ZATERDAG 20 MEI 1989
EXTRA
PAGINA 27
Joini F. Kennedy legt een historisch bezoek aan Westberlijn Ich bin ein Berliner") af. Burgemeester Willy Brandt gidst de Amerikaanse president door de verdeelde stad. rechts bondskanse
her Adenauer.
Na jarenlang trouw aan de hand van
de NAVO te hebben gelopen ligt
Westduitsland sinds kort dwars. In de
politiek wordt openlijk gepleit voor
een neutraal, ongebonden Duitsland
dat tussen Oost en West staat. "Wij
Duitsers willen ons niet langer onze
rol in de wereld door anderen laten
voorschrijven".
door Hans Hoogendijk
Duitse oprispingen die in de verte ruiken
naar nationalisme, roepen direct anti-
Duitse gevoelens op, En die zijn nog al
tijd gemakkelijk te mobiliseren. Of het
nu gaat om een voetbalwedstrijd tegen
de 'Mannschaft' of om de rakettenmo-
dernisering, een confrontatie met Duits
land geeft altijd een extra prikkel. De
Bondsrepubliek bestaat nu 40 jaar en het
beste jongetje van de NAVO-klas vindt
dat het tijd wordt voor een grotere eigen
inbreng. De wereld spreekt er schande
Op 23 mei 1949 werd de nieuwe grond
wet voor de 'weststaat' afgekondigd. De
Fransen, Britten en Amerikanen hadden
hun zones samengevoegd: Westduits
land was geboren. Enkele maanden later
werd de door de Russen bezette oostzone
uitgeroepen tot Duitse Democratische
Republiek. De Duitse deling was na vier
jaar gehakketak over de toekomst van
het ondergegane Duitse Rijk een feit.
Deling
De eerste confrontatie tussen de twee
machtige staten die Hitler-Duitsland op
de knieën hadden gedwongen beteken
de het begin van de deling. Op 23 juni
1948 sloten de Russen alle toegangswe
gen naar Berlijn af. De stad zou door uit
hongering tot overgave worden gedwon
gen. De Amerikaanse opperbevelheb
ber, generaal Lucius Clay, zag het ge
vaar: "Als Berlijn valt, volgt Westduits
land". Bijna een jaar lang hielden de ge
allieerden met een luchtbrug het weste
lijk deel van de stad in leven.
De Russen hieven de blokkade op,
maar het IJzeren Gordijn was nu hele
maal dicht. Voor het eerst hadden Ame
rikanen en Russen duidelijk gemaakt
waar ze op uit waren en hoe hard ze het
spel wilden spelen. Voor de Westberlij-
ners en de Westduitsers was het de eerste
gelegenheid te laten zien waar zij ston
den.
De publicist Peter Bender: "De West-
berlijners waren de eerste Duitsers die
als democraten overtuigden". De West
duitsers stonden pal achter de ingesloten
Berlijners en dat was vooral een succes
voor de christen-democraat Konrad
Adenauer, die het als zijn belangrijkste,
taak zag de westelijke zones voor altijd
aan Westeuropa en de VS te koppelen-
De hereniging zou later wel volgen, hield
hij twijfelaars in en buiten eigen kamp
steeds voor.
Maar Adenauer was realist genoeg om
te weten dat 'later' een heel rekbaar be
grip was. Voor hem stond voorop dat
Westduitsland niet meer terecht zou ko
men in de fatale middenpositie die aan
leiding was geweest tot de Eerste- en
Tweede Wereldoorlog, toen het rijk zich
omsingeld meende door kwaadwillende
buren.
Nu was de situatie veel eenvoudiger:
in het Westen louter nieuwe vrienden en
in het Oosten maar één vijand, de rode
Sovjetunie. Zelfs de sociaal-democraten
legden zich tegenstribbelend bij de nieu
we realiteit neer. De Westduitsers wer
den het beste, trouwste jongetje van de
nieuwe NAVO-klas.
Ruim 20.jaar lang werd de Westduitse po
litiek gedomineerd door de Adenauer-
doctrine van kritiekloze trouw aan de VS
en verkettering van alles wat zich in het
Oosten afspeelde. Adenauer zei in 1951
tijdens een kabinetszitting: "Voor geen
prijs mag in het Westen, speciaal in de
VS, de indruk ontstaan, dat Duitsland
tussen Oost en West zwalkt. De VS moe
ten aan ons gebonden blijven, want
Frankrijk en Engeland zijn een onvol
doende garantie. De Russische politiek
is in feite simpel: ze willen de VS uit Eu
ropa dringen om daarna Europa te be
heersen".
Hij hield het toen al voor mogelijk dat
de Russen eens de Duitse hereniging
zouden aanbieden als ze daarmee de af
tocht van de Amerikanen konden be
werkstelligen. "Deze oplossing zou voor
ons Duiters en voor Europa, zo lang het
niet hecht verenigd is, levensgevaarlijk
zijn".
Pas in 1969, onder Willy Brandt, kanse
lier van de SPD-FDP-coalitie, ontdekten
de Westduitsers het Oosten. Ze moesten
wel, want terwijl de VS al ontspannings-
politiek bedreven, hield de Bondsrepu
bliek krampachtig vast aan de uit de tijd
van de 'koude oorlog' daterende Hall-
stein-doctrine, die inhield dat Bonn de
diplomatieke betrekkingen verbrak met
elk land dat de DDR erkende.
Willy Brandt wilde een goede buur
man zijn voor Oost en West. Hij wilde de
verzoening met het Oosten tot stand
brengen, zoals Adenauer die in het Wes
ten had gerealiseerd. "We moeten ons
niet alleen inzetten voor de vriendschap
met de VS, maar ons ook presenteren als
solide partner van de Sovjetunie en de
Oosteuropese staten". In feite betekende
dit niets anders dan terugkeer naar de rol
van de eerlijke makelaar voor midden-
Europa, die eens de IJzeren Rijkskanse
lier Otto von Bismarck had gespeeld.
Met Brandt begon een ontwikkeling
die langzaam maar zeker heeft geleid tot
grote spanningen in het westers bondge
nootschap en tot wantrouwen over de
weg die de Duitsers willen gaan. De
Westberlijnse historicus Arnulf Baring:
"Het is een levensgevaarlijke weg. Nog
altijd is de aanwezigheid van de Ameri
kanen voor het behoud van onze vrijheid
belangrijker dan de grondwet, belangrij
ker dan alle partijen en organisaties, be
langrijker dan onze economische kracht
en ons sociaal stelsel. Veel Westduitsers
zien ons uit eigen kracht als stabiel. Een
grote en gevaarlijke vergissing, die ons
duur kan komen te staan".
"We hebben dan wel niet meer de
macht de hele wereld in het verderf te
storten, wel is het vermogen gebleven
ons zelf ernstige schade toe te brengen.
Onze nieuwe grootheidswaan ligt in de
dromerige zelfoverschatting dat we op
eigen kracht na de westintegratie een
vergelijkbare stap richting Oosten kun
nen doen zonder het Amerikaanse fun
dament, waarop de Bondsrepubliek rust,
te beschadigen".
Baring verder: "Wie veel, of uitslui
tend, naar het Oosten kijkt, zal makkelijk
uit het oog verliezen wat zich achter zijn
rug afspeelt". Volgens hem beleven de
oude Duitse kwalen van zelfoverschat
ting en irreële visoenen over de toekomst
weer hoogconjunctuur.
Heimat-gevoel
De schrijver Sebastian Haffner: "De
Duitsers hadden al in de tijd van keizer
Wilhelm het gevoel dat ze tot iets groots
geroepen waren. Duitsland moest min
stens de leidende macht in Europa wor
den en mogelijk Engelands opvolger als
wereldmacht. Dat alles was na Hitier ver
dwenen. En tot voor kort waren ze zich
als volk ervan bewust na 1945 nog één
keer goed weggekomen te zijn. Nu be
speur ik weer onbezonnen, irrationele
tendensen bij links en rechts".
Aan de rechterkant ziet Haffner een re
naissance van de Heimat-gevoelens, pa
triottisme en nationaal denken. "Veel
van die termen zijn taboe door het mis
bruik dat Hitier ervan heeft gemaakt.
Maar waarom zouden Duitsers er niet
trots op mogen zijn dat bijvoorbeeld in
dit land de beste muziek van de negen
tiende eeuw is geschreven? Helaas over
drijven Duitsers dat altijd. Ze zijn het
volk van de grote overdrijvers. Eeuwen
lang hadden ze nog nooit van nationalis
me gehoord, maar toen ze het ontdekten
werden ze hysterisch. Daarom boezemt
die weer opkomende nationale stem
ming mij angst in".
Haffner: "Bij links leeft de opvatting
dat de Duitsers door hun voorbeeld de
mensheid moeten redden. Het zijn voor
al de Groenen. Op zichzelf heb ik niets te
gen de individuele Groenen, want het is
toch sympathieker de wereld te willen
redden, dan haar te willen veroveren en
te beheersen, maar het is eigenlijk even
arrogant".
"Aan het Duitse wezen moet de wereld
genezen". Deze vroeg-romantische
spreuk beheerst in toenemende mate het
denken in de Bondsrepubliek. Baring:
"De Groenen vervullen een voortrek
kersrol. Zij ruiken, niet alleen letterlijk,
wat er in de lucht hangt en eigenen zich
het thema toe". De opinie-peiler Eliza
beth Noelle-Neumann: "Vaak heerst er
over een thema consensus in de bevol
king met uitzondering van de Groenen.
In de loop der jaren nemen eerst de jon
geren het Groenen-standpunt over, dan
volgt langzaam, maar herkenbaar de rest
van de bevolking". De Groenen-woord-
voerster en theologe Antje Vollmer: "Wij
domineren de opinievorming in dit
land".
Op zoek
De na-oorlogse Duitsers zijn weer op
zoek. Op zoek naar een plaats tussen
Oost en West. Daarbij is de teneur: 40 jaar
na de oorlog zijn we weer wat, wij weten
wat er moet gebeuren. Europa en Duits
land zijn alleen te redden als er een onge
bonden Duitsland komt dat hechte be
trekkingen met de Sovjetunie aan
knoopt. Voorwaarde is een drastische af
bouw van de conventionele bewapening
en denuclearisatie van Europa. Het hoeft
niet allemaal in één keer, maar wel bin
nen afzienbare tijd.
Arnulf Baring noemt het een Duits
Sonderbewustsein. "waarvan iedereen
aannam dat het na de laatste oorlog was
uitgestorven." Deze zendingsdrang
wordt weerspiegeld in veel commenta
ren van extrëem links tot radicaal rechts.
Het christelijke Allgemein Sontagsblatt
bijvoorbeeld: "Eerlijke makelaar in het
midden van Europa, dat zou niet de
slechtste weg zijn om de pijn van de de
ling te verwerken en weer goed te maken
wat in Duitse naam de geciviliseerde we
reld is aangedaan".
De voorzitter van de rechts-extremisti-
sche NPD, Martin Mussgnug, schrijft:
"We moeten weg van het blokfetisjis-
me". In zijn club groeit het besef dat er
niets terecht komt van de hereniging als
beide Duitse staten in hun militaire en
economische blok blijven. Mussgnug
ziet een eigen Duitse weg.
"U.it onze nietrkapitalistische en niet-
communistische overtuiging moet een
gemeenschappelijke Duitse hoop wor
den ontwikkeld. Uit deze hoop kan een
nieuwe politieke kracht groeien. De
kracht voor een nieuwe, zedelijke en
Duitse maatschappijorde die juist daar
door in staat is beide systemen te over
winnen. Deze systemen hebben zich
overleefd". Het zou op enkele nuances
na gezegd kunnen zijn door de SPD,
Groenen of de christen-democraten.
De sociaal-democraten Peter Brandt
en Gunter Minnerup schrijven bijna eu
forisch: "Een rakettenvrij continent,
zelfs een van de Russische bezettings
troepen bevrijd Oosteuropa is plotseling
politiek denkbaar". Volgens hen moet
Bonn economisch, technologisch en cul
tureel nauw met Moskou gaan samen
werken. Beide Duitse staten dienen,
naar hun mening, blokvrij te worden en
moeten een confederatie aangaan. "Er
zijn risico's aan verbonden, maar wie
niet waagt, die niet wint".
Zo ver willen gematigden krachten in
de SPD, FDP en CDU-CSU 'nog lang niet
gaan, maar ook in hun kringen leeft de
gedachte aan meer zelfstandigheid, aan
het benutten van de kansen die Gor-
batsjov biedt. Baring: "Terwijl in Lon
den, Washington of Parijs iedereen de
Sovjetunie nog steeds als een militaire
bedreiging ziet, wordt iemand die in
Duitsland op het gevaar wijst afgedaan
als een kalte krieger. Het is mode anti-
Amerikaans te zijn. Dat uit zich ook in
het taalgebruik".
Vazallenstaat
Invloedrijke publicisten en politici spre
ken over de Bondsrepubliek als "satel
liet, kolonie of protectoraat van de VS"
(de schrijve* Hans Magnus Enzensber-
ger),"we zijn een bezet land" (Der Spie
gel) "strikte ondergeschiktheid" (de
Groene Otto Schily), "wij zijn geen vazal
lenstaat" (SPD-voorzitter Hans Jochen
Vogel), "zijn er niet twee grootmachten,
waaraan beide Duitse staten onderwor
pen zijn?" (Björn Enghjolm, SPD-minis-
ter-president van Sleeswijk-Holstein),
"hoe korter het bereik van de raketten,
des te doder de Duitsers" (Alfred Dreg-
ger, fractieleider CDU-CSU), "wij drei
gen het uitverkoren oefenterrein en slag
veld te worden", (Rudolf Augstein, uit
gever-hoofdredacteur van Der Spiegel).
Het is maar een handvol voorbeelden
uit een reeks die naar believen aange
vuld kan worden. Illustratief voor het
veranderde veiligheidsdenken en de rol
die de VS daarin spelen, is de ontwikke
ling van oud-kanselier Helmut Schmidt.
Tientalen jaren was hij de garantie voor
NAVO-trouw. Begin jaren zeventig stel
de Schmidt: "De NAVO behoudt een
blijvende waarde als preventieve maat
regel tegen elke oplevende communisti
sche agressie. Zelfs als Westeuropa in
staat zou zijn elke vertrekkende Ameri
kaanse soldaat te vervangen door een
Europese, zou het effect nooit hetzelfde
zijn, omdat de Amerikaanse militair een
directe band zichtbaar maakt met de af
schrikwekkende strategische macht van
de VS".
Dezelfde Helmut Schmidt zegt nu, dat
ook een Europese strijdmacht voldoen
de garantie kan bieden voor de Westerse
vrijheid. Met andere woorden als de
Amerikanen weg willen, dan gaan ze
maar. Augstein zette boven een com
mentaar over de rakettenruzie "Ami go
home". De sociaal-democraat Peter
Glotz zegt het iets gematigder: "Wij,
Duitsers, willen ons niet langer onze rol
in de wereld door anderen laten voor
schrijven".
Zelfs de toch als zeer nadenkend en ge
matigd bekend staande president Ri
chard vpn Weizsacker ziet ergens weer
de heremging gloren. Ook Erich Honec-
ker, de oude dogmatische Oostduitse
staats- en partijleider vreest dat Michael
Gorbatsjov "zijn" DDR zal opofferen
voor nauwe samenwerking met de
Bondsrepubliek.
Bijzonder
De Amerikaanse diplomaat George F.
Kennan, die al direct na de oorlog, door
scherpzinnige analyses de aandacht op
zich vestigde, ziet nu nog geen gevaar
voor een Duitse "Alleingang", maar hij
vindt wel dat het Westen serieus reke
ning dient te houden met de bijzonder
Duitse positie. "De NAVO moet een ant
woord geven. In Londen, Parijs en Was
hington zoek je echter tevergeefs naar te
kenen die duiden op de bereidheid na te
denken over de huidige NAVO-doctrine
tegenover de Sovjetunie". Mochten de
meningsverschillen tussen de Bondsre
publiek en de drie geallieerden nog gro
ter worden, dan voorziet ook hij dramati
sche veranderingen in de koers van
Bonn.
Tot voor enkele jaren kon de rest van
Europa Duitse pogingen om iets te on
dernemen nog afdoen met het comman
do: opzitten en pootjes geven. Die tijd
lijkt voorbij. Een paar jaar geleden al zei
Willy Brandt: "De Duitsers zijn op zoek
naar iets eigens. Dat streven wordt ster
ker naarmate het Amerikaanse stempel
minder nadrukkelijk wordt. Maar als de
Duitsers gaan twijfelen aan het nut van al
die lanceerplatforms, die hun land tot
het platform voor de grootmachten ma
ken, groeit de achterdocht in het buiten
land. Het is bijna grotesk: buitenlandse
critici houden het voor gevaarlijk als
Duitsers niet meer voor agressie en over
macht demonstreren, maar voor vrede,
wapenvermindering en een veiliger Eu
ropa".
Het was toen rebelse taal, maar van
daag de dag denkt de overgrote meerder
heid van de Westduitse bevolking zo. De
liberaal Hans Dietrich Genscher, de
geestelijk vader van het Duitse verzet te
gen de nieuwe atoomraketten, zei kort
geleden in de Bondsdag: "Wij hebben als
minister de eed afgelegd ons in te zullen
zetten voor het welzijn van het hele Duit
se volk. Die plicht houdt niet op aan de
grens door Duitsland. In dat andere
Duitsland ligt mijn Heimat, de stad waar
ik geboren ben".
Neutraal
Het Atlantische bindmiddel van het rode
vijandbeeld, plakt na 40 jaar niet meer zo
best en de dooddoener die aan elk
NAVO-communique wordt toegevoegd,
dat het bondgenootschap het streven
naar hereninging erkent en goedkeurt,
werkt niet meer in de Bondsrepubliek.
De Duitsers zien kansen voor een eigen
weg. De rest van Europa kijkt bezorgd
toe.
Een herenigd Duitsland kan volgens
de algemeen geldende opvattingen al
leen op Russische voorwaarden ontstaan
en zal dus min of meer neutraal zijn. "Dat
betekent het einde van de NAVO", stelde
een hoge Amerikaanse diplomaat vast.
Minder diplomatiek zei de Franse minis
ter Francois Mauriac nadat de Bondsre
publiek in 1949 het leven zag: "Ik houd
zo van Duitsland, dat ik erg gelukkig ben
er twee te zien". Veertig jaar later onder
schrijven de niet-Duitse Europeanen de
ze Franse opvatting nog steeds van harte.
Konrad Adenauer: twintig jaar
kritiekloze trouw aan de VS en twin
tig jaar verkettering van alles wat
zich in het Oosten afspeelde, (foto-s ap>
In het stuk Duitsland dat na de oorlog door de Russen werd bezet, gaan ze
prat op de status van welvarendste natie van het Oostblok. Maar dat weer
houdt de meeste Oostduitsers er niet van met een weemoedige blik naar
hun westerburen te kijken.
Het is een feit dat de winkels in de DDR schoner zijn, dan waar ook in het
Oostblok. Dat er prettiger personeel achter de toonbanken staat dan in de
Sovjetunie. En dat er meer en betere waar te koop is dan in bijvoorbeeld
Roemenië.
Desondanks kunnen de Oostduitsers niet anders dan gelaten vaststellen,
dat zij in veertig jaar in materieel opzicht aanzienlijk minder hebben be
reikt dan de Westduitsers. Nergens springt de scheidslijn tussen kapitalis
me en socialisme, tussen overvloed en tekort, zo duidelijk in het oog als in
Berlijn.
Met het toenemen van het aantal Oostduitsers dat de afgelopen jaren in
het Westen op familiebezoek mocht verleden jaar een record van 7 mil
joen lijkt het al lang sluimerende minderwaardigheidscomplex onder
de 16 miljoen DDR-burgers ernstige vormen aan te nemen. Het commen
taar van een omroep medewerkster, die ongenoemd wenst te blijven, is
veelzeggend:: "We weten dat we het materieel een stuk minder hebben
dan onze broeders in de Bondsrepubliek. We zien dat elke dag op tv".
De eerste jaren van economische ontwikkeling in de DDR waren bijzon
der moeilijk. Westduitsland kon uit de smeulende nazi-as herrijzen met de
Westerse Marshall-hulp, maar de Oostduitsers werden aanvankelijk door
de stalinistische bezetter bij wijze van oorlogsbuit nog verder uitgeschud
en beroofd van hun laatste bezit. Toen de Oostduitse industrie weer op po
ten was gezet, werd de produktie de eerste jaren grotendeels opgeslokt
door de Sovjetunie voor haar na-oorlogse wederopbouw.
De bescheiden stappen vooruit van de afgelopen twee decennia moeten
voor een niet onaanzienlijk deel worden toegeschreven aan de vrijgevig
heid van de Westduitse staat en particuliere burgers daar. De royale geba
ren kwamen op gang, toen in 1970 het andere Duitsland officieel werd er
kend. Bonn betaalt nu jaarlijks een bedrag van ruim 800 miljoen D-mark
voor de verkeerscorridor naar West-Berlijn.
Westduitsers maken daarnaast jaarlijks vele miljoenen D-mark en an
dere harde valuta's over naar Oostduitse verwanten. Die kunnen daarvoor
kwaliteitsgoederen kopen in speciale winkels waar de Oostduitse mark
niet als betaalmiddel wordt aangenomen. Volgens deskundigen neemt de
Bondsrepubliek op deze wijze ruim 8 procent van het Oostduitse bruto na
tionaal produkt voor haar rekening.
Erg rooskleurig ziet het er voor de burgers niet uit in de DDR. De partij
onder leiding van Erich Honecker heeft zich niet achter de maatschappe
lijke en économische hervormingen geschaard die zijn Sovjet-collega
Gorbatsjov met diens perestrojka wil bereiken. Honecker vindt dat wat
Gorbatsjov allemaal in de Sovjetunie overhoop wil halen in de DDR over
bodig is, omdat de Oostduitse economie er beter voorstaat dan die in ande
re Oostbloklanden.
De 76-jarige partijleider is niet goed gezond meer, maar er zijn geen
aanwijzingen dat hij het roer van de Socialistische Eenheidspartij Duits
land op korte termijn zal overgeven. Het idee van een herenigd Duitsland
doet Honecker nog steeds af als een illusie van puur Westduitse makelij.
Honecker biedt ook weinig hoop dat de Berlijnse Muur onder zijn be
wind zal worden gesloopt. Op de .Westerse pleidooien daarvoor op de
laatste CVSE-bijeenkomst in Wenen reageerde Honecker, dat de Mupr nog
wel 50 tot 100 jaar zal blijven staan; in elk geval zolang de politieke ge
schillen tussen Oost en West het handhaven van de scheidsmuur gebieden.
