'Ik heb geen geheime agenda'
Klooster werpt schaduw over vrijheden kerk
'Dommes' Terlouw gevangenispredikant in Scheveningen
Prikkellectuur
Kerkdiensten
SCHEVENINGEN - Na
tuurlijk, de dominee is voor
de gedetineerden een ver
trouwd verschijnsel. Maar
als het geen hij maar een zij
blijkt te zijn, is dat toch even
wennen. "Ze zeggen van al
les en nog wat tegen me: do-
minese, domines..." Domi
nee M. Terlouw-Sterk moet
er wat om lachen. Ook voor
haar is het allemaal nog kers
vers; een paar weken gele
den werd zij in de hervorm
de gemeente van Bodegra
ven bevestigd als gevange
nispredikant. Daarmee is zij
de vijfde vrouw onder de in
totaal 36 dominees die deze
'buitengewone' functie ver
vullen.
door
Wim Schrijver
Ook al kom je er voor een min of
meer zakelijke afspraak, een bezoek
aan het huis van bewaring aan de
Van Alkemadelaan in Schevenin
gen blijft een sombere aangelegen
heid. Eerst melden bij de poort in de
grauwe muur, identificatie en con-
..trole op metalen voorwerpen bij de
daadwerkelijke ingang* en vervol
gens na opnieuw je naam opgege-
ven te hebben een tocht door de
De vraag of er fabeltjes in de bijbel
staan is reden tot een discussie die
•al loopt sinds het tot stand komen
'van de Heilige Schrift. Intussen is
een ieder het er wel over eens dat
'Het Woord parabels bevat. Zinne
beeldige verhalen om een zedelijke
waarheid aanschouwelijk te maken.
'Hierbij staan niet de historische fei
ten uit Het Woord ter discussie,
maar wordt gewoon geduid op de
1 eeuwenoude praktijk van joodse
•leermeesters (later rabbijnen) om
]via verhaaltjes hun boodschap
kracht bij te zetten.
In het Oude Testament komen we
/hier voorbeelden van tegen in het
boek Spreuken. 'Als er geen hout is,
dooft het vuur; waar geen lasteraar
is, komt de twist tot rust'. Maar zon
der me^r de bekendste en veel zeg-
gendste parabels zijn uit de mond
van Jezus opgetekend en zijn alom
bekend onder de noemer 'gelijke-
nissen'. Wie kent niet het verhaal
van de barmhartige Samaritaan of
i de verloren zoon?
Juist omdat de populaire gelijke-
nissen door velen zo vaak gehoord
zijn, dreigen zij hun zeggingskracht
te verliezen. En dat, aldus ds. Harry
Faber van der Meulen, kan de hoor
der doof maken voor .de enorme
draagwijdte van Jezus' ogenschijn
lijk simpele parabels. In zijn boek
'Bijbelverhalen als prikkellektuur'
wil hij zijn lezers daar weer bewust
van maken.
Faber van der Meulen gaat niet al
leen in op de functie van gelijkenis
sen, hij maakt aan de hand van
voorbeelden duidelijk dat Jezus
'sprak over 'toenemen en groeien',
over 'verandering' en over 'leren
hoe het wél moet'. Het is een over
zichtelijk en inspirerend boek ge
worden, dat wellicht niet op alle
punten tot instemming noopt, maar
daardoor ook zelf als prikkel tot ver
der doordenken kan fungeren.
w.s.
'Bijbelverhalen als prikkellektuur;
over gelijkenissen van Jezus' ver
scheen bij Kok in Kampen en kost 29
gulden negentig.
Bij deze uitgever kwam ook het
nieuwe boek van Jos Brink uit, die in
zijn rol als voorganger 'stukjes van de
kerk' beschrijft in 'Mijn hart een
woordkuil'. Dit boek kost achttien gul
den negentig.
gangen van het complex, waarbij
voortdurend deuren geopend en na
tuurlijk weer gesloten worden. De
op zich fraaie nieuwbouw doet aan
de beklemming weinig af.
Het kantoortje, waar ds. Terlouw
sinds kort huist, bevindt zich geheel
aan het einde van de vleugel van het
huis van bewaring. Hoewel duide
lijk geen huiskamer, heeft deze
ruimte toch iets gemoedelijks. Be
halve een bureau is er een zitje, met
op de tafel een thermoskan thee, die
geschonken wordt in plastic beker
tjes. Dikke kaarsen staan voor ge
traliede ramen waardoor eindelijk
de voorjaarszon valt. "Ze moeten
wel nodig gewassen worden; de ge
vangenen mogen dat aan de buiten
kant niet doen".
De vraag hoe zij in de gevangenis
is terechtgekomen, is voor ds. Ter
louw zelf ook niet zo duidelijk te be
antwoorden. Wel zegt ze; "Pastoraat
moet voor mij een uitdaging zijn".
Zij begon indertijd met een studie
psychologie, maar stapte later over
naar de theologie. En terwijl haar
eega L. Terlouw na dezelfde studie
koos voor de gemeente hij is nu
predikant in Bodegraven werd zij
geestelijk verzorger in het Acade
misch Ziekenhuis in Leiden. Ook
diende zij enige jaren de gemeente
van Rozenburg.
Crisissituatie
Toen de halve baan in Schevenin
gen zich voordeed had zij direct be
langstelling, hoewel zij erkent dat
zij op dat moment "niet veel" wist
van het reilen en zeilen in een huis
van bewaring. Ook de sollicitatie
commissie was die mening toege
daan en daarom werd gekozen voor
een kennismaking met het werk
vooraf. "Ik vond het allemaal erg in
teressant". Maar er was ook aarze
ling. "Kan ik dit als vrouw wel aan?
Het zijn natuurlijk geen lieverdjes".
En nee, ook haar man was om die re
den 'niet zo enthousiast.
Maar die aarzelende houding ver
dween zeer spoedig, toen ds. Ter
louw meer meemaakte van de ge
sloten wereld die een gevangenis
voor een buitenstaander vormt. "Je
kunt hier heel goed functioneren als
vrouw'T is nu haar overtuiging. Ze
voegt er bedachtzaam aan toe; "Mis
schien zelfs beter. Ze hoeven zich
niet met mij te meten. Ik ben ook
niet bedreigend. Mijn rol is in deze
zin ook makkelijker dan die van de
bewaarders, die voor de gedetineer
den een soort dubbelrol vervullen".
"Het is belangrijk dat er iemand is
die ze kunnen vertrouwen. Dat was
in het ziekenhuispastoraat ook zo.
Het is toch in bepaalde zin een cri
sissituatie, maar bij jou hoeven ze
niets op te houden". De predikant
vindt het nog te vroeg om in te gaan
op haar verwachtingen. Ze is nu
vooral nog aan het verkennen, bij
voorbeeld de mogelijkheden van
het rechtssysteem, de cultuur en re
ligie van de diverse etnische groe
pen, maar ook de drugsproblema
tiek die in de cellen nog volop be
staat.
Niet alleen
Wat zij zich wel meteen heeft voor
genomen is een verbinding te leg
gen tussen "de gemeente buiten en
binnen de muur". Ds. Terlouw: Je
bent uiteindelijk één kerk, één li
chaam zij het in een uitzonderlij
ke situatie - en dus spreekt het
vanzelf dat je naast elkaar gaat
staan, een stuk medemenselijkheid
toont". De predikant benadrukt dat
zij behalve ambtenaar in het huis
van bewaring, ook predikant in de
kerk is. Dat contact wil ze ook ste
vig houden.
Naast een predikant, een aalmoe
zenier en een humanistisch raads
vrouwe een dergelijk trio is ook
te vinden in de straf- en jeugdgevan
genis in Scheveningen is ook een
aantal kerkelijke vrijwilligers ac
tief. Dat zijn, in tegenstelling tot de
dominees, in de meeste gevallen
vrouwen. "Dat is in de ziekenhuizen
ook zo, Ik heb daar geen verklaring
voor". Ds. Térlouw, ook aangesteld
voor het penitentiaire ziekenhuis,
wil zeker gaan bijdragen aan de toe
rusting van vrijwilligers.
"Ik zie mijn functie niet geïso
leerd. Misschien juist omdat het
hier zo'n' gëisoleerde situatie is".
Tijdens de bevestigingsdienst in
Bodegraven, een paar weken gele
den, werd opgemerkt; "De gevan
genen en dominee Terlouw hebben
één ding gemeen: ze willen niet al
leen gelaten worden". Of dit voor al
le gedetineerden geldt is de vraag
"Voor sommigen is het benauwend
om altijd met anderen te moeten sa
menleven" maar de predikant
zelf kan er zich volledig in vinden.
Jungle
"Ik geloof dat er voor iedereen die
vrijkomt, afgestraft is zoals dat heet,
een nieuw begin mogelijk zou moe
ten zijn. Maar vaak is dat toch niet
zo, omdat zo'n persoon met de nek
wordt aangekeken. Ik ben vol hoop
naar de kerk toe, dat zij zichzelf in
dat opzicht laat corrigeren". Ds.
Terlouw vindt niet dat zij er speciaal
is voor de gelovigen in het huis van
bewaring. Voor deze mensen heeft
zij wel een taak, maar niet exclusief.
"Je bent er ook voor anderen. Ge
woon, als medemens".
Een ieder wordt in zijn waarde ge
laten. Zo wordt er bijvoorbeeld een
feest georganiseerd voor de hin
does. De predikant wil niet als een
evangelist rondlopen. "Ik heb geen
verborgen agenda". "Ik hoop wel
dat ik een getuige ben van Jezus
Christus en Zijn vrede. Maar de eer
ste wet is datje respect hebt voor de
ander. Pas dan kunnen er mogelijk
heden ontstaan voor diepere con
tacten. En dan vertel ik wel hoe ik
erover denk, maar het is nooit een
zaak van moeten. Als de vrijheid in
het geding komt..."
Vrijheid? Ds. Terlouw komt een
gebeurtenis voor de geest die als
Ds. Terlouw-Sterk buiten de gevangenismuur: "De eerste wet is dat je respect hebt i
kunnen er mogelijkheden ontstaan voor diepere contacten".
antwoord kan dienen. "Aan het ein
de van een gesprek bekende een be
woner; ik was van plan om jullie
voor mijn karretje te spannen, maar
omdat er hier echte belangstelling
voor je wordt getoond, vergeet je al
les en voel je je even vrij. Daar gaat
•het om. In wezen is het hier een
soort jungle en dan is het goed om
een plek te hebben waar je even je
zelf kunt zijn".
Exodus
"Zelfs in de gevangenis kan een
stukje innerlijke vrijheid ontstaan.
Het is wel heel veel wat ik nu zeg
je loopt iedere dag tegen het sys
teem aan, dat eerder afstompend
werkt. Daarom zijn de contacten zo
belangrijk, met familie, maatschap
pelijk werk". De zondagse diensten
worden ook aangegrepen om evep
in een andere sfeer te zijn. De vier
diensten er mogen niet te veel ge
vangen tegelijk samen zijn wor
den bezocht door zo'n 140 van de
ruim tweehonderd gevangenen.
Hoewel de dominee niet aan deze
baan is- begonnen onr "succes te
boeken", wil zij wel zoeken naar
kansen te geven. Ja, negen van de
tien vallen terug in hun oude ge
woontes, maar weet ds. Terlouw,
"het geloof kan bijdragen aan de
persoonlijkheidsontwikkeling".
Nazorg buiten de gevangenismuren
is van levensbelang. In Schevenin
gen bestaat het project 'Exodus',
wat 'uittocht' betekent. "Na, de uit
tocht komt eerst de woestijn". Van
daar dat ex-gedetineerden letterlijk
worden opgevangen.
"Als er geen nazorg is, dan zijn al
je woorden zonder grond. Dan zeg
je: er is hoop, maar je geeft iemand
niet de instrumenten in handen om
er echt wat van te maken". Dat het
werk frusterend is, kan ds. Terlouw
aan haar enthousiaste collega's niet
merken. "Het is wel zo dat er moeite
bestaat met het systeem van vrij
heidsberoving. Bij de meesten heeft
het nauwelijks zin, behalve dat ze
een tijd uit de maatschappij zijn. En
iemand die echt tot ander inzicht
komt, moet soms nog jaren dat en
thousiasme levend houden. Dat is
een spanningsveld, waar collega's
wel eens op af knappen".
De Rooms-Katholieke Kerk
in het vaderland van Karol
Wojtyla, voor velen beter
bekend als paus Johannes
Paulus II, mag dankbaar zijn.
Na vele jaren de kerk en haar
leden gediscrimineerd te
hebben, bevindt de Poolse
staat zich aan de vooravond
van een historische
beslissing: religie en geloof
zullen vanaf deze maand geen
vieze woorden meer zijn,
waarvoor iedere rechtgeaarde
Pool zich moet schamen.
Tijdens de viering van het dui
zendjarig bestaan van de Rus-
sisch-Orthodoxe Kerk, vorig jaar,
werd door een gezaghebbend
staatsideoloog ruiterlijk toegege
ven dat het in al die jaren na de
Oktoberrevolutie van 1917 niet
gelukt is om de godsdienst het
'opium van het volk' ook maar
iets in te perken. Ook de kerken
in het socialistische paradijs kun
nen daarom dankzij de frisse
wind van Gorbatsjov nu, zij het in
beperkte mate, ruimer adem ha
len.
Dat ging eveneens niet aan de
landen in het Oostblok voorbij.
Allereerst bleek dat uit kleine
dingen. Om bij de Rooms-Katho
lieke Kerk te blijven: vorig jaar
bijvoorbeeld konden voor het
eerst de uitzendingen van de 'we
reldomroep' van Rome, Radio
Vaticana, in vrijwel alle socialisti
sche staten worden ontvangen.
Merkwaardig detail:is de ont
vangst in Oost-Europa nu goed, in
het eigen Italië drukken zenders
de stem van Rome de ether uit...
Nieuwe tijd
En nu gebeuren er grote dingen.
Deze maand gaat de regering in
Polen door de bocht. Aan de offi
ciële systematische onderdruk
king van het enorme gelovige
volksdeel komt een einde. In de
jaren onder Stalin werd de grote
Rooms-Katholieke Kerk van haar
eigendommen beroofd, werden
bisschoppen voor de rechter ge
daagd en kwamen daar weer met
zware straffen vandaan, en wer
den aankomende priesters ge
dwongen het militair uniform te
dragen.
De Poolse premier Mieczyslaw
Rakowski presenteerde vorige
week een paar nieuwe wetten in
het parlement en merkte daarbij
op dat er nu sprake is van een
nieuwe tijd. De drie ingediende
voorstellen, die deze maand door
het parlement bekrachtigd moe
ten worden, geven de Rooms-Ka
tholieke Kerk volledige vrijheid
van godsdienstoefenening en te
vens haar eigen zaken naar eigen
goeddunken te regelen. Boven
dien hebben de tienduizenden
geestelijken daardoor recht op
een pensioen.
Overigens bevestigen deze wet
ten de bestaande praktijk. Wat die
sovjet-ideoloog volmondig aan
gaf, wordt door de Poolse over
heid ook al jaren begrepen; door
de kerk te onderdrukken groeit je
invloed niet echt. Dezelfde offi
cieuze ruimte die bijvoorbeeld de
vakbeweging kreeg, werd ook het
deel van de kerk. De kerk ge
bruikte haar positie ook bij het
bewerken van de steeds duidelij
ker gekanaliseerde drang naar de
mocratische vrijheden.
Heet hangijzer
En dat een Pool in 1978 paus
werd, deed de Rooms-Katholieke
Kerk ook bepaald geen kwaad.
Johannes Paulus II heeft zich al
tijd bewust afstandelijk tegen
over zijn vroegere regering opge-
Tijdens zijn bezoek aan Polen, twee jaar geleden, bezocht de paus een
monument ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereld
oorlog. (foto AP)
steld. Tot spijt van het bewind
weigerde het ministaatje diplo
matieke betrekkingen aan te kno
pen. Nu na de erkenning van Soli
dariteit waarop Walesa de paus
demonstratief in Rome ging be
danken voor diens steun ook
de kerk meer status krijgt, zal de
verhouding Warschau—Vaticaan
ongetwijfeld beter worden.
In dat verband gaan de gedach
ten bijna automatisch naar een
ander land waar Rome ook geen
echte contacten onderhoudt: Is
raël. Terwijl deze week daar tij
dens Jom Hashoa de slachtoffers
van de holocaust zijn herdacht,
bevindt zich in Polen nog steeds
een heet hangijzer in de relatie Je
ruzalem—Vaticaan, namelijk het
Karmelietessenklooster op de
plek waar zich in de oorlog het
vernietigingskamp Auschwitz
bevond.
Al jaren was het klooster de in
ternationale joodse gemeenschap
een doorn in het oog. Was het niet
juist Polen dat eeuwenlang, tot
aan de Tweede Wereldoorlog toe,
bekend stond om zyn anti-semi-
tisme? De lucht leek op te klaren
toen vertegenwoordigers van het
Vaticaan en de joodse gemeen
schap ruim twee jaar geleden
overeenkwamen dat het klooster
naar een plaats buiten het kamp
zou worden verplaatst. Dit moest
in februari dit jaar een feit zijn.
Misverstand
Echter, toen de bewuste datum
daar was, bleek ér niets van de af
spraak terecht gekomen te zijn.
Van joodse zijde werd onder meer
bij monde van het internationale
joodse comité (IJCIC) meege
deeld, dat de vrieskou in de on
derlinge betrekkingen weer
volop aanwezig was. Van de zijde
van het Vaticaan werd echter be
nadrukt dat het probleem niet
daar lag de Poolse overheid
kwam niet over de brug met de
benodigde vergunningen.
Het is een feit dat de in Rome
vertegenwoordige Nederlandse
kardinaal Willebrands verant
woordelijk voor de dialoog met
de joden aandringt op het ver
trek van het klooster. Deson
danks blijft de positiebepaling te
genover de joden een probleem.
Een pijnlijke demonstratie gaf de
paus daar zelf van door tijdens
zijn bezoek aan het voormalig
kamp Mauthauzen gedurende
zijn omstreden reis naar Oosten
rijk vorig jaar niet in te gaan op
de daar omgebrachte joden.
De jongste ontwikkelingen
rond het klooster stemmen niet
veel optimistischer. Het wordt
steeds duidelijker dat voor veel
Poolse gelovigen het gebouw
geen probleem is. Er is zelfs al een
actiegroep van rooms-katholie-
ken groep die het klooster wil be
houden. Hun bewering dat het
niét op de plaats van het kamp
Auschwitz is gebouwd, ging pater
Gegotek, belast met deze proble
matiek, echter te ver. Het kloos
ter, zo zei hij vorige week in een
interview, bevindt zich wel op de
plek het voormalige kamp
Auschwitz, maar de joden wer
den omgebracht in de gaskamers
van Birkenau, iets verderop. Het
probleem berust volgens hem
dus op een misverstand...
Extra pijnlijk
Juist nu de Rooms-Katholieke
Kerk in Polen officieel al haar
vrijheden terug krijgt, valt het
conflict rond het Karmelietessen
klooster extra pijnlijk op. Het is
een schaduw op deze feestelijke
gebeurtenis in de geschiedenis
van de kerk, die eeuwenlang me
de-verantwoordelijk was voor de
discriminatie van de 'Christus-
moordenaars'. Het maakt tevens
nieuwsgierig naar wat straks
daadwerkelijk gedaan wordt met
de vrijheid om nieuwe kerkelüke
gebouwen neer te zetten.
W.S.
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk 10ds. Alblas,
11.45 oec. studentendienst; Marekerk 10 ds.
Kateenberg. 5 ds..V.d. Velden Woerden; Mara-
nathak. (L. Morsweg) 10 ds. Rietveld; Oecu-
manische geloofsgemeenschap De Regen
boog (Merenwijk) 9.30 en 11.15 pastoor Van
Well en dr. De jonge; Bethlehemkerk (Driftstr.)
10 SoW-dienst Petrakerk; Bevrijdingsk. (Mont-
gomerystr.) 10 ds. Mackaay, 5 ds. Hortensius;
•Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta en pas
toor Heyster; Waalse kerk (Breestr.) 10.30
pasteur Ribs; 'Stevenshof' (rk kerk Haagse
1 Schouw) 11 ds. Kramer. Acad. Ziekenhuis 9 rk
dienst, 10.15 ds. Van Beinum. Diakonessen-
huis elke zat. 10.30 rk. dienst, morgen 10.30
ds. Van 't Hof. Endegeest zie Oegstgeest. Ge-
ref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surmamestr.) 10 ds. Hortensius, 10.30 do
vend.; Oude Vest 10 SoW-dienst Hoogl. kerk;
Maranathak. zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie
herv. gem.; bejaardenhuis'Groenhoven hr Van
Wallinga; Merenwijk zie herv. gemeente. Ge-
ref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman.
Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30 en 5 ds.
Groeneveld. Geref. Gem. (zie onder Leider
dorp). Geref. Gem. in Ned. (Bethlehemkerk
Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evang.-Luth. Gem.
(Hoogl. Kerkgr.) 10.15ds. Mostert. Doopsgez.-
Remonstr. Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.)
10 ds. Vos-Wiegand. Baptistengemeente (aula
'Nieuweroord', Rijnsburgerweg 124) ds. Agte-
reek. Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3) 9
ev. Piet, 10.30 ev. Smit. Evangeliecentrum-
Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lammermarkt)
10. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 hr. Eikerbout.
Leger des Heils (hoek Vestestr./Groenesteeg)
10 en 7 (laatste zondag van de maand 5 u.).
Nieuw-Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4,
wo. 8. Zevendedag-adventisten De Ontmoe
ting'. Noordhofland V schoten)elke zat. 10 tot
11 bijbelstudie. 11 tot 12 predikatie. Christelij
ke Wetenschap (St^ensch. 6) 10.30. Kerk van
J. Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.)
9.30. 10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw-
.smgel) 10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7.
zo. 10.30; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11;
Rijndijk (Stevenshof) zat. 7. zo. 9.30; Steen-
schuur zat. 7, zo. 8.30,10.11.30, 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7.30, zo. 9.30 en 11Lam-
menschansweg zat. 7. zo. 9 en 10.30; Haarl-
.straat zat. 7, zo. 10.30 en 12.15; Merenwijk zie
herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Bergsma Lek-
kerkerk.
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 prof.
V.d. Broek Ravenswaay, 7 ds. Van Driel. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Veenstra, 6.30 ds. Wilschut.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds. Westerink Den
Helder. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds. Ommering. 6.30 ds. Van
Roon Zeist; Kruiskerk 9.30 prof. V.d. Beek; Op-
standingskerk 9.30 ds. Boeyenga-Alders
Dordrecht; G. Herderkerk 10 ds. Nieuwenhuis.
6.30 ds. Mulder; De Bron 9.15 ds. Oosthoek
Velp, 10.30 ds. Taselaar; Ashram (Marsdiep)
10 ds. Mulder; Oudshoomse kerk 10 ds. De
Nie Amsterdam; S'ionskerk (Meteoorlaan) 9.30
ds. Van Andel Bergschenhoek. 6.30 ds. Ver-
ploeg Ermelo. Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds.
Wilschut, 5 ds. Van Wijngaarden; Salv.kerk
9.30 ds. Nawijn Hoogland. 5 ds. Bovenberg
Leiden. Geref. K. Vrijg. (school Bospark,
Beatrixl. 4) 9.30 en 5. Ned. Geref. Kerk (school
Willemstr.) 9.30 hr. Kleingeld. 4.30 ds. Jans-
sens. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 16.30
ds. v.d. Meij. Oud-Geref. Gem. (Hooftstr. 240)
9.30 en 4. Bapt.gem. (Molenwèrfstr. 1) 10 en
6.30 ds. Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school
Kalkovenw. 62) 10 hr. Van Bameveld, 6.30 hr.
Van Gemeren. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr.
Hendrikstr. 54) hr. V.d. Hoorn. Pinkstergem.
'Het Licht' (Morgenstersch. Briljantstr. 1) 10.
Christengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bet
hel', hoek Emmalaan) 10 hr. Vermeij. Leger
des H. (Zonneweg 3) 10 en 7 (laatste zondag
van de maand 5 u.). Remonstr. Gem. (Van
Mandersloostr. 36) 10 ds. Bloemendaal. Rk
Kerk: Bonifaciusk. zat. 7. zo. 9.45 en 11.30; Pi-
usk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7, zo. 9
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Van Eijk
Gouda, 6 ds. Vermaat Maasslui^GereL/Herv.
Bemhardstr.) 10 dr. Bade Alphen. Geref. Gem.
9.30 en 6 leesdienst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10 en
6; Salv.kerk 10 en 6.30; Bethl.kerk (Nieuwer-
brug) 10 en 6.30. Geref. Kerk 10 en 6.30. Ge
ref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 en 5.30. Geref.
Gem. (Stationsweg 17) 10 en 6.30 ds. Bac.
Evang.-Luth. Gem. 8 ds. Van Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
V.d. Pol, 6.30 ds. Jansen; De Stek 9.30 ds. Van
't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds. De Jong, 5 ds. Van
't Hoff. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Van Dij
ken üsse. Geref. Gem. 9.30 leesdienst. 7 ds.
Boogaard. Volle Evang.gemeente 'Bethel'
(Burg. Colijnstr. 83) 9.30 hr. Van Steenis.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 kand Ro
denburg Kaktwijk. 6.30 ds. Meijers Leiden. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. Huisman, 5 ds. Bergsma. Rk
Kerk: dorp zat. 7. zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7.
zo. 10.30; Rijndijk zo. 9.
HILLEGOM: Herv. Gem. zie geref. kerk. Geref.
Kerk ('Hoeksteen-) 10 ds. Rothfusz SoW-
dienst, 7 ds. Hofland. Chr. Geref. Kerk 10 en 5
ds. Van Langevelde. Rk Kerk: Marl. zat. 7. zo.
9 en 11Jozefk. zat. 7. zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boonstra. Rk
Kerk zat 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 kand mw. Hagen
Leiden. Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30.
KATWUK AAN DEN RUN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds. De Graaf, 6 ds. Sloof; Ontm-
.kerk 10 ds. Sloof. 6.30 ds. De Graaf. Herv.
Gem. 'De Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk
aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. Koster, 5 ds. V.d.
Horst. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWUK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. Chnst, 6 ds. Volk; O. Kerk 10 ds. Visser. 6
ds. Christ; Ichthusk. 10 ds. Van den Berg, 6 ds.
Bogaard; Pmélk. 9.30 ds. Stam Ter Aar, 6 ds.
Visser; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 10 ds.
Vroegindeweij, 6 ds. Sjollema. Overduin 2.15
ds. Baa6. Herv. Gem. "De Rank' (aula P.
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds.
Nieber. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds. V.d. Horst
5 ds. Kersten; Triumfatork. 9.30 ds. Kersten, 5
ds. Koster. Geref. K. Vrijg. 9.30 en 4 ds. Heida.
Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 ds.
Janssens, 7 ds. Zwarts. Chr. Geref. K. 10 en 5
ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Uni-
zaal) 10 en 5 ds. Van den Belt. Geref. Gem.
(Remisestr.)IO en 5 leesdienst. woen. 7.30 ds.
Elshout Scheveningen. Geref. Gem. in Ned.
(Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voor-
str. 48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Am-
bachtsweg 2) 10 hr. Van Groningen. Soefi Be
weging (Zd-Boulevard) 4.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. 10
prof. Berkhof Leiden, 7 ds. Van Niel Rijnsburg.
Geref. Kerk 10 ds. V.d. Lugt, 7 ds. Van Niel
SoW-dienst.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds. Doesburg. 6.30 ds. V.d Bom;
Scheppingsk. 9,10.30 ds. V.d. Bom. Leythen-
rode 10. Elis.-ziekenhuis 9.30 ds. Brommet,
10.45 rector Vijftigschild. Geref. Gemeente
Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30
ds. Boogaard. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Sohllt. Ge
ref. Kerk 9.30 dr. Brinkman De Bilt, 7 ds. Den
Heeten Hoofddorp. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en
11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. De GeF
der. 7 ds. Langhout Putten; Pauluskerk 10 ds.
Koldewijn De Kaag. Geref. Kerk 10 en 7 ds.
Boswijk ha. Geref. K. Vrijg. (Prinsessestr. 1)
9.30 en 4.30 ds. Scholte. Ned. Geref. Kerk
(Salvatori) 10 en 7 ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10
en 4.30 ds. Velema. Geref. Gem. 10 en 4.
Evangeliegemeente (Heereweg 52a) 9.45 V.d.
Mei. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10 en
11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Mariakerk
zat. 7, zo. 9 en 10.15; Engelbew. zat. 7, zo.
10.30.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Slob
Oegstgeest, 6.30 ds. Janse Woerden jeugdd..
Geref. Kerk 9.30 ds. Van der Weg-Rullman.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 6.30. Remonstr.
Gem. 10 drs. Van woerden-Surink. Evang.
gem. (ver.gebouw 'De Rank', Regthuysplein)
12 nam. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 en 6.30. Ge
ref. Kerk 9.30 ds. De Bruin Oegstgeest, 7 ds.
Wattel Hoofddorp. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds. Ten
Voorde. 7 ds. Mackaay Leiden. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds. Van Wijngaarden. Chr. Geref.
Kerk 9.30 en 4.30. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Geuze, 7 dr.
Noordegraaf Ede..
NOORDWUK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. V.d. Lee, 5 ds. Kuyt, 7
ds. Scholte; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Wattjes Als-
dorf; De Rank (Golfbaan) 10 ds. V.d. Bergh.
Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10ds. Schol
te. 7 ds. Wattjes; Vinkenl. (Binnen) 10 ds. El-
gersma. Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 ds.
Slofstra. 'Sole Mio' 9 ds Kuiper ha. Ned. Prot.
Bond (aula O.Zeew.) geen dienst. Rk Kerk Zee
zat. 7, zo. 10.30; Binnen zat. 7. zo. 9.30 en 11
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. Sierat
Oegstgeest; De Zilk geen dienst. Rk Kerk Vic
toria zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Zilk zat. 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Verseput, Pauluskerk 10 ds. Da
Costa, Gemeentecentrum (Lijtw.) 7 ds. Plomp.
Geref Kerk 10 ds Plomp ha. Geref. Kerk Vnig.
(aula Dr. Schilderschool) 9.30 ds. Groeneberg
Amersfoort. 3 ds. Houtman Leiden. Ned. Ge
ref. Kerk (Gem.centrum) 8.45, 4 ds. Mudde
Breukelen ha. Van Wijckerslooth 4 ds. Rijksen
ha. Endegeest 10 ds. Friederich. Volle-evan-
geliegem. (Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk
zat. 7, zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 hr. Hoffenaar Voorhout. Geref. K. 9.30 ds.
Zijl, 6.30 ds. Czina Rijnsburg. Remonstr. Gem.
10 dr. Meijering Oegstgeest. Rk Kerk zat. 7, zo.
10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
zat. 7, zo. 10.30; Petrus-B. zat. 7. zo. 9.30 en
11.30.
RUNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9 30 ds.
Van 1 Hof Woubrugge, 7 ds. Van der Hoeven.
Chr. Geref. K. 9.30, 2.15 ds. Bouw Urk.
RUNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk 9.30
ds. Wagter, 4.30 SoW-dienst Imm. kerk; Bet-
helkerk 9.30 ds. De Bruin Maarn, 5 ds. Katten-
berg Leiden. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 en 3
ds. Terpstra; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds. Czi-
ria, 5 ds. Snel SoW-dienst; Maranathakerk
9.30 ds. Snel, 5 ds. Zijl Oude Wetering. Geref.
Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref.
K. 9.30 en 5 ds. Hofman Ouderkerk a/d Amstel.
Evang. Christengem. (aula mavo) 10 hr. Wit-
mer Voorhout ha. Rk Kerk zo. 10.30.
RUPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9 en 1030ds. Van
Achterberg Leiden. 7 ds. Vollebregt. Geref.
Kerk 9.30 ds. Bras, 7 ds. Vollebregt. Chr. Ge
ref. K. 10. 5 ds. Van der Heijden. Ned. Prot.
Bond (Jul.laan 17) geen dienst. Rk Kerk zat. 7.
zo. 9.30 en 11.
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Sjollema Kat
wijk aan Zee. 6.30 ds. Stam jr. Geref. Kerk 9.30
en 6.30 ds. De Reus. Rk Kerk Aardam zat. 7.
zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr. Vermeulen.
6.30 ds. Germans Sassenheim. Geref. Kerk
9.30 ds. Oegema. 6.30 ds. Bras Sassenheim.
Geref. K. Vrijg. 9.30 leesdienst, 5.30 ds. Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeenschap
10 ds. Hemmes Oegstgeest. Rk Kerk zat. 7,
zo. 9.30 en 11.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. Schaap. 7 zie geref. kerk; De Ontmoeting
(Noordhofland) 10 ds. Kersten Scheveningen.
Herv. evang. op geref. grondslag (kerkgeb.
'Rehoboth', A. van Leeuwenhoekkade) 9.30
ds. Korevaar, 4.30 ds. Van Kooten. Hulp en
Heil-kerk ('Schakenbos'. Leidschendam) 10
ds. Verheule. Geref. Kerk 10 ds. De Zwart, 7
ds. Van der Schoot. Geref. K Vr.ig. (Bachlaan)
10 en 5 ds. Reitsema. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7.
zo. 11.30; M. Godskerk. zat. 7. zo. 10. Kerk van
Engeland (British school in The Netherlands, J.
v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst. Aula-
basisgemeenschap (Fortgenschooi) 10.30.
WADDINXVEEN Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Maasland. 5 ds. Goossen; Hoeksteen 9 30 v.c
Groenenboom. 5 ds. Schipaanboord; Bethelk.
9.30 drs. Oosterom Kampen, 5 ds. Visser Aal
burg; Rehoboth-school 9.30 drs. Kachelland
Kamerik; Imm.kerk 9.30 ds. Koetsier Heemste
de, 7 ds. Onstein. Geref. Kerk Kruisk. 10.15 en
5 ds. Terlaak Alphen; Ontm.kerk 9.30 ds. De
Moor. Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 en 14 45
ds Hoogendoorn. Chr. Afgesch. Gem. 9.30 en
5 ds. Van der Want. Oud-Geref. Gem. (Mercu-
riusweg 29) 10 en 6.30 leesdienst. Remonstr.
Gem. 10 ds. Thieme-tiessing Boskoop. Rk
Kerk St. Victor 10; Ontmoetmgskerk zat. 7.
zon. 11.15. Jehova's Getuigen (Trooststr. 4)
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis. Rk Kerk
zat 7. zo. 9 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 prof.
Van Gennep, 4.30 ds. Van Dis; Kievietk. ('Sa
men op weg') 10 ds. Janse de Jonge; Mes-
siask. 10 ds. Vuyst Zeist; Dorpscentrum 9.30
Dekker Rotterdam. Geref. Kerk Zijllaan 10 ds.
Schelhaas Den Haag. 7 ds. V.d. woude. Ned.
Prot. Bond (Kerkdam) 10.30 ds. Knoppers Den
Haag.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. V.d. Hoe
ven. 6.30 ds. Van "t Hof Geref. Kerk 9 30 en
6.30 ds. Dronkert. Ned. Prot. Bond (De Wijk,
Schoolstr. 20) geen dienst. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Kielder
Vianen. Geref. Kerk 9.30 ds. Haitsma Bos
koop. 7 kand. De Haan.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10 ds. Limburg-
Klokke. Rk Kerk St. Jan 9.30; Chr. Dienaark.
9.30. Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7. zo. 9.30
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 ds. Van
Doorn Alphen. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 drs.
Buikema ha. Remonstr. Gem. geen dienst.
