'In een echte farce had er maar
weinig méér mis kunnen gaan'
Willem Wagenaar legt in boek
verantwoording af over
optreden in zaak-Demjanjuk
'Demjanjuk is de enige die zeker weet of hij schuldig is'
EXTRA
7.ATERDAG 29 APRIL 1989
PAGINA 33
of beter: mijn vakgebied niet aan het
woord had mogen komen. Dan had de
rechtbank het odium op zich geladen dat
het niet eerlijk was toegegaan. Die fout
heeft de rechtbank gelukkig niet ge
maakt, al heeft de officier van justitie wel
geprobeerd om mijn getuigenis te laten
verbieden".
"Misschien klinkt het wat cynisch,
maar het had ook gekund dat de recht
bank Demjanjuk had vrijgesproken. Dat
was voor mij veel moeilijker geweest.
Dan hadden veel mensen me verweten
dat door mijn toedoen een oorlogsmisda
diger was vrijgekomen".
Bestebreurtje
Wagenaar is de laatste jaren een regelma
tige gast bij de rechtbank om de identif-
catie door te lichten van verdachten van
uiteenlopende zaken als inbraak, roof,
verkrachting of bijvoorbeeld de moord
op de Rotterdamse gokkoning John Be
stebreurtje. Het is hem daarbij opgeval
len dat die tests soms tegen alle regels
van het gezonde verstand in worden af
genomen.
Zijn aanbevelingen zijn, beaamt hij,
dan ook vooral een kwestie van gezond
verstand. Om er een paar te noemen: ge
tuigen moet verteld worden dat de schul
dige misschien helemaal met in de rij
staat, zodat ze niet lukraak maar iemand
gaan aanwijzen. Alle mensen in het rijtje
moeten enigszins op elkaar lijken. Het
gebeurt nog regelmatig dat bij wijze van
spreken de kleine, donkere, oude ver
dachte tussen allemaal jonge, blonde,
lange mannen wordt gezet. Getuigen
mogen niet van te voren met elkaar pra
ten.
Een voorbeeld: de bankoverval waar
bij het personeel pas na zes weken een
verdachte moest kiezen. Inmiddels wa
ren ze het er door het vele napraten wel
over eens geworden hoe de overvaller er
uit had gezien. Nog een logische: getui
gen die eerder een verdachte hebben
aangewezen bijvoorbeeld op politiefo
to's kunnen later niet meer voor iden
tificatietests worden gebruikt. Ze zullen
immers altijd de persoon van de foto aan
wijzen, al was het maar omdat die hen
bekend voorkomt.
Soms kan het niet anders omdat er
maar weinig getuigen zijn. Maar bij de
moord op Bestebreurtje, een zaak die
nog steeds loopt, ging de politie flink in
de fout. Ondanks de luxe van maar liefst
15 ooggetuigen, kregen die allemaal fo
to's van mogelijke verdachten te zien in
plaats van dat de politie een aantal van
hen in reserve hield voor identificatie
tests. "Waarom hebben ze dat in hemels
naam gedaan? Ze hadden kunnen profi
teren van zulke eenvoudige aanwijzin
gen als in in mijn boek doe. Dan had ik
ook niet hoeven verschijnen als getuige-
deskundige en hadden ze nu niet met de
gebakken peren gezeten".
Een schatting over het aantal foute
identificatieprocedures kan hij niet ma
ken. "Ik word er in een flink aantal geval
len bij gehaald, maar by nog veel meer
met Ik heb er geen idee van of het nu om
één procent, 20 procent of 50 procent
gaat".
Beter
In elk geval is een juiste procedure goed
voor alle partijen stelt hy. In de eerste
plaats voor de verdachte, die er immers
recht heeft op heeft dat zoveel mogelijk
wordt uitgesloten dat hy door onbe
trouwbare ooggetuigenverklaringen on
terecht wordt veroordeeld. Het voor
komt ook dat schuldige verdachten de
dans ontspringen omdat de identificatie
slecht is uitgevoerd. De politie wordt de
frustratie bespaard dat ze vanwege pro
cedurefouten schuldigen op vrije voeten
moeten stellen, en de rechter heeft meer
zekerheid dat hij een juist vonnis velt.
Het zal, daarvan is hy overtuigd, poli
tie en justitie bovendien veel tijd uitspa
ren, omdat veel hoger beroepen worden
gedaan op grond van verkeerde identifi
catieprocedures. En elk hoger beroep be
tekent een aanslag op de beperkte man
kracht van het justitiële apparaat.
Wagenaar: "Het zijn ook zulke logi
sche regels dat uitvoering voor de politie
niet eens meer werk is. Deze procedure
zal ook niet stuiten op gebrek aan man
kracht, denk ik. Het is wel zo dat de ta
ken beter verdeeld moeten worden, om
dat het toch vrij gespecialiseerd werk is
dat niet iedereen zo maar kan doen. Ove
rigens is het echt niet zo dat ze het hier in
Nederland slechter doen dan elders. Het
wordt alleen tijd dat we het met zijn allen
beter gaan doen".
Eigenlijk is het merkwaardig, zo be
aamt hij volmondig, dat het zo lang heeft
geduurd voordat er een procedure
kwam. Minister Korthals Altes (justitie)
citeerde vorige week by de ontvangst
van het eerste exemplaar uit handen van
Wagenaar uitgebreid de rechtsgeleerde
Diephuis, die al in het begin van deze
eeuw uitlegde waarom overigens goed
willende ooggetuigen zo onbetrouwbaar
zijn. En dat zal niet veranderen, bena
drukt Wagenaar: "Een ooggetuige kan
eigenlijk alleen maar zeggen: deze man
of vrouw lijkt op de dader. Ik denk dat
een rechter er verstandig aan doet om
zich te realiseren dat een getuige - zelfs
als die 100 procent zeker is, en de ver
dachte jarenlang dagelijks heeft gezien
zich altijd kan vergissen. We hebben
gevallen genoeg die dat bewijzen".
(W.A. Wagenaar. Het herkennen van Iwan,
de identificatie vaa de dader door ooggetui
gen van een misdrijf- Uitgeverij Swets en
Zeitllnger, pril» 32,50 gulden).
Professor doctor Willem Albert Wa
genaar zegt: "Van alle vormen van
bewijs zijn ooggetuigenissen het ha-
chelijkst. Niet omdat ooggetuigen
liegen hoewel dat soms ook ge
beurt maar omdat ze zich kunnen
vergissen".
"De moeilijkheid is dat ze vaak details,
precieze details moeten geven. De erva
ring leert dat mensen die vrij gemakke
lijk invullen wanneer ze die details niet
weten maar wél het algemene verhaal
kennen, als zé een kapstok hebben om de
details aan op te hangen Het is niet zo
dat we ooggetuigenissen maar moeten
afschaffen, want een groot aantal rechts
zaken zou dan onmogelijk worden om
dat ooggetuigen het enige bewijs zijn.
Maar het is wel zo dat de rechter zich er
altijd van bewust moet zijn dat het om
een hachelijk bewijs gaat".
Belangstelling
Vorig jaar stond de Leidse hoogleraar
psychologische functieleer met interna
tionale faam plotseling in het brandpunt
van de belangstelling. Hij trad op als ge-
tuige-deskundige in het proces tegen
John Demjanjuk, een naar Amerika geë
migreerde Rus van Oekraïnse afkomst.
Hij zou als 'Iwan de Verschrikkelijke' in
het nazi-vernietigingskamp Treblinka
850.000 joden de dood in hebben ge
jaagd. Het proces voor het Israëlische
Hooggerechtshof vormde het sluitstuk
van een taai juridisch gevecht dat in 1976
begon in de VS. Toen de Amerikaanse
psychologe Elisabeth Loftus had gewei
gerd als getuige-deskundige op te treden
omdat ze bang was voor het stempel na
zi-verdedigster, deed de advocaat van
Demjanjuk een beroep op Wagenaar.
Wagenaar ging naar Israël. In zijn vori
ge week verschenen boek 'Het herken
nen van Iwan' legt Wagenaar nog eens
uitgebreid verantwoording af over zijn
beslissing. Vooral voor al die mensen die
vinden dat hij niet had moeten gaan: "Ik
heb gemerkt dat veel mensen een zeer
pertinente mening over de zaak hebben
zonder dat ze weten waarom het eigen
lijk ging en wat ik daar nu precies heb ge
daan. Ik vond dat ik dat daarom fhaar
eens moest opschrijven, zodat ze een
aantal relevante feitén ter beschikking
zouden krijgen".
Het boek heeft overigens een veel wij
dere strekking dan een verantwoording.
Wagenaar legt uit waarom ooggetuige
nissen onbetrouwbaar zijn en geeft 50
aanbevelingen voor een standaardproce
dure die de kans op vergissingen in elk
geval zo klein mogelijk maakt. Een groot
aantal daarvan wordt binnenkort in
praktijk gebracht. Wagenaar heeft een
groot aandeel gehad in een advies van de
Recherche Adviescommissie over iden
tificatietests van verdachten door oogge
tuigen ('een nuttig bij-effect van mijn
werk'), dat binnenkort wordt ingevoerd.
Nederland wordt daarmee het eerste
land ter wereld dat officiële regels krijgt.
Farce
De zaak Demjanjuk is, aldus Wagenaar,
'een zaak die zich leent voor een demon
stratie van alles wat er mis kan gaan bij
identifictaties'. Zoals hij schrijft na een
soms verbijsterend verslag van de wijze
waarop Demjanjuk is geïdentificeerd:
"Ik wil niet zeggen dat het onderzoek een
farce was, maar in een echte farce zouden
weinig méér regels overtreden kunnen
worden".
De beslissing om te getuigen nam Wa
genaar pas na lezing van het 7000 pagi
na's tellende dossier. Twee vragen moest
hij daarbij voor zichzelf beantwoorden:
is het probleem waarom het gaat de
identificatie van John Demjanjuk als
Iwan de Verschrikkelijke een weten
schappelijk probleem, en kan ik daar als
wetenschapper iets zinnigs over zeggen.
"Want aan mijn persoonlijke opinies
hebben ze natuurlijk niets".
De gevolgen voor hem persoonlijk
verwijten, boze brieven, mensen die
niets meer hem te maken wilden hebben
heeft hij niet laten meespelen. In te
genstelling tot Elisabeth Loftus, die om
die reden niet wilde getuigen. Wagenaar,
exact formulerend: "Ik heb geen kritiek
op de manier waarop Loftus het heeft op
gelost. Ik kan me voorstellen dat de con
sequenties voor haar persoonlijk leven
zo ingrijpend waren dat ze heeft gezegd:
ik vind niet dat men mij moet vragen.
Maar als iedereen dat zou zeggen, dan
zou er iets helemaal mis gaan in de
rechtsstaat. Het zou betekenen dat hoe
ernstiger de aanklacht wordt, hoe moei
lijker het wordt om een goede verdedi
ging te voeren".
"Maar het omgekeerde zou natuurlijk
het geval moeten zijn: hoe zwaarder de
aanklacht, des te belangrijker wordt het
dat de beklaagde alles wat hij wil onder
de aandacht van de rechter kan brengen.
En naarmate een verdediging beter is,
wordt een eventuele veroordeling ook
aanvaardbaarder. Er zijn in de wereld,
denk ik, geen honderd mensen die hier
hadden kunnen optreden als getuige-
deskundige, en één van hen had het moe
ten doen. Ik had kunnen zeggen: ik doe
het niet, probeer die en die maar. Maar
dat was niet aan de orde, het werd mij ge
vraagd".
Reacties
Niet alleen toen, ook na het verschijnen
van zijn boek heeft Wagenaar weer tien
tallen weinig begripvolle reacties gekre
gen. Wagenaar somt op: "In heel veel re
acties wordt het verschil tussen een ver
dachte en een schuldige niet gemaakt.
Veel mensen vroegen hoe ik toch een
oorlogsmisdadiger kon verdedigen.
Maar dat was nu juist de vraag. Als be
kend was dat Demjanjuk een oorlogs
misdadiger was, dan zou het hele proces
nooit nodig zijn geweest.
Maar psychologisch werkt het an
ders. Waar rook is, is vuur, denken veel
mensen. Als Demjanjuk wordt beschul
digd van zo iets ernstigs, zal dat wel
waar zijn.
door Sjaak Smakman
Vier foto's van Demjanjuk.
'Iwan de Verschrikkelijke' of
niet?
Deze week een jaar geleden werd John Demjanjuk door het Israëlische hooggerechtshof ter dood veroordeeld. Hij zou als
Iwan de Verschrikkelijke in het vernietigingskamp Treblinka verantwoordelijk zijn geweest voor de dood van 850.000 joden.
Aan het slot van het in 1976 begonnen juridische gevecht trad de Leidse hoogleraar Wagenaar op als getuige-deskundige
voor de verdediging. Het werd hem niet door iedereen in dank afgenomen. Vorige week verscheen zijn boek 'Het herkennen
van Iwan'. Over het proces-Demjanjuk en wat wat er allemaal fout kan gaan bij ooggetuigenissen. Het is echter ook een
verantwoording achteraf: "Ik heb gemerkt dat veel mensen een zeer pertinente mening over de zaak hebben zonder dat ze
weten waarom het eigenlijk ging en wat ik daar heb gedaan. Ik vond dat ik dat daarom maar eens moest opschrijven. Ik wil niet
zeggen dat de identificatie een farce was, maar in een echte farce had er weinig méér mis kunnen gaan"
Prof. dr. Wagenaar: "Bij vrijspraak hadden veel mensen me verweten dat door mijn toedoen een oorlogsmisdadiger vrij was gekomen". »oio wim Dijkm.nj
"Ja, voor het grote publiek. Maar een
rechter moet juist zorgvuldiger worden
naarmate de beschuldiging ernstiger is.
Als je iemand die van zoiets wordt be
schuldigd vrijspreekt, laad je een enor
me verantwoording op je ten aanzien van
iedereen met een oorlogstrauma. Maar
als je iemand ten onrechte veroordeelt,
dan is dat ook heel wat. Dat heeft niet al
leen enorme gevolgen voor hem per
soonlijk, maar ook voor zijn familie en
zelfs voor de bevolkingsgroep waartoe
hij behoort. Veel Oekraïners zijn overge
lopen naar de Duitsers en hebben in de
concentratiekampen gewerkt. Er waren
mensen die me hebben gezegd: laten ze
Demjanjuk maar ophangen, want als hij
dit niet heeft gedaan dan heeft hij wel
een andere oorlogsmisdaad op zijn gewe
ten. Vul voor 'Oekraïner' maar 'zigeuner'
of 'jood' in, en dan zijn we precies op het
punt waar die oorlog is begonnen".
"Er waren ook mensen die zeiden: ga
maar niet naar Israël, want dat is zinloos.
Watje ook zegt, ze gaan hem toch veroor
delen. Dat is dus eigenlijk een bedekte
beschuldiging dat er geen rechtspraak is
in Israel. Dat vind ik heel ernstig, en dat
heb ik ze ook gezegd: je moet eerst maar
eens bewijzen dat dat zo is".
Buurman
In zijn boek stelt Wagenaar de identifica
tie van Denyaiyuk in een onthutsend
licht. Er werd bijvoorbeeld gewerkt met
fotoseries waarbij het bijna onmogelijk
was Demjanjuk met uit te kiezen: bij
proeven pikten mensen die nog nooit
van de zaak-Demjanjuk hadden ge
hoord, hem toch uit de fotoserie. Getui
gen werden beïvloed door de officieren
van justitie ('herkent u deze man niet?')
en elkaar: ze konden tussen de de testen
door uitgebreid hun ervaringen uitwisse
len.
"Maar al toon je aan dat de kans groot
is dat iemand die Demjaryuk nooit heeft
gezien en nooit in Treblinka is geweest,
hem toch identificeert, dan geef je alleen
aan dat de waarde van de identificatie
test nul is. Het betekent met dat de getui
genissen van de kampslachtoffers die
hem hebben herkend, niet waar zijn. Het
kan natuurlijk best dat ze gelijk hebben
en dat Demjanjuk Iwan de Verschrikke
lijke is".
Demjaryuk werd op 25 april vorig jaar
ter dood veroordeeld. Het hele verhaal
van Wagenaar werd als niet-relevant ter
zijde geschoven. Wagenaar vat het argu
ment daarvoor als volgt samen: stel datje
's nachts uit het raam kijkt en ziet hoe je
buurman je autoruiten ingooit. Je doet
aangifte en de politie stelt de buurman in
een rij andere mensen op om hem te
identificeren. Zo'n test is natuurlijk on
zinnig, want je hebt je buurman immers
al herkend en het maakt niet uit hoeveel
andere mensen je in die ry zet.
De rechter stelde dat het gezicht van
Demjaryuk zo diep in het geheugen van
de vijf getuigen was gegrift, dat het hier
in feite ging om een soortgelijke identifi
catie als van de buurman. Een van hen
had bijvoorbeeld verklaard dat hy nog
elke nacht het gezicht van Demjaryuk
voor zich zag. Dat de tests onvoorstel
baar slecht waren uitgevoerd, deed dus
helemaal niet ter zake voor de rechtbank.
Wagenaar: "Maar neem eens het geval
dat Nederlanders die in de Jappenkam
pen hebben gezeten, hun bewakers moe
ten identificeren. Natuurlijk, dat die be
waker een Japanner was, dat weetje wel.
Maar of het nu de ene of de andere was?
Ik vraag me af hoeveel Nederlanders hun
bewakers zouden kunnen identificeren
wanneer ze hen als oude mannen voor
zich zouden zien. Want dat is natuurlijk
wel een héél gedetailleerde vraag. Ik zeg
niet dat het onmogelijk is, maar wel dat
het heel hachelijk wordt als zo'n identifi
catie het enige bewijs in een rechtszaak
Berucht geval
Hij noemt in zijn boek ook het beruchte
geval van de Amerikaan Frank Walus,
die op grond van soortgelijke getuigenis
sen als tegen Demjanjuk werd veroor
deeld wegens oorlogsmisdaden. Een van
de getuigen had hem jaren dagelijks
meegemaakt en honderden keren met
hem gesproken en was honderd procent
zeker van zyn zaak. Walus werd veroor
deeld, maar jaren later kwam onomstote
lijk vast te staan dat Walus niet de ge
zochte oorlogsmisdadiger was.
"Je kunt dus wel wat tegen het oordeel
van de rechter inbrengen, maar het von
nis is zyn verantwoording. Als een rech
ter zegt: al is de kans 1 op 1000 dan zal ik
hem nog veroordelen omdat ik het leed
voor de nabestaanden te groot vind als
hij onterecht wordt vrijgesproken, dan is
dat zijn opvatting van zijn werk. Ik kan
het daar niet mee eens zijn, maar dat
hoeft ook niet".
Hij heeft pertinent geen mening over
de vraag of Denyanjuk Iwan de Ver
schrikkelijke is: "Hijzelf is de enige die
het antwoord met zekerheid weet, daar
na komt de rechtbank die inzicht heeft
gehad in alle stukken, en pas op een hele
grote afstand volgen getuigen-deskundi-
gen zoals ik. Dat proces in Israël heeft
een jaar geduurd, ik ben er vier dagen ge
weest".
Hij besluit zijn boek dan ook: "Als de
lezer een antwoord wil hebben op de
vraag of John Denjanjuk Iwan is, kan ik
alleen wijzen op het vonnis van de recht
bank. Het is het beste antwoord dat wij
hebben".
Heeft hij er desondanks t
an overgehouden?
"Nee hoor, integendeel. Het enige dat
echt mis had kunnen gaan. was dat ik -
