In Tsjaad kost bijbel bijna een weekloon
'In mijn gedachten was ik helemaal geen zondaar
NBG (175 jaar) groeide uit tot sterke vrijwilligersorganisatie
BINNEN
IEDERS
BEREIK
ZATERDAG 18 MAART 1989
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 15
In de achttiende eeuw waren bij
bels nog duur, soms net zo duur als
een arbeiderswoning, al was er in
1743 al een drukker in Gorinchem
die een bijbel 'op best papier' lever
de voor zestien gulden. Maar die
had dan ook geen illustraties, geen
koperen sloten en geen leren band.
Toch was ook zestien gulden in de
ogen van de modale werknemer van
toen een kapitaal. Zoveel verdiende
hij nog niet in een hele maand.
In het Afrikaanse land Tsjaad
kost een bijbel nu bijna een heel
weekloon en in Kameroen en Ke
nya zeker een half. In Ghana 'maar'
een dagloon. Het Nederlands Bij
belgenootschap dat gisteren in
Amsterdam zijn 175-jarig bestaan
vierde biedt al bijbels aan voor
tweemaal een uurloon. Medewerker
Jan van Capelleveen: "Wat zijn bij
bels in ons land dan toch goed
koop".
Er was rond het midden van de
achttiende eeuw maar één plaats
waar echt goedkope bijbels te ver
krijgen waren, vertelde Van Capel
leveen. "Dat was in Halle, in het
Duitse Saksen. Daar werden hele
pagina's van de bijbel geëtst op een
metalen plaat die telkens opnieuw
gebruikt kon worden. Een Duitse
bijbel van het Cansteins Bijbelge
nootschap kostte maar vijftig cent.
Er zijn miljoenen van gedrukt".
Losse letters
Andere drukkers in Europa hadden
niet veel op met dat nieuwe procé
dé. Van Capelleveen: "Ze vertrouw
den het niet en bleven de bijbeltekst
zetten met hun losse lóden letters.
En omdat geen drukker zich drie
miljoen letters die voor een bijbel
toch wel nodig zijn, kon veroorlo
ven, zetten ze eerst een paar pagi
na's, drukten die dan af, deden de
letters terug in de letterbak en be
gonnen dan aan de volgende blad
zijden. Zo'n bijbel kon nooit wor
den herdrukt. Voor iedere nieuwe
uitgave moest de tekst telkens op
nieuw worden gezet".
Hoe het drukprocédé van Von
Canstein precies werkte, weet nie
mand meer. Pas tachiig jaar later
werd in Westeuropa een soortgelij
ke drukmethode ontdekt, de zoge
naamde 'stereotypie', waardoor
goedkoop drukwerk mogelijk
werd. Het Brits en Buitenlands Bij
belgenootschap ging daar in 1804 in
Londen direct gebruik van maken.
Het Nederlands Bijbelgenoot
schap in 1814 opgericht vol
stond met het bestellen van losse
drukvellen, zogenaamde plano's,
bij de twee toen erkende bijbel-
drukkers, de Bijbelcompagnie in
Amsterdam en Joh. Enschedé in
Haarlem, die een paar jaar later fu
seerden. Die vellen waren niet
goedkoop. Het bijbelgenootschap
betaalde in 1818 voor plano's van de
Statenvertaling f. 2,10 en voor de
Lutherbijbel zelfs f. 3,70. De vellen
moesten dan nog worden ingebon
den. Gevolg was dat die exempla
ren veel te duur waren voor mensen
die nou juist een bijbel nodig had
den.
Ze werden dan ook onder de kost
prijs verkocht, zelfs gratis verstrekt,
zoals aan zeelieden, soldaten, bede
laars en armen. Jan van Capelle
veen: "Soms was het aantal mensen
dat een bijbel wilde, groter dan de
beurs van het genootschap. In 1826
kregen alle afdelingen een brief met
de waarschuwing dat plaatselijk
heel zorgvuldig met bijbels moest
worden omgegaan omdat ër dat jaar
geen exemplaren meer gedrukt
zouden worden. De kas was gewoon
leeg".
Samenstelling
van deze pagina:
S. J. de Groot
'Binnen ieders bereik' is de titel van de tentoonstelling in het Bijbels Museum in Amsterdam ter gelegenheid van
het 175-jarig bestaan van het Nederlands Bijbelgenootschap. Een motto dat de doelstelling van het NBG goed
weergeeft: de bijbel beschikbaar voor iedere beurs.
Die kosteloze bijbels werden
steeds meer aangevraagd. Zo vroeg
de Maatschappij van Welzijn in 1832
om duizend gratis exemplaren voor
haar bedelaarskolonies. Maar toen
kwam het hoofdbestuur erachter
dat veel van die geschonken bijbels'
tweedehands werden aangeboden
dn boekenstalletjes langs het Singel
in Amsterdam. Ook werden ze be
leend in pandjeshuizen".
Uniek systeem
Dat bracht het genootschap ertoe,
voortaan geen bijbels meer weg te
geven. Er moest iets voor betaald
worden, al was het maar weinig. Het
bedacht een uniek verspreidings
systeem. De afdelingen in het land
brachten geld bijeen waardoor het
genootschap zijn werk zou kunnen
doen. Een deel van het bedrag dat
zij jaarlijks ophaalden, werd ge
bruikt voor het landelijke en inter
nationale werk. Voor de rest ontvin
gen de afdelingen bijbels, met opga
ve van de kostprijs.
Jan van Capelleveen: "Iedere af
deling had een bibliothecaris, zeg
maar bijbelverkoper. Hy schatte
wat de mensen konden betalen en
noemde een bedrag. De prijs werd
afgestemd op de beurs van de ko
per. Soms waren afdelingen wel
eens wat laks. Ze vergaten de con
tributies van de leden te innen. Als
dan het moment kwam dat ze weer
geld moesten overmaken naar Am
sterdam, hadden ze niet genoeg. Er
waren bibliothecarissen die dan aan
mensen die het best konden betalen
een bedrag vroegen dat ver boven
de kostprijs lag. Maar dat was nu
ook weer niet de bedoeling".
Tegen het eind van de vorige
eeuw kwamen er steeds meer boek
handels. Die wilden ook wel de
goedkopere bijbels verkopen. Dat
verzoek werd afgewezen, want dan
moest een vaste prijs worden be
paald en dat wilde het bijbelgenoot
schap liever niet.
Toch kwam dit idee telkens weer
ter sprake. Van Capelleveen: "In
1903 rekende een studiecommissie
uit dat ons land 123 afdelingen had
die actief waren in 466 gemeenten.
Maar er waren meer dan 1000 ge
meenten. Dus was lang niet overal
een bijbel verkrijgbaar voor een
prijs die was afgestemd op de beurs
van de mensen. Om ook in plaatsen
waar geen afdeling was de bijbel
binnen ieders bereik te brengen,
werd besloten ook aan de boekhan
del te gaan leveren. Uiteindelijk be
tekende dat de doodsteek voor een
uniek verkoopsysteem. De bijbel
kreeg op den duur een vaste prijs".
Nu wordt de bijbel in heel de we
reld verkocht. Om een beetje een re
gel te hebben, bepaalde de Wereld
bond van Bijbelgenootschappen
dat een bijbel overal in de wereld
wordt aangeboden voor een gemid
deld dagloon, ook als de genoot
schappen vijf of tien gulden op ie
der exemplaar moeten toeleggen.
Van Capelleveen: "De laatste ja
ren heeft de achteruitgang van de
economie deze goede regel onder
mijnd. In sommige landen daalde
het inkomen, terwijl de prijs van de
bijbel gelijk bleef'. Zoals gezegd, in
Tsjaad kost een bijbel nu bijna een
weekloon.
Ook zorgen
Het jubilerende NBG voert dit jaar
een landelijke ledenwerfactie onder
het motto 'De bijbel open voor ie
dereen', met als ondertitel '175 jaar
vertalen, uitgeven en doorgeven'.
Secretaris L. J. Miedema: "Sinds
de oprichting in 1814 heeft dit doel
steeds voor ogen gestaan. Christe
nen van verschillende kerken en ge
loofsgemeenschappen vonden el
kaar in deze centrale doelstelling.
Het NBG groeide uit tot een sterke
vrijwilligersorganisatie, vooral in
de jaren na de Tweede Wereldoor
log. Daardoor kon steeds meer hulp
worden geboden aan mensen overal
ter wereld die om bijbels vroegen in
hun taal".
De aantallen bijbelvertalingen en
verspreide bijbels en bijbelgedeel
ten stijgen sterk. Ook de bijdrage
die het Nederlands Bijbelgenoot
schap jaarlijks kan geven om in de
wereldvraag naar bijbels te voor
zien, blijft toenemen. Miedema:
"Het lijkt wel of alles in een stroom
versnelling is geraakt".
Er zijn ook zorgen. "Terwijl el
ders in de wereld de kerken groeien,
slinken ze in Nederland. Er is meer
hulp nodig dan ooit tevoren, maar
het ledental van het genootschap
wordt hier minder. Voor alle pro-
jekten op de wereld is per jaar onge
veer f. 70 miljoen nodig. Het NBG
kan nog steeds elk jaar een flink
aandeel daarin nemen, maar of dit
zal blijven is de vraag. Wij mikken
dit jubileumjaar op 30.000 nieuwe
leden".
Tentoonstelling
De herdenking gistermiddag in de
Nieuwe Kerk bestond uit een paar
inleidingen (van mevrouw ds. M. J.
van der Veen-Schenkeveld en pro
fessor dr. C. Graafland), bijbellezin
gen, gebeden en muzikale bijdra
gen. Ook koningin Beatrix was on
der de vele aanwezigen. Zij is be
schermvrouwe van het Bijbelge
nootschap.
In het Bijbels Museum aan de He
rengracht in Amsterdam heeft dr.
B. de Gaay Fortman, lid van de Eer
ste Kamer, deze week een jubileum
tentoonstelling geopend, getiteld
'Binnen ieders bereik'. Na bijna vijf
tien jaar is het Nederlands Bijbelge
nootschap voor korte tijd (tot half
augustus) teruggekeerd in dit 'Bij
belhuis', waar het bijna 100 jaar
heeft gewoond.
Sinds 1975 is het Bijbels Museum
hier gevestigd. Er zijn twee zalen in
geruimd voor een tentoonstelling
van archiefstukken, bijbels, pren
ten en voorwerpen. Ze geven by el
kaar een boeiend overzicht van
meer dan anderhalve eeuw bijbel
vertaling en -verspreiding. Zonder
NBG hadden die nooit zo'n vlucht
kunnen nemen.
Zonder overmoedig te zijn, wil
de kolomschrijver H. Blok van het
blad 'Het Zoeklicht' de naam 'fun
damentalist' graag fier blijven
dragen. "We zullen ons door de te
genstanders niet laten beangsti
gen".
Wat Blok met zorg vervult is,
dat niet de makers van een gods
lasterlijke film over Jezus en niet
de schrijver van een soortgelijk
boek over de islam, maar 'die fun
damentalisten, die onverdraagza-
men' worden aangeklaagd en ver
oordeeld. "Die aanklacht beperkt
zich niet tot de Iraanse funda
mentalisten. Steeds meer en
openlijker worden alle funda
mentalisten hierin betrokken. De
duivel zal deze afschuwelijke ge
beurtenissen zeker gebruiken,
niet om de islam af te breken,
maar vooral om smaad te werpen
op christenen die trouw willen
blijven aan het Woord van God.
Immers, dat zijn de fundamenta
listen bij uitstek".
"Wat aanvankelijk door bijbel-
getrouwe christenen als blijk van
waardering werd opgevat, omdat
zij er eeri eer in stelden op het vas
te fundament van Gods Woord te
blijven staan en daarom funda
mentalisten werden genoemd, is
nu een verachtelijk begrip, in de
trant van: je hebt normale men
sen, vriendelijk en verdraagzaam,
maar je hebt pok fanatiekelingen,
die denken dat zij de enig ware
leer hebben".
Blok denkt dat bijbelgetrouwe
christenen langzamerhand met
fanatieke moslims op één hoop
worden geveegd. Hij maakt zich
geen enkele zorg hoe de antichrist
('het beest uit de zee') met de is
lam zal omgaan. "Die twee bijten
elkaar niet. De islam is altijd een
instrument geweest in handen
van satan om het christendom
waar mogelijk uit te roeien". Wel
is hij bezorgd over hen "die trouw
willen blijven aan het Woord van
God". "Aan de gebeurtenissen in
het Middenoosten zien we dat de
nacht reeds ver is gevorderd".
Gratis
In datzelfde 'Zoeklicht' (stichter
de vroegere evangelist Johannes
de Heer. onafhankelijk van enige
kerk of richting') wijst de oude ds.
P. J. Mietes (87 jaar, vrij-evange-
Lisch) op het gebrek aan 'tactvolle
benadering' door gelovigen van
niet-gelovigen. "Heel wat gelovi
gen sluiten zich af van de omrin
gende maatschappij. Een vrien
delijke houding ontbreekt hun
dikwijls. Veel ook van wat gelovi
gen zeggen is ondoordacht
Maar ook anti-christendom
gaat dikwijls uit van vooroordeel.
Mietes: "Men heeft pasklare ant
woorden, argumenteert te hooi en
te gras, praat anderen na. Veel be
strijding van het christendom is
goedkoop".
De predikant uit Zeist vraagt
zich af of christenen niet te gauw
generaliseren. "Ze beklimmen
wel eens de rechterstoel en beoor
delen en veroordelen. Maar... zijn
er twee mensen precies gelijk?
Wordt niet gemakkelijk vergeten
dat wij allemaal uit de duisternis
komen en het licht der genade
gratis hebben ontvangen?"
Als niet-gelovigen tot je eigen
gezin behoren, is het soms erg
moeilijk. Achter allerlei goed be
doelde vermaningen zet Mietes
wel een vraagteken. "Dat zal het
vuurtje wellicht opstoken. Alleen
liefde is de sleutel naar het hart
van de ander". Hij ziet geen enkel
heil in 'zwaar kaliber'. "Probeer
vooral een vriendelijke sfeer te
kweken. Dat betekent geen aan
passing aan de 'wereld', maar wel
een open oog voor de noden van
het schepsel. Christenen zijn
Mevrouw Korte-van Hemel
...'bid voor ons en de zondaars'...
geen betere mensen. Ze hebben
alleen Iemand die beter is".
Reclame
Jezus deed ook aan 'public rela
tions'. Daar kwam de baptisten
predikant B. Louwerse uit Steen-
wijk, al lezend in de bijbel, achter.
"Voordat Hij in een streek arri
veerde, zond Hij zijn discipelen
vooruit om zijn komst aan te kon
digen. Een klassieke vorm dus
van reclame maken". Schrijft
Louwerse in het blad 'De Chris
ten'.
Voor hem is en blijft de beste
geloofsreclame: goed voorbeeld
doet goed volgen. "Niets kan het
nieuwe Rijk zo onderstrepen als
voorbeelden van nieuw leven.
Om de bijbel zelf aan te halen:
Laat zo uw licht schijnen voor de
mensen, opdat zij uw goede wer
ken zien en uw Vader, die in de
hemel is, verheerlijken".
Mochten collega's van Lou
werse hun eerste voorzichtige
stappen op de weg der reclame
willen zetten en verlegen zitten
om wervende teksten, dan stelt
hij de volgende voorbeelden be
langeloos ter beschikking:
"Bent u een geestelijk armoelij-
Lees dan het blad van dominee
Eijer".
"Stop met dat doe-het-zelf-gehan-
nes,
volg theologie bij doctor Jannes".
"Heeft u vragen op kerkelijk erf?
Bel dan dominee Van der Werf'.
"Voelt u zich nogal eens down?
Luister naar een preek van
Pflaum".
Trance
De vrijgemaakt-gereformeerde
predikant W. G. de Vries uit Zwol
le (voorheen Leiden) zag een vi
deo-opname van een Volle-evan
geliegemeente, waarin de ge
meenteleden al zingend in trance
raakten. Handen geheven, ogen
dicht, wiegend op religieuze mu
ziek.
Het griezelige vond hij dat het
bijbelse woorden waren die
steeds herhaald werden en die als
een mantra mensen tot extase
brachten. In het blad 'De Refor
matie': "Er gaat grote zuigkracht,
vooral op de jeugd, uit van derge
lijke bewegingen, waarin christe
lijk geloof geënt wordt op ooster
se meditatie-technieken". "En",
zegt De Vries, "het is dichterbij
dan we denken".
"Zo kwam iemand tot de ont
dekking dat het heel langzaam
psalmen zingen op hele noten tot
eenzelfde trance kan leiden, me
de door de daarbij gewenste
ademtechniek. Het zijn dan ook
veel ex-gereformeerden die in de
Volle-evangeliegemeenten zich
laten meeslepen".
Jonge mensen in kerkelijke
kringen klagen dat er zo weinig
blijdschap van het geloof valt te
merken. De Vries: "We mogen die
klacht niet zomaar naast ons neer
leggen. Maar als een voorganger
van de 'transcendente meditatie'
uitroept: wanneer in de godsdien
sten meer vreugde werd gelegd,
zou er meer aan godsdienst wor
den gedaan, dan gaat het sein bij
ons wel op rood. Strijden voor het
geloof kent meer dimensies. Er is
ook de 'droefheid naar God'. Als
de apostel Paulus oproept om
nuchter te zijn, keert hij zich juist
tegen deze 'hogere', transcenden
te meditatievormen".
Zondaars
Staatssecretaris van Justitie
mevrouw mr. V. Korte-van Hemel
kan met genoegen graven in haar
roomse jeugd. Zij is opgegroeid
bij de traditie van het kerkelijk
jaar met als voornaamste punten
kerstmis, pasen en pinksteren.
"En je had natuurlijk de commu
niefeesten. Ik kom uit een groot ge
zin, dus ben ik ook regelmatig
bruidje geweest
Cees Baan van 'Centraal Week
blad' vroeg de staatssecretaris of
zij niet bang was voor die overal
aanwezige Moeder Maria. "Nee,
absoluut niet. Waarom zou ik?"
En God dan, die overal was, zo
dat je geen ondeugende dingen
kon doen?
"Nou, we hadden de biecht.
Vroeger moest ik om de veertien
dagen op vrijdag biechten. Ik
weet nog wel dat ik dacht: wat
heb ik eigenlijk voor zonde ge
daan? Snoepen dan maar uit de
suikerpot, je moest tóch iets zon
digs verzinnen. Blanco, zonder
zonden, dat kon niet".
De staatssecretaris schoot nog
een mooie herinnering te binnen.
In het 'Wees gegroet' staat: "bid
voor ons zondaars nu en in het
uur van onze dood". Als jong
meisje maakte zij daar heel be
wust van: bid voor ons en de zon
daars. "Maar toen werd ik toch
door mijn moeder gecorrigeerd.
Wij zijn zélf de zondaars, hoor, zei
ze. Maar in mijn eigen gedachten
was ik helemaal geen zondaar".
God is geen bedreiging voor
mevrouw Korte-van Hemel. "Hij
is niet iemand die met een waar
schuwend vingertje kwaad op mij
neerkijkt. Hij geeft rust. Dat ik in
Hem geloof, neemt mij op geen
enkele manier de verantwoorde
lijkheid uit handen. Ik wil dus
niet terugvallen op de gedachte
'God doet het wel voor me'. Men
sen zijn wezens met een eigen
verantwoordelijkheid".
Mevrouw Korte gaat met haar
man regelmatig naar de kerk.
"Bewuster dan vroeger stel ik mij
open voor de dienst. Het is voor
mij een zekerheid die ik niet kan
beschrijven".
De dood. Gelooft zij in haar ei
gen opstanding?
"Ik kan niet geloven dat het le
ven ophoudt met het leven hier
op aarde. Hoé dat zal zijn, dat
kunnen wij ons alleen maar voor
stellen met de menselijke maat
waarmee we ons alles kunnen
voorstellen. Maar omdat het le
ven na dit leven van heel andere
orde is, pijnig ik m'n hersens niet,
want ik kan dat toch niet bevat
ten".
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl. kerk zie Oude
Vestkerk en Marekerk; Marekerk 9.45 dr. Melj-
ers, belijdenis, 12 sludentenekklesia, 5 ds. De
Graaf, Katwijk aan den Rijn; Maranathak. (L.
Morsweg) 10 ds. Koolstra en ds. Kramer, belij
denis; Oecumenische geloofsgemeenschap
De Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds. Alblas,
11.15 ds. Alblas en pastoor v. Well; Bethle-
hemkerk (Driftstr.) 10 ds. Jansen; Bevrijdingsk.
(Montgomerystr.) 10 en 5 ds. Rietveld; Vre-
desk. (Burggravenl10 dr H. Berkhof, Waalse
kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs; 'Stevenshof' (rk
kerk Haagse Schouw) 11 kand. mevr. C. Lems.
Acad. Ziekenhuis 9 rk dienst. 10.15 ds. S.
Spanjer. Voorburg. Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. Volk, Kat
wijk aan Zee. Endegeest zie Oegstgeest. Ge-
ref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) zie Bethl.kerk; Oude Vest 10
ds. Hortensius, Maranathak. zie herv. gem.;
Bevrijdingsk. zie herv. gem.; bejaardenhuis
Groenhoven 10 ds. Hemmes, ha. Merenwijk
zie herv. gemeente. Geref. K. Vrijg. (Herengr.)
10 ds. Houtman. 5 ds. Heida. Chr. Geref. K.
(Steenschuur) 10 c-n 5 ds. Den Hertog. Geref.
Gem. (zie onder Leiderdorp). Geref Gem in
Ned. (Bethlehemkerk Driftstr.) 11 30 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds.
Mostert. Doopsgez -Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 10.30ds. Vos-Wiegand
en ds. Brüsewitz. Baptistengemeente (aula
'Nieuweroord', Rijnsburgerweg 124) 10 ds. Ag-
tereek. Evang. Gemeenschap (Middelstegr. 3)
9 en 10.30 evang. S. van Groningen. Evange-
liecentrum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk
Lammermarkt) zo. 10 en wo. 8 evang. J. Zijl
stra. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 evang. W.
Oostra, ha. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 7. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4. wo. 8. Zevende
dag-adventisten ('De OntmoetingNoordhof
land V.schoten) elke zat. 10 tot 11 bijbelstu
die. 11 tot 12 predikatie Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 1030 Ke vv J Chr.
vd. Heiligen der L Dagen (Ërahm: j 9 30,
10 30 en 11.20. 'De Christengemeenschap' (in
oud-kath. kerk Zoeterw.singel) zat. 25 maart
9.45. Oud-Kath K. (Zoeterw singel) 10.
Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7. zo 10 30;
Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11; Rijndijk
(Stevenshof) zat. 7, zo. 9.30; Steenschuur zat.
7, zo. 8.30,10,11.30,6 en 7 (lof); Boshuizerka-
de zat. 7, zo. 9.30 en 11Lammenschansweg
zat. 7, zo. 9 en 10.30; Haarl.straat zat. 7, zo.
10.30 en 12.15; Merenwijk zie herv. gem.; H.
Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 ds. Versput,
O.geest. 7 ds. Hengstmangers, Bloemendaal,
AARLANDERVEEN: Herv. Gém. 10 ds. v
Driel, 7 dr. R. v.d. Broek. Ravenswaay. Geref.
Kerk 10 ds. v. Wijngaarden, 6.30 ds. A. Bor-
man, Assen. Chr. Geref. Kerk 9 ds. Lof, Capel-
le a.d. IJssel. 5 ds. Den Hartog, Veenendaal.
Rk Kerk zat. 7. zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 10 ds. 't Hooft, 6.30 ds. Jonkman;
Kruiskerk 10 ds. Groenendijk, Scheveningen;
Opstandingskerk 10 ds. Ommering, 6.30 ds. J.
van Dok; G. Herderkerk 10 ds. Nieuwenhuis;
De Bron 9.15 ds. Taselaar, 10.30 ds. Moll, 6.30
ds. Taselaar; Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mul
der; Driehoorne 7 nam. ds. Nieuwenhuis;
Oudshoornse kerk 10 ds. Ter Bals, belijdenis;
Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30 (belijdenis) en
6.30 ds. Ouwendijk. Geref. Kerk Mar.kerk 10
ds. Wilschut, belijdenis; Salv.kerk 10 ds. Bor-
man, Assen, 6.30 ds. Wilschut. Geref. K. Vrijg.
(school Bospark, Beatrixl. 4) 9.30 ds. E. A. de
Boer, 5 ds. Room. Ned. Geref. Kerk (school
Willemstr.) 9.30 ds. Janssens, ha, 4.30 ds.
Goossens, Doorn. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij. Oud-Geref.
Gem. (Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem.
(Molenwerfstr. 1)10 evang. J. Graaff, 6.30 ds.
Koekkoek. Bapt.gem. Noord (school Kalk-
ovenw. 62) 10 hr. N. van Gemeren, 6.30 drs. C.
Stavleu. Volle-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hen-
drikstr. 54) 10 hr. C. Visser jr. Pinkstergem.
'Het Licht' (Morgenstersch. Briljantstr. 1) 10.
Christengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bet
hel'. hoek Emmalaan) 10. Leger des H. (Zon
neweg 3) 10 en 7. Remonstr. Gem. (Van Man-
dersloostr. 36) 10 dr. Meijering. Rk Kerk: Bo-
nifaciusk. zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat.
7. zo. 9 en 10.30; De Bron zat. 7. zo. 9 en 11
BENTHUIZEN- Herv Gem. 9.30 en 6 ds.
Boer. Geref./Herv. Gem. (geb. De Hoeksteen',
Schweitzerstr.-Bernhardstr.) 10 ds. Bolwijn,
Rijswijk. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. Moerker
ken, Gouda.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. v.d. Hoef, belijdenis, 6.30 ds. Muller, Sluip
wijk; Salv.kerk 10 ds. Terlouw, belijdenis, 6.30
ds. Elderman (geref.). Geref. Kerk 10 ds. El-
derman, 6.30 ds. Terlouw (herv.). Geref. K.
Vrijg. (Ichthusk.) 9.30 ds. Simpelaar, 4.30 ds.
H. Triemstra. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10
en 6.30 ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds.
v. Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
v.d. Pol, belijdenis, 6.30 ds. Lapró, Koudekerk;
De Stek 9.30 ds. G. de Jong. Geref. Kerk 9.30
ds. v. 't Hoff, belijdenis, 5 ds. G. de Jong. Chr.
Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. A. P. van Langevelde
uit Zuidafrika. Geref. Gem. 9.30 en 6 lees-
dienst. Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg.
Colijnstr. 83) 9.30 hr. J. Lucas.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. J. Haeck, Hoevelaken, ha. Geref. Kerk 10
ds. v.d. Woude, Wassenaar, 5 ds. Bovenberg,
Leiden. Rk Kerk: dorp zat. 7, zo 10 en 11.30;
Anker zat. 7, zo. 10.30; Rijndijk zo. 9.
HILLEGOM Herv. Gem 10 ds Verbeek.
Geref. Kerk ('Hoeksteen') 10 en 5 ds. Hofland.
Chr. Geref. Kerk 10 en 5 ds. v. Langevelde. Rk
Kerk: Mart. zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7,
zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 kand. K.
Haasnoot, Lisse. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 10 ds. Koldewijn. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 ds. De Graaf, 6 prof. dr. v.d. Beek;
Ontm.kerk 10 ds. Sloof, belijdenis. 6.30 ds. De
Graaf. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-colle-
ge) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30 ds.
Kersten, 5 ds v. Breevoort. Rk Kerk zat. 7. zo.
10. Vliegkamp Valkenburg 10 eucharistievie
ring. aalm. A. Walters.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds.. Vroegmdeweij. ha. 6 ds. Bogaard; O Kerk
10 ds. Christ, ha, 6 ds. VroegmdeweijIch
thusk 10 ds. Schuurman, ha, 6 ds. C. v.d
Berg, ha, Pnielk. 9.30 ds. Visser, ha, 6 ds. Drie
bergen, ha; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds.
Bogaard, ha, 6 ds. Volk. Overduin 2.15 ds. v.d.
Beid. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P. Groen-
college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds. Hoogen-
dijk, Alphen. Geref. Kerk Vr.kerk 10 en 5 ds.
v.d. Horst (nam. zangdienst mmv Geref. Kerk
koor Rijnsburg); Triumfatork. 10 ds. v. Bree
voort. Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo)
9.30 ds. Zwarts, 7 ds. P. Goossens. Chr. Geref.
K. 10 en 5 ds. Slagboom. Vrije Chr. Geref.
Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref.
Gem. (Remisestr.) 10 en 5 leesdienst. Geref.
Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Volle-evang
.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh. baptistengem.
(Ambachtsweg 2) 10 ds. J. A. Visser, uitzend
en doopdienst. Soefi-beweging Universel Mu-
rad Hassil (einde Zuidboulevard) 4 nam. uni
versele eredienst.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
10 ds. Lapró. belijdenis. 7 zie geref. kerk. Ge
ref. Kerk 10 ds. v.d. Lugt, belijdenis, 7 ds.
Bronsgeest, Leiden.
LEIDERDORP Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 (belijdenis en ha) en 6.30 ds. Knor-
th; Scheppingsk. 9 en 10.30 (belijdenis en
mmv cantorij) ds. v. Loenen. Leythenrode 10
ds. W. de Leeuw. Elis.-ziekenhuis 9.30 ds.
Brommet, ha, 10.45 hoogmis. Geref. Gemeen
te Leiden eo (kerkgeb. Hoofdstr. 73) 10 en 4.30
ds. A. Elshout. Bapt.gem (wijkgeb. Zijlkw.) 10
hr. J. de Vries. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Schilt.
Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi, 7 ds. Zijl. Rk
Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. Pettin-
ga, Utrecht; Pauluskerk 10ds. De Gelder, belij
denis, 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk 10 ds. Bos
wijk, 7 hr. Hoffenaar, Voorhout, jeugddienst.
Geref. K. Vrijg. (Prinsessestr. 1) 9.30 lees
dienst. 3 ds. E. A. de Boer. Ned. Geref. Kerk
(Salvatori) 10 en 7 ds. Vos. ha. Chr. Geref.
Kerk 10 en 4.30 ds. v Dijken. Geref. Gem. 10
en 4 leesdienst. Evangeliegemeente (Heere-
weg 52a) 9.45. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7. zo.
10 en 11.30; Poelpolder zat 7, zo. 10.30; Mari-
akerk zat 7, zo. 9 en 10.15; Engelbew zat. 7,
zo. 10.30
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9 30 ds. Wege-
rif, 6.30 hr. J. de Haan. Geref Kerk 9.30 mevr
ds. v.d. Weg, 5 gezongen passievesper. Chr
Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 2.15 ds. Vlietstra,
Zeist. Remonstr. Gem. 10 drs. C. Philipse.
Evang. gem. (ver.gebouw 'De Rank', Regthuy-
splein) 12 nam. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN. Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
De Graaff. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d. Kooi-Dijk-
stra, 7 ds. Snel, Rijnsburg. Rk Kerk zat. 7. zo. 9
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds. Ten
Voorde, 7 hr. J. v.d. Kamp, Beverwijk. Geref
Kerk 9.30 en 4.30 ds. v. Wijngaarden. Chr. Ge
ref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. J. Groenleer Rk Kerk
zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. Geu
ze. Geref Kerk (W. Verlaat) 10 dr Haitsma,
Boskoop, 7 ds. Keijser, Utrecht.
NOORDWIJK Hen/. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee. 5 ds. C. v.d.
Bergh, 7 ds. Kuiper; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Rui-
tenburg; De Rank (Golfbaan) 10 ds. C. v.d.
Bergh. ha. Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.)
10 ds. Kuiper, 5 ds. Ruitenburg; Vinkenl. (Bin
nen) 10 ds. J. Roosjen. Kapel W v.d. Bergh-
stichting 11 ds. J. Kattenberg. Leiden. 'Sole
Mio' 9 ds. v.d. Lee. Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
10.30; Binnen zat. 7. zo. 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. v.d.
Meij Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en 11Jo
zefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk zat. 7, zo.
10.30.
OEGSTGEESTHerv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Kooman, ma., di. en wo. 7.30 oe-
cum. avondgebed; Pauluskerk 10 ds. Da Cos
ta. Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds C.
Schlingemann, Den Haag, 7 mevr. A. Grijns-
Spijkerboer. themadienst. Geref. Kerk 10 ds.
Plomp, bevestiging drs. G. J. de Bruin tot predi
kant, en ds. De Bruin, intrede. Geref. Kerk
Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 9.30 leesdienst.
4.30 ds. Smelik, Capelle a.d. IJssel. Ned. Ge
ref Kerk (Gem.centrum) 8.45 dienst. 4 ds. v.d.
Heuvel. Almkerk. Van Wijckerslooth 4 nam. ds.
P Sierat. Endegeest 10 pater Boshouwers.
Volle-evangeliegem. (Gem.centrum) 4. Rk
Kerk Will.kerk zat. 7. zo. 9 en 10.30.
OUD-ADE Rk Kerk zat. 7. zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING Herv
Gem. 9.30 ds. v. 't Hof. Voorhout. Geref. K.
9.30 ds. Zijl, 5 ds. Aalders, Woubrugge. Re
monstr. Gem. 10 ds. Bloemendaal, Delft. Rk
Kerk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar.
Pres. zat. 7, zo. 10.30; Petrus-B. zat. 7, zo.
9.30 en 11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30
kand. D. Rodenburg, Katwijk, 7 ds. v.d. Hoe
ven. Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst. 2 ds. J.
Westerink.
RIJNSBURG Herv Gem Laurentiuskerk
9.30 ds. Wagter, ha. 5 ds Smaling, ha; Bethel-
kerk 9.30 ds. Smaling, belijdenis. Geref. Kerk
Petrakerk 9 30 ds. Ribberink. belijdenis, 5 ds.
Terpstra; Immanuelkerk 9 en 10.30 ds.
Terpstra, 5 ds. Verschoor, Maranathakerk 9.30
ds. Verschoor, 5 ds. Ribberink. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds Keesenberg, Zwolle. Chr.
Geref. K. 9.30 en 5 ds. v. Sorge Evang. Chris-
tengem. (aula mavo) 10 evang. J. van Duin.
Noordwijk. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem 9 en 10.30 (be
lijdenis) ds. Vollebregt, 7 oecum. jeugd-zang-
dienst. Geref. Kerk 10 ds. Biewinga. Chr. Ge
ref. K. 10 en 5 ds. Hogenbirk. Rk Kerk zat. 7,
zo. 9.30 en 11
TER AAR' Herv. Gem. 9.30 ds. Stam, 6.30
Kand. J. Mulderij, Bergschenhoek. Geref. Kerk
9.30 ds. De Reus, 6.30 ds. Buikema. Rk Kerk
Aardam zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat.
7. zo. 9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr. Vermeu
len, belijdenis, 6.30 ds. Wagter, Rijnsburg. Ge
ref. Kerk 9.30 en 6 30 ds Oegema, ha. Geref.
K. Vrijg. 9.30 ds. Heida, 5.30 ds. Houtman.
VOORHOUT Herv./Geref Kerkgemeen
schap 10 hr. J. W. Hoffenaar, 7 ds. C. J de
Jong. jongerendienst. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30
VOORSCHOTEN Herv. Gem Dorpskerk
10 ds. Schaap, 7 ds. De Zeeuw, De Ontmoe
ting (Noordhofland) 10 ds. De Zeeuw. Herv
evang. op geref grondslag (kerkgeb. 'Reho-
both', A van Leeuwenhoekkade) 9.30 ds. Ho-
vius, Katwijk aan Zee, 4.30 ds. Korevaar,
R.dam. Hulp en Heil-kerk ('Schakenbos',
Leidschendam) 10 ds. S. B. Kemp. Geref. Kerk
10 ds. v.d. Schoot. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan)
8.30 ds. M. V Veelen, 3 ds. H. Drost. Aula-ba-
sisgemeenschap (Ds. Fortgensschool) 10.30
woorddienst. Rk Kerk Laur.kerk zat 7, zo.
11.30; M. Godskerk. zat. 7, zo. 10. Kerk van
Engeland (British school in The Netherlands, J.
v. Hooflaan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN. Herv. Gem. Brugk. 9,30
ds. Kunz, 5 ds. De Koeyer, Wilnis; Hoeksteen
9.30 ds Vermaat, Maassluis, 6.30 ds M vd.
Berg, Harderwijk. Bethelk. 9.30 ds. Vlok. Gou
derak, 5 ds. Goossen. Rehoboth-school 9 30
ds. Goossen; Imm.kerk 10 en 5 ds v Houwe-
lingen. Geref. Kerk Kruisk. 10.15 dr. S de
Jong, Woerden. 5 drs. J. Koning-Polet. Gouda
Geref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8 30 en 2 45 ds.
Hoogendoorn. Chr. Afgesch. Gem 9.30 en 5
ds. v.d. Want. Oud-Geref. Gem. (Mercunus-
weg 29) 10 en 6.30.
WARMOND: Herv Gem. 10 ds. Muis. Rk
Kerk zat. 7, zo. 8.30,10 hoogmis. 11.30 viering
palmpasen, 7 algemene boeteviering.
WASSENAAR Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds.
Steenstra, 4.30 ds. v Nieuwpoorl, R.dam. 7
muziekdienst; Kievietk. ('Samen op weg') 10
mevr ds. Visser-Schroot; Messiask 10 ds. v.
Selms, Haarlem; Dorpscentrum 9.30 kand. v.
Dis. Geref. Kerk Zijllaan 10 (gezinsdienst) en 7
ds. J. Zijlstra, A.dam. Ned. Prot. Bond (Kerk-
dam) 10.30 ds. Fockema Andreae.
WOUBRUGGE Herv. Gem. 9.30 ds. v. 't
Hof, belijdenis, 6.30 ds. Eijsenga. Dordrecht.
Geref. Kerk 9.30 ds. Aalders, 6 30 ds. vd
Kooi, Leimuiden. Ned. Prot. Bond (De Wijk,
Schootetr. 20) 10.30 drs. M. Roos. ha Rk Kerk
zat 7. zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv Gem. 9.30 ds. v.d.
Hoeven. Geref Kerk 9.30 en 7 dr. Fernhout.
ZOETERWOUDE Herv Gem. 10 prof dr
v Gennep. Leiden. Rk Kerk St. Jan zat 7.30,
zo. 9.30, Chr. Dienaark zo 10 gezinsviering
Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7. zo. 10 en
11.30.
ZWAMMERDAM Herv. Gem. 10 ds. Eijsen
ga, belijdenis, 6 30 ds. v. 't Hof, Woubrugge.
Geref. Kerk 10 ds. Buikema, 6.30 ds. De Reus,
Ter Aar.
