De Vlaamse leeuw is moe gestreden
VAN HARTE WELKOM
Boek en film: huwelijk
dat zelden bevredigt
Hugo Claus: 'Vroeger had ik de behoefte bemind te worden'
Jan Hanlo: ernst met een kwinkslag
Boek Margriet Heymans
terecht onderscheiden
IN DE BOEKENWEEK VAN 8 T/M 18 MAART
Bibliotheek
Leiden
KOOYKER
Wij doen
Claus
cadeau!
WOENSDAG 8 MAART 1989
PAGINA 17
De organisatoren van de
boekenweek hebben deze keer
gekozen voor het thema boek en
film. Door de schrijver Willem
Jan Otten is voor scholieren een
nummer samengesteld over de
relatie literatuur-film. Dat is
een aardig idee. Het nummer
biedt heel wat interessants.
Toch: wat mij betreft moeten
film en literatuur maar als twee
kunstvormen afzonderlijk naast
elkaar blijven bestaan. Niet
alleen omdat een huwelijk
tussen deze twee kunsten
zelden beide 'partners'
bevredigt, maar omdat er van
elk goed boek al een film is
gemaakt door de lezer, een film
die bestaat in zijn hoofd. En als
het goed is en de schrijver
beeldend heeft geschreven, is
die film zeer scherp. 'Vanuitzijn
dakkamer zag hij de meeuwen
langsscheren. Ze waren zo
dichtbij dat hij ze bijna kon
aanraken. Hun kleine romp deed
hem denken aan bittere witlof.
De regisseur moet wel van zeer
goede huize komen, wil hij
'meeuwen' zo tastbaar kunnen
maken als hier is gebeurd.
Daarom is mijn credo: liever
geen literatuur verfilmen. Je
gaat van een standbeeld ook
niet nog eens een schilderij
maken.
Nu ik het erover heb - ik schrok
me enige weken geleden een
hoedje toen bekend werd dat de
hoofdpersoon uit 'De Avonden'
zou worden gespeeld door de
acteur Thorn Hoffman. Na een
interview met hem in 'De Tijd'
heb ik mijn mening wat
bijgesteld. Zijn uitspraken
deden mij sympathiek aan.
Maar ik zie in hem nog steeds
niet de eenzame, door acné
geteisterde, jongen uit
Betondorp, die met een
mengeling van minachting en
liefde zijn ouders beziet, die
met zijn moeder
Oudejaarsavond viert met een
fles appel-bessenwijn. Ik moet
als ik Hoffman zie altijd aan dat
vage, artistieke, wereldje
denken waarin beugelflesjes
Grolsch-bier worden
gedronken, een soort bier dat de
teint kennelijk onveranderlijk
fris houdt, ook al consumeer je
er nog zoveel van. Maar goed,
het kwaad is geschied.
Misschien dat drie
weesgegroetjes helpen.
Erg voortvarend kan ik de
aanpak van de CPNB deze keer
weer niet noemen. Over de
relatie boek en film zijn mooie
essays te schrijven
(K.Schippers heeft dat deze
keer ook gedaan met zijn boekje
'Het witte schoolbord'), maar
zou het nu in de boekenweek
niet eens aardig zijn geweest
dat de nadruk wat minder was
komen te liggen op romans die
vanwege hun verfilming toch al
zo in de bekendheid zijn
gekomen? En was het nu echt
weer zo nodig dat Hugo Claus
het boekenweekgeschenk
moest schrijven? De boeken van
deze met veel talent begiftigde
Vlaming gaan toch al als warme
broodjes over de toonbank. Wie
o wie zorgt er nu in vredesnaam
eens een keer voor wat
'Nachwuchs'. Zou dit niet een
mooie gelegenheid zijn
geweest?
Ik begrijp het wel: Claus is
natuurlijk een mooi
paradepaardje in het
publiciteitscircus dat de
boekenweek is geworden. De
slimme reclamejongens kunnen
zich vanzelfsprekend niet
veroorloven een onbekend
auteur naar voren te schuiven.
Risico's worden niet meer
genomen. En dat geldt niet
alleen voor de CPNB maar ook
voor de uitgevers, die een boek
pas in een behoorlijke oplage
durven uit te brengen als de
schrijver er iets naast doet op de
televisie.
Maar laten we niet al te somber
zijn. Het boek staat weer even
in de belangstelling en daar
gaat het om.
CEES VAN HOORE
Van de schoolmeester kreeg Hugo Claus
ooit een nul voor een opstel. Omdat het te
goed was. Dus kon het onmogelijk uit
Claus' eigen koker komen.
Ook zijn debuutroman 'De
Eendenjacht', die uiteindelijk 'De
Metsiers' (1949) als titel kreeg, bleek
verdacht goed. Een onderzoek werd
ingesteld of de toen 19-jarige Vlaming
niet stiekem een Amerikaanse novelle
had overgeschreven.
Nu, veertig jaar later, is Hugo Claus de
pasja van de Nederlandstalige
literatuur en nog altijd de enige
Belgische schrijver die vlot van zijn pen
kan leven. Bovendien schuift de in
Brugge geboren Hugo Maurice Julien
Claus met zijn even baanbrekende als
omvangrijke oeuvre naar voren in de rij
van kandidaten voor de Nobelprijs der
literatuur.
Het door hem geschreven
boekenweekgeschenk heet 'De
Zwaardvis' en gaat over Maarten, een
kleingelovige knul zonder vader.
Omringd door personages, krom
getrokken door roomse regels en
verboden verlangens. Maarten ziet
Jezus als Clint Eastwood. Niet met gaten
in een cowboyhoed. Maar in de handen.
Kortom, Claus ten voeten uit.
Aan de vooravond van de boekenweek
een ontmoeting met Claus in het
Vlaamse Kobbegem, waar hij
momenteel zijn boek 'Omtrent DeeDee'
eigenhandig verfilmt.
Of ik zolang in taverne 'In 't Wit
te Paard' wil wachten. De set is
'closed', die druilerige donder
dagochtend. Vanwege een
moeilijke scène wil een van de
acteurs liever geen gluurders.
Tegen twaalven komt Hugo
Claus met zijn 'crew' zoals ge
bruikelijk naar de herberg voor
de lunch.
door
Hans Toonen
Op naar 'In 't Witte Paard', lonkend
op de viersprong in Kobbegem. Te
gen de wand achter een rij tafeltjes
verkleuren kranteknipsels over
Kobbegems 'talk of the town': het
neerfladderen vorig jaar van een he
likopter die een kruis van de kerkto
ren wilde halen.
Pas tegen enen komt Claus uit de
tot filmset verbouwde pastorie.
Schouders opgetrokken tegen de
stijve bries schuift hij langs de wit
gekalkte gevel van 'Het Plezanten
Hof richting de taverne.
Met het werk van Jan Hanlo, de
Limburgse dichter die in 1969 met
zijn motor verongelukte, is iets
merkwaardigs aan de hand. Dick
Hillenius heeft volgens mij goed
uitgedrukt wat. Je kunt, zo zei Hille
nius, niet uitleggen wat er knap is
aan het proza en de gedichten van
Hanlo. Je kunt ook niet zeggen: om
die redenen stelt het niks voor.
Dat is uniek, want veel dichtbun
dels laten zich ontleden als lijken op
snijtafels. Aan het einde van zijn ty
pering stelde Hillenius vast dat je
wel iets anders over Hanlo's kunst
kunt zeggen, namelijk dat je er van
kunt houden. En dat is zeldzaam,
zei Hillenius.
Aan deze typering moest ik den
ken toen ik de brieven van Hanlo
las. Die brieven zijn even eigenzin
nig als het andere werk van Hanlo.
Aan het woord is iemand die in een
geheel andere wereld leefde dan de
meeste van zijn collega's, schrijvers
die zich voornamelijk zorgen ma
ken over de plaats die zij op de lite
raire top-tien innemen.
Ik denk dat een opsomming van
de onderwerpen die aan bod komen
een aardige indruk geeft van Han
lo's preoccupaties: brieven over
wespen, een verzoek aan een jonge- j0
tje om lid te mogen worden van de
anti-Batman club, brieven aan een jAg
wiskundige over de vraag of een
:..S.ta.tLÏi?i_?,e.Li™J-,.°2it_d.e wat wjj tegen de
Eerst een asperientje. Want
koorts kwelt de kroonprins der Bel
gisch-Nederlandse literatuur. Dan
een lepel hoestsiroop. En Spa rood
Over de drijfjacht vanuit Teheran
op Rushdie vanwege diens bestsel
ler 'Satanische Verzen' wil Claus
best boos worden. Naar de hel met
deze moslims, en al die andere reli
gieuze fanaten. Kathedralen wil hij
ook best de lucht inblazen 'mits dat
één ziel zou behoeden voor onrust.'
Maar met deze uitval houdt zijn er
gernis op.
Legt zijn vork opzij en geeft toe
dat er sleet zit op zijn venijn. "Met
de jaren bekommer ik me minder.
Zeker niet om hoon en misprijzen.
En steeds minder om het wat-men-
zegt-syndroom. Vroeger niet. Vroe
ger had ik de weerzinwekkende be
hoefte om bemind te worden. Dat
heb ik niet meeralthans minder".
Opstandig
Hugo Claus, de getemde leeuw van
Vlaanderen? Dat is toch moeilijk
wennen. Zeker als je terugbladert in
zijn opstandig leven. Claus die de
roomskatholieke kerk verkettert
met bijvoorbeeld 'De Wangebeden'.
Die fascistische Ijzerbedevaartgan-
gers bestookt met misprijzende ma
nifesten. Die politici met een scher
pe pen in het corrupte zitvlees port.
Die Claus lijkt passé.
"Ik heb me de laatste jaren ge
traind om niet langer op alles en ie
dereen boos te worden. Mijn be
kommernis nu, is om een heilige te
worden kijk maar niet zo scep
tisch. Wat ik vooral geleerd heb, is
mijn boosheid te richten op een
doelwit. In mijn geval is dat vaak de
katholieke kerk. Prima mikpunt
om allerlei ongemak op los te laten.
Het regent: schuld van de pastoor!
Ik ben voor drie dagen impotent:
schuld van de paus".
Wat ik van zijn Boekenweekge
schenk vind, acht hij die middag
van meer belang. Verheft
nend zijn satéstokje als ik
Zwaardvis' een blij mens m:
leven en de literatuur zijn twee
Hugo Claus: 'Er zit sleet op mijn venijn'
Op milde toon: "Schrijven lucht
nooit op. Wat oplucht, is een mooie
klank in een zin. Een verrassend
bindend rijm, dat onbestemde zin
nen oproept. Maar vaak door nie
mand wordt opgemerkt".
r twaalf om de zes jaar gepu- langs komende oom, die hen
i men mij prijzen.
Verbittering
Even vonkt er verbittering, die
wórdt aangewakkerd door herinne
ringen aan recensies over eerdere halen,
filmprodukties en bundels poezië. Dar
Hoewel de film 'Het Sakrament' naar de set
naar zijn boek 'Omtrent DeeDee'
nog een zomerlang gemonteerd
bliceerd, dan
Want o
dacht".
Deze ontkenning
koppeld aan produktiviteit, zit de
meest bekroonde auteur blijkbaar rientje,
erg hoog. Enkele dagen later zal hij haalt hij
rent met te veel cadeautjes. Met
twaalf gedichten is nage- verhalen over verre reizen. Die hen
niet in de weg staat zoals mijn vader
talent, ge- dat deed".
Krijgt intussen weer een aspe-
met koffie. Intussen ver-
an de bokslessen die hij
het tv-programma van Adriaan stiekem nam om zijn vader ooit een
Dis hierover opnieuw zijn gram klap te geven. "Op een dag heb ik
in. hem letterlijk opzij geduwd. Daarna
Dan gaat de telefoon. Zijn komst heb ik het huis verlatend en zag
mijn vader pas tien jaar later terug.
Nog veel later is mijn vaderhaat
dringend gewenst.
Een laatste vraag kan nog net.
moet worden, weet regisseur Claus heersende vader heeft gehaat,
i 'De op voorhand dat hem straks slechts zelf orn met zijn twee^grote
"Het hoongelach wacht.
"Omdat de mens slecht is. En nog
schillende dingen. Ben ik omringd altijd een groot genoegen beleeft
door opgewekte figuren, dan moet aan het verpletteren van talent. Ter-
ik in de literatuur het tegenoverge- wijl eerbeid, ontzag en applaus be
stelde oproepen. Een schryver ter op zijn plaats zou zyn".
schrijft over wat ie niet is. Zoals gro- Maar dat vernietigen, dat haten
te dikke schilders ragfijne portret- gaat hem toch ook niet slecht af?
maken. En uitgemergelde "Maar ik ben geen recensent". En
Hoe gaat hij, die zijn eigen, over- minder en milder geworden. Nu
weet ik dat ik toen alles en dus te
veel van mijn vader eiste; liefde,
zijn ex-vrouwen Elly Overzier aandacht, meesterschap, training,
Sylvia Kristel? "Ik ben een soort discipline
gigantische pakt vervolgens ouderwets uit
*u- "giftige, miezerige rotstukjes van
af mentaal onderontwikkelde recen-
Nederlandse kwaliteits
beeldhouwers juist
werken. Ik leef nu in een bij:
dieke wereld. Dus reageer ik
door de wanhoop te beschrijven. In- senten"
derdaad, dan kruip ik achter het kranten
masker der wanhoop".
Voor Hugo Claus is schrijven lieten afweten,
blijkbaar een bal masqué. Vooral ir
'Het Verdriet van België', zijn onbe
twist meesterwerk, bewijst Claus werkt. Met de beroepstrots
zijn stelling dat schrijven eigenlijk beul klieft Claus vervolgens
een gewiekste vorm van liegen
Waar het
Prentenboek, toneelstuk, gedicht.
Zo wordt 'Lieveling, boterbloem'
i Margriet Heymans door de uit-
zijn toneelstuk 'Gil- gever omschreven, en daar is geen
les'. Waardoor 'theaterboeren' het woord te veel mee gezegd. Lieve-
ieten al
Weg ineens die milde Claus. De -
asperientjes zijn blijkbaar uitge- boven het doorsnee jeugdboek. Het
----- is een stukje pure literatuur dat de
ze week terecht werd onderschei
den met de Libris Woutertje Pieter-
Prijs, de hoogste prijs - wat geld
schaakbord kan
nemen, epistels aan taaldeskundi
gen over de juiste spelling
Antwerps.
beslotenheid
Han-
het negeren in Nederland van zijn
kan, geeft Claus zijn 'Almanak', en bundel met evenveel -
hoofdpersonen vele gezichten. Blije gedichten als er dagen in een jaar betreft - voor jeugdliteratuur in ons
mensen ontmaskert hij om het ge- gaan. "Driehonderdvijfenzestig ge- land.
-nk.cii doen in de samengesteld in de geest =-
de huiskamer, lo. Veel zetfouten ben ik niet tegen- huichel bloot te leggen Maar ook dichten in een keer! Had ik, edoch.
het deed Hanlo op papier. Intussen gekomen.
werpen die zeurbrieven - meestal Goedkoop is de correspondentie,
„„w..;;.gaan ze over zetfouten - ook een hel- die dezer dagen verschijnt, niet.
onverg^h^ke ^edkhten ^ds ^f,rl^lnrman,er™ werken: Maare™ paar ^n café" 'JSlüïïÜK
omdat, het zo ontzaglijk moeilijk i
om over blije mensen te schrijven.
Die les hadden de Grieken al snel
sloten dat u in het café een zo oor- soon in 'De Zwaardvis', door de tuin
spronkelük iemand als Jan Hanlo laat zeulen met eej? scheefhangend
Ik denk dat Hanlo ingenomen zou tegenkomt. kruis Per saldo is Claus jeugd over-
zijn geweest met de keuze van de WIM BRANDS schaduwd door een vader die zijn
mensen die zijn brieven bezorgden. zoo,n van amper een jaar dumpt by
Erica Stigter, K. Schippers en Ser Jan Hanlo; correspondentie in twee de krengerige Zusters van Liefde
Prop hebben de correspondentie delen, uitgeverij Van Oorschot.
Aalbeke.
,HnnH - m Knoir' hÜ werkte'zo precies dat een zetfout bezoek en de kogefkan door de Of het hem zelf ook oplucht als hy
Knak en Re- hem naar de rand d kerk En ge!ooft u me. het is uitge. bijvoorbeeld Maarten de hoofdper
gen tevoorschyn als een nauwgezet - - i—»r\«
man. Hij schudde de gedichten niet
uit zijn mouw, maar werkte lang
zaam en gedegen aan zijn verzen.
Hij is niet het type dichter dat een
eenmaal bedachte werkmethode
uit-en-treure uitmelkt, nee, voor
Hanlo was elk gedicht weer een
nieuw avontuur. Dat verklaart
waarom er in zijn verzameld werk
zulke uiteenlopende gedichten
staan: van zwaar rijmende, tot zeer
lichtvoetige.
Lichtvoetig zijn ook de brieven.
Hoe ernstig hij een onderwerp ook
nam, altijd weer kijkt er iemand om
de hoek die een kwinkslag maakt.
Ik zou talloze voorbeelden kunnen
geven, maar laat ik het er op één
houden. In een brief aan Simon Vin
kenoog schrijft Hanlo dat hij de
bundel Atonaal, de presentatie van
de Vijftigers waarin ook Hanlo is
vertegenwoordigd, een aardig boek
vindt. En dan komt er een typische
Hanlo-wending: "Zouden wij nu
werkelijk belangrijker zijn dan ou
we Kloos?"
Wie iets weet van Hanlo's auto
biografie, begrijpt hoe bijzonder die
kenmerkende lichte toon eigenlijk
is: zijn liefde voor jongetjes doemde
hem tot een eenzaam leven. De Ne
derlandse justitie had maar weinig
begrip voor iemand die in feite niets
anders wilde dan wat ouders straf
feloos mogen doen: een kind knuf
felen.
Hanlo's correspondentie was fei
telijk zijn voornaamste contact met
de buitenwereld. Dat verklaart
waarom hij zoveel brieven schreef.
Het verklaart ook de zeurbrieven:
boek- en
kantoorvakhandel
Kerkstraat 71
2201 KL Noordwijk
tel. 01719-14934
...uw Libris boekhandel
sinds 1863
leiderdorp, oegslgéesi.
'N UNIEKE COMBINATIE
'Lieveling, boterbloem' is het eer
ste echte boek van Margriet Hey
mans, die voornamelijk bekend
staat als illustratrice. Ze kreeg on
langs een Gouden Penseel voor
haar tekeningen bij 'Annetje Lie in
het holst van de nacht' van Imme
Dros, die vorig jaar de Woutertje
Pieterse Prijs kreeg.
Heymans voert een aantal perso
nages ten tonele: het meisje Berthe
en haar pop Poppeleia, een neutrale
verteller en een figuur die de gang
van zaken becommentarieert. Ber
the heeft straf gekregen op school
en reageert dit af op haar pop. Pop
peleia wordt afwisselend mishan
deld en getroost in een spel van
slaan en het weer goed maken. Ber
the behandelt haar pop, zoals som
mige ouders hun kinderen behan
delen in een soort haat-liefde ver
houding.
Heymans vertelt het verhaal in
een dichtvorm die doet denken aan
oude bakerrijmpjes. De pure rijm
ontbreekt, er is eerder sprake van
fraai allitererende klanken. Het re
sultaat is Mooi met een hoofdletter.
Het verhaal wordt vlot en levendig
verteld, maar zit tegelijkertijd vol
geheimzinnigheden en onbegrijpe
lijke zaken.
Enkele voorbeelden uit 'Lieve
ling, boterbloem'. Berthe brengt
haar pop naar bed en komt even la
ter door het raam naar binnen als
boze heksenfee:
Hoppetiepop de wind steekt op;
de nacht valt in:/ de hel breekt losJ
Zwingel zwengel en uit is het feest./
Nu is het wel weer genoeg geweest'.
Dan volgt het berouw over de
zonde, wanneer Berthe haar op de
grond gesmeten pop ziet:
'Papperdepeia, wat is hier ge
beurd?/ Bed in de war en het raam
wijd open!/ Liefste, wat lig je daar
op de grond?/ Is er iets?/ Was er iets?/
Heb je gedroomd?/ Ben je vanzelf uit
je bed gevallen,/ of is er soms iemand
naar binnen geklommen?/
Uiteindelijk volgt de verzoening:
'Hartje', fluistert Berthe zachtjes,/
'toen ik strakjes, hopeloos/ van het
zoeken, naar je toe vloog,/ zei een
stem, zo bits als wat,/ dat ik spre
kend op die fee leek./ Hij zei, dat ik
het zélf was'./
'Geloof hem niet', zegt Poppeleia./
'Het gaat erom, datje eigen kind! je
de allerliefste ter wereld vindt'./
De illustraties zyn gemaakt in de
typische Heymans-styl. Simpele,
stripachtige zwart-wit tekeningen
met omkaderde personen en voor
werpen. Alleen het hoogstnoodza
kelijke staat erop, overbodige de
tails ontbreken. Het is een compro
misloze styl, waar je van houdt of
niet, maar die uitstekènd past bij de
sfeer van het verhaal.
'Lieveling, boterbloem' laat zich
op verschillende manieren lezen.
Tekst en tekeningen zijn schijnbaar
eenvoudig, maar tegelijkertijd intri
gerend. Heymans is erin geslaagd
haar boek iets magisch, ongrijp
baars en onzegbaars mee te geven,
waardoor 'Lieveling, boterbloem'
het gemiddelde jeugdboekenni
veau ontstijgt. Dat maakt het boek
voor zowel kinderen als volwasse
nen uitdagend.
MARGOT KLOMPMAKER
'Lieveling, boterbloem', tekst en te
keningen Margriet Heymans, uitg.
Querido.
Hugo Claus schreef
"De Zwaardvis", een verhaal over
een redeloze misdaad. U ontvangt
deze novelle van 8 t/m 18 maart
als Boekenweekgeschenk bij
aankoop van tenminste 19,50
aan Nederlandse boeken, zolang
de voorraad strekt.
Boekhandels: Leidee Plein AZL,
Breestraat 93, Rijnsburgerweg 10,
