Schilderen was bij
haar nummer een'
Luisteren naar literatuur: trend of traditie
Marjan Geveling speelt Charley Toorop:
'Spoken' laat degelijke indruk na
Jeugdige musici naar nationaal concours
Gekke Truus weer indrukwekkend
PAGINA 36
KUNST
ZATERDAG 4 MAART 1989
WESTGRAFTDIJK
"Een jonge actrice werkt
aan een voorstelling over de
schilderes Charley Toorop.
Om zich goed in haar rol te
kunnen inleven heeft ze
zich teruggetrokken in een
atelier, maar tijdens de re
petities wordt ze voortdu
rend gebeld door een man
die veel van Charley schijnt
af te weten. Ze raakt geobse
deerd door die onbekende:
wie is hij, wat voelt hij voor
haar? Ze forceert uiteinde
lijk een ontmoeting met
hem".
door
Rob Bouber
Zo vat Maijan Geveling haar
voorstelling 'Charley' (een 'mo
nodrama' geschreven door Ma-
AFGELAST De geplande
voorstelling van het Scapino Bal
let op 28 maart in de Leidse
Schouwburg, is afgelast. Beden
daarvoor is volgens zakelijk di
recteur Jan Schretzmeijer dat
het Scapino op het moment te
weinig repertoire heeft om een
artistiek verantwoorde voorstel
ling te presenteren. Wel is afge
sproken dat het gezelschap op 1
april 1990 alsnog naar de Leidse
Schouwburg komt.
rianne Fennema) samen. Geve
ling: "Het is een stuk met veel
lagen: het gaat over Charley
Toorop maar ook over relaties,
over licht en donker, over
kunst, over machteloosheid,
over zelfportretten".
Geveling praat over de komende
serie voorstellingen met het soort
fanatisme dat ook Charley Toorop
kenmerkte. "Het schilderen kwam
bij haar op de eerste plaats. Daar
door werden haar twee zoons min
of meer verwaarloosd en werd haar
dochter Annetje voor lange perio
des bij de grootouders onderge
bracht. Onvoorstelbaar. Charley
kon absoluut niet met haar moeder
- een streng katholieke Engelse da
me - opschieten maar stalde wel
haar dochter bij haar".
Charley's zoon John werd, toen
hij veertien was, in de leer gedaan
bij de cineast Joris Ivens. Eddy
(Edgar Fernhout) legde een bijzon
der tekentalent aan de dag. Maijan
Geveling: "Zijn moeder had zoveel
overwicht en invloed op hem dat
hij pas na haar dood abstract durf
de te schilderen".
Het schilderen ging Charley
Toorop niet bepaald gemakkelijk
af. Ze werkte uitsluitend naar le
vende voorbeelden en moest het
doek stukje bij beetje veroveren.
Dat ze slaagde was voornamelijk
aan haar dodrzettingsvermogen te
danken. Omdat ze zich met grote
bezetenheid op haar werk stortte,
hielden Charley's huwelijk met
Henk Femhout en haar verhoudin
gen met andere geliefden niet erg
lang stand. Toch bleef ze met bijna
al haar minnaars goed bevriend.
'Spoken' van Hendrik Ibsen in de regie van
Joanna Bilska. Met: Ellen Vogel. Hidde
Maas. Frans Vorstman. Cor van Rijn en
Marianne Vloetgraven. Gezien op 3 maart
in de Leidse Schouwburg.
LEIDEN - Stapje voor stapje ko
men de personages in 'Spoken'
steeds meer over hun verleden te
weten. Ooit namelijk heeft me
vrouw Al ving haar echtgenoot
verlaten, omdat hij een liederlijk
leven leidde. Op aandringen van
ds. Manders, die plicht boven
persoonlijk geluk stelt is zij naar
'haar man teruggekeerd. Het stuk
speelt tien jaar na het overlijden
van deze echtgenoot die zijn le
venswijze nooit heeft gewijzigd.
Dat nu hoort ds. Manders voor
het eerst.
De enige zoon uit het huwelijk
lijdt aan de overgeërfde syfilis
die in dit stuk hersenverweking
tot gevolg heeft. Een facade van
keurigheid diende te allen tijde
opgehouden te worden. Daarom
liet mevrouw haar zoon jaren
lang in een andere omgeving op
groeien en ontfermde zij zich
zelfs over de dochter van haar
echtgenoot, die hij bij het dienst
meisje had verwekt.
In de paar uren die de inhoud
van dit stuk beslaat, past alles
langzaam maar zeker als de stuk
jes in een legpuzzel bij elkaar.
Via tal van gesprekken wordt al
les duidelijker, gebeurtenissen
van buitenaf spelen nauwelijks
een rol. De mate waarin hier wet
matigheden van erfelijkheid en
milieu als doorslaggevend wor
den gezien, mag dan wel tijdsge
bonden zijn. Dat laatste geldt
niet voor de psychische strijd
van deze mensen die met de ge
volgen van hun handelen in het
verleden worden geconfron
teerd.
'Spoken' is inmiddels al lang
klassiek geworden teksttoneel.
De terughoudende regie van Jo
anna Bilska staat volledig ten
dienste van een hoogst genuan
ceerd tekstgebruik. Ellen Vogel
in de rol van mevrouw Alving is
groots. Eindelijk bestaat er weer
eens de mogelijkheid om haar in
zo'n prachtige karakterrol aan
het werk te zien. Tegenover zich
vindt zij een sterk spelende
Frans Vorstman, die de verte
genwoordiger van de heersende
moraal (ds. Manders) niet tot een
clichéfiguur laat verstarren. Om
dat ook de overige rollen met
zorg zijn ingevuld, laat deze vrij
sobere enscènering van 'Spoken'
een indruk van degelijkheid na.
WIJNAND ZEILSTRA
Die vriendschap was meestal geba
seerd op het kunstenaarschap dat
ze in de ander bewonderde.
Liefde
Maijan Geveling: "Zij was een hef
tige vrouw. Seksualiteit had voor
haar niets te maken met het heb
ben van een vaste relatie, sterk
emotionele bindingen weigerde ze
aan te gaan. Zelfs haar grote liefde,
Arthur Lehning, moest wijken
voor haar kunst. Artistiek werk en
het huishouden - in haar ogen ging
dat niet samen. En ik begrijp dat
ook wel. Kinderen eisen je op, vra
gen soms om aandacht op het mo
ment datje hoofd er niet naar staat.
Een artiest denkt doorlopend aan
de kunst waarmee hij zich bezig
houdt".
Charley wordt een realiste ge
noemd, maar zij schilderde niet
echt realistisch. Ik vind haar werk
af en toe vreselijk: de 'Alkmaarse
kaasdragers' is pure kitsch. Haar
zelfportretten daarentegen zijn zó
mooi. Ze kon zichzelf zo goed be
schouwen...
De voorstelling 'Charley' gaat
ook over een actrice die in haar ei
gen ziel kijkt. Christiaan Nortier,
de regisseur, noemt de voorstelling
'een choreografie voor een koffer,
twee handen en een hoofd'. Ik doe
veel met mijn handen, maar ook
heel veel met spiegels. Het stuk is
eigenlijk een 'monologue interi
eur', maar het moet uitdraaien op
een soort redevoering van iemand
die hardop maalt. De spiegel is
mijn tussenpersoon. Via de spiegel
houd ik contact met mezelf, zie ik
al die zelfportretten, zie ik 'Charley
Toorop', takel ik af, schrik ik van
mezelf.
Charley was een sterk mens, een
potent wijf. Ik heb haar nooit ont
moet, maar ik heb wel een beeld
van haar. Arthur Lehning heeft van
Charley gezegd dat ze 'een prachti
ge démarche' had'. En Roland
Holst zei over haar: 'Het was een
vrouw die liep alsof ze nooit zou
sterven'. Ze was een verschijning
die bij binnenkomst alle aandacht
opeiste. Mensen die haar gekend
hebben, zeiden dat ze bravoure
had, dat ze heel mooi was, dat je
niet om haar heen kon".
Smaak
"Ze was ook iemand die smaak
had. Ze liet haar Bergense huis 'De
Vlerken' door Rietveld inrichten.
Ze omringde zich met kwaliteit en
talent. Toen ze nog in Amsterdam
woonde, haalde haar vader - de
schilder Jan Toorop - musici en
dichters over de vloer: Casals,
Mengelberg, Diepenbrock, Ver-
wey, Boutens, Henriëtte Roland
Holst. Vanaf die vroegste jeugd is
ze omringd geweest door denkers
en kunstenaars en dat is altijd zo
gebleven: in Amsterdam, in Dom
burg, waar ze Mondriaan en zijn
spraakmakende kunst leerde ken
nen, in Parijs waar ze Zadkine ont
moette en ook toen ze uiteindelijk
voor Bergen koos. Kunstenaars-
/vrienden kwamen bij haar eten,
discussiëren, logeren, musiceren.
Ze was ook goed in muziek. Het
enige moment dat ze zich echt ont
spande was als ze zong. Verder was
ze als een bezetene aan het werk.
Heerlijk als je je zo met kwaliteit
k int omringen.
Charley heeft me beïnvloed.
Door intensief met haar bezig te
zijn heb ik meer oog gekregen voor
kwaliteit. Door haar ben ik gedich
ten gaan lezen: Roland Holst, Ach-
DEN HAAG (ANP) - De eerste prijswinnaars van de in
terprovinciale muziekconcoursen voor P2- tot 20-jarige
mogen deelnemen aan het Nationaal Concours van de
Stichting Jong Muziektalent Nederland. Dit heeft het
Genootschap van Directeuren van Nederlandse Mu
ziekscholen bepaald.
Onder auspiciën van deze vereniging worden de in
terprovinciale concoursen georganiseerd, die op de
scholen plaats vinden, dit jaar op 20 mei in Amstel
veen, op 27 mei in Drachten, op 3 juni inTiel, op 17 juni
- in Weert en op 24 Juni in Breda. Het nationaal con
cours voor de jonge talenten is in december in Den
Haag. Door de samenwerking tussen het genootschap
en de stichting kan de keuze van de instrumenten be
ter op weikaar worden afgestemd: altviool, cello, hobo,
klarinet, saxofoon en trompet.
Als op de muziekscholen een interprovinciale wordt
gehouden mogen violisten van 9 tot 15 jaar en altviolis
ten van 12 tot 16 jaar er deelnemen aan een festival dat
dan gelijktijdig wordt gehouden. Jonge pianisten kun
nen zich dit jaar presenteren op het Steinway Con
cours Nederland in Eindhoven, waarvan de finale op 1
oktober is.
Succes vertellersavond bij voorbaat verzekerd
Internationale
opleiding voor
vormgeven op
de computer
UTRECHT (GPD) - De Hoge
school voor de Kunsten in Utrecht,
wordt de eerste hogere beroepsop
leiding in Europa die een tweede:
fase-opleiding krijgt die bekroond
wordt met een in heel Europa gel
dige 'masters'-titel.
De Hogeschool heeft samen met
(universitaire) opleidingen op het
terrein van beeld- en media-tech
nologie in Engeland (Middlesex)
en Frankrijk (Parijs) een subsidie
gekregen van de CITE (Club d'In-
vestissement Media) en de EG (Me
dia 92) om een zogeheten 'pilot'-;
project op te zetten. De bedoeling
is dat dit project al in september;
start. De studierichting Beeld en:
Mediatechnologie van de Utrecht-g
se Hogeschool is gevraagd om zoj
wel het studieprogramma op te zet-,
ten als de criteria te ontwikkelen,
waaraan straks de Europese 'mas-
ters-titel' moet beantwoorden.
In eerste instantie wordt een
twaalftal studenten op deze proef-
opleiding toegelaten. Als zij de op
leiding hebben beëindigd zullen zij
in alle EG-landen als 'Master in
Animation' (eenvoudig gezegd:
een soort super-ontwerpers voor.
video- en televisiebeelden) werk
zaam kunnen zijn.
De opdracht aan Beeld en Media
technologie Utrecht en de School
of Polytechnics in Middlesex is
veelomvattend. Want niet alleen
moeten de onderwijskundige'
maatstaven worden ontwikkeld,
die voor alle opleidingen op dit ge
bied in de EG-landen zullen gel
den, ook de juridische aspecten
moeten in het onderzoek worden
betrokken: tot nu toe bestaat er
nog geen Europees erkende oplei
ding, laat staan een titel die in de
hele EG geldig is.
De CITE, een groep direct be
langhebbenden uit de beeld- en
mediasfeer (omroepen en bedrij
ven in de audio-visuele sector) en
de EG, willen overigens niet dat
Utrecht en Middlesex het 'alleen
recht' op de masters-opleiding krij
gen: de bedoeling is dat uiteinde
lijk een tiental instellingen in Euro
pa de opleiding kunnen geven.
Beeld en Media Technologie
Utrecht denkt aan een zogenaamde
'reizende cursus': van alle deelne
mende instellingen neemt een tien
tal studenten deel - bij elkaar hon
derd dus - die zolang de opleiding
duurt (anderhalf tot twee jaar)
langs de instellingen reist om daar
enige maanden lang specifieké
kennis op te doen.
De behoefte aan een dergelijke:
Europees georienteerde hoog ge
kwalificeerde opleiding is gegroeid
met de komst van de digitale me-
thodén om beelden (en geluid) te
produceren. Door deze digitalise
ring zijn technieken binnen bereik
gekomen om een geheel nieuwe
beeldtaal te ontwikkelen ten dien
ste van de audio-visuele (massa
communicatie.
Ricciarelli
valt in voor
zieke sopraan
AMSTERDAM - De sopraan Katia
Ricciarelli zal morgen in het Am
sterdamse Concertgebouw optre
den als vervangster voor de Engel
se sopraan Margaret Price die haar
optreden wegens ziekte heeft afge
zegd. Ricciarelli zal onder meer ari
a's zingen van Rossini, Puccini en,
Verdi.
Het Concertgeoouw heeft laten
weten dat het optreden van Riccia
relli niets verandert aan de schade
vergoeding die het van de zangeres
heeft geëist. Vorig jaar oktober zeg
de de zangeres op het laatste mo
ment een concert af vanwege een
dubbelboeking. Het Concertge
bouw wil hiervoor een schadever
goeding van ruim een ton.
Eerder liet de leiding van het
Concertgebouw doorschemeren
dat het invallen van de zangeres
van gunstige invloed zou zijn op de
claim. Vanochtend echter werd gei
steld "dat de twee zaken geheel lo3
van elkaar staan".
('De grote matras in de hemel') en Wolkers.
De laatste kenden we inmiddels van com
pact-disc. Het verwondert daarom niet dat
zeer binnenkort Willem de Ridder op een se
rie cassettes de sprookjes van Grimm gaat
vertellen, in plaats van voorlezen.
In het comité van aanbeveling voor het
Leids Literatuur Festival zit prof.dr. J.P. van
Oostrom, hoogleraar middeleeuwse letter
kunde aan de Leidse universiteit. Luisteren
naar literatuur: trend of traditie? Volgens
Van Oostrom het laatste, gelet op zijn vakge
bied.
"De verhalende cultuur liep vroeger door
alle geledingen van de samenleving heen,
hoewel we dat paradoxaal genoeg uit opge
schreven bronnen weten. De traditie bijvoor
beeld van het vertellen van ridderverhalen
leefde bij de gratie van variabiliteit" legt hij
uit. Wel werden heilige, sacrale teksten en
rechtsteksten ('eedsformulieren, met twee
e's natuurlijk') opgeschreven, maar de Ar-
thurverhalen hebben eerst mondeling een
eeuw gecirculeerd. Het bewijs: "De eerste
geschreven Arthurroman dateert uit 1160.
Maar al rond 1100 kregen in Gent kinderen
namen als Ywein en Waleweintje. Dit waren
toen geen normale Vlaamse namen. De ou
ders moeten naar vertellingen hebben ge
luisterd".
De klassieke literatuur uit de oudheid
werd via de geestelijkheid op schrift overge
dragen in de vroege middeleeuwen, maar
men moet tot ongeveer 1200 wachten, voor er
verhalen in de volkstaal uit een mondelinge
traditie werden opgetekend. Niet voor niets
heet het begin van Karei ende Elegast "Vraye
historie ende al waer/Maghic u tellen. Hoer-
ter naer!"
Met de uitvinding van de boekdrukkunst
(rond 1450), werd de noodzaak tot vertellen
minder maar ook de werking van het geheu
gen. Dit illustreert Van Oostrom met een
anecdote.
"In de zestiende eeuw is eens iemand ver
brand, omdat hij te veel verhalen uit zijn
hoofd kon vertellen. Dat was toen duivels. In
de elfde eeuw had hij lang kunnen blijven le
ven en was hij misschien zeer succesvol ge
weest.
Terwijl op Java of in Marokko tegenwoordig
nog wel een sterke vertellerscultuur bestaat,
gelden bij ons andere wetten. "Door het
schrift is de tekst gefixeerd. Je kunt 'Nooit
meer slapen' niet navertellen en dan nog de
pretentie wekken dat je de roman tot leven
brengt" betoogt Van Oostrom. Lezers heb
ben een ander verwachtingspatroon. "De
moderne roman is vaak gecompliceerd, op
gezet met chaotische verhalen. Als je leest
heb je vaak niet het idee datje gezellig bij het
haardvuur aanschuift, maar met een hyper-
ingewikkelde puzzel bezig bent".
Maar Mulisch' 'De aanslag' is daarop een
uitzondering. "Door een klassieke vertel
vorm merkje het geconstrueerde daarbij niet
zo" meent Van Oostrom. Elementen uit de
mondelinge traditie van weleer vindt hij
daarentegen wel terug in non-fictiewerken
van historici als Duby en Le Roy Ladurie, en
in zijn eigen 'Het woord van eer'. Boeken
waarin op klassieke wijze verteld wordt.
Vanavond komt er echter geen boek aan té
pas. En aanstaande moeders worden mis]-
schien nog op ideeën gebracht.
Professor dr. J.P. van Oostrom.
LEIDEN - Luisteren naar vertellers is in. De
leiding van het Leids Literatuur Festival
heeft dat goed begrepen. Daarom lijkt bij
voorbaat succes verzekerd voor de bekende
acteur/sprookjesverteller Peter van der Lin
den, de uit Zuidafrika geëmigreerde Vernie
February en de van de VPRO-radio bekende
Willem de Ridder. Zij zullen vanavond in de
Burcht tot in de kleine uurtjes, ieder op zijn
eigen wijze, het publiek met het gesproken
woord aan zich trachten te binden.
irniel Fangmann
Uitgeverij I.C. van Maurits Rubinstein is
immers eveneens succesvol met cassettes
waarop onder anderen Karei van het Reve,
Adriaan van Dis, F.B. Hotz, Rutger Kopland
en Marga Minco uit eigen werk voorlezen.
Volgende week verschijnen er nieuwe ge
luidsbanden van Mulisch ('De grens'), Rena-
te Rubinstein ('Liefst verliefd'), Kousbroek
Zelfportret van de schilderes
Charley Toorop: 'De drie genera
ties'. Marjan Geveling speelt Char
ley op het toneel: "Het was een
vrouw die liep of ze nooit zou ster
ven". (foto GPD)
terberg... Ik zei al dat Charley echt
moest worstelen om een schilderij
af te krijgen. Ik vergelijk het met
het stuk dat wij nü spelen. Toneel
spelen is elke keer weer een ge
vecht. Elke zin draai je honderd
keer om tot je weet dat je hem zó
kunt zeggen als je hem in je hoofd
hebt. Dat gevecht levert kwaliteit
op. Kwaliteit maakt je zeker en ze
kerheid maakt je vrij".
'Charley' wordt tot en met 11
maart (niet op zondag) gespeeld in
De Brakke Grond in Amsterdam
en trekt daarna het land door.
Serie van
recitalsin
Concertgebouw
AMSTERDAM (ANP) - Het Con
certgebouw in Amsterdam zal het
komende seizoen 1989-1990 als
voorzetting van het programma
rond het eeuwfeest van dit jaar gro
tere evementen uitvoeren. Tegelij
kertijd zal de bijzondere serie Reci
tals door Grote Solisten van dit lo
pende seizoen worden voortgezet.
In deze serie treden op: de violist
Pinkas Zuckerman (10 oktober
1989), de sopraan Jessye Norman
(18 december), de cellist Heinrich
Schiff (14 januari 1990) en de mez
zo-sopraan Frederica von Stade (8
mei 1990). Dit blijkt uit het donder
dag gepresenteerde programma
voor het seizoen 1989-1990.
Truus Bronkhorst met Lood. Muziek: Hilde-
gard von Bingen, Bryars, Hobbs, Puccini,
Brei, Verschuren. Gezien op 3 maart in het
LAK-theater.
LEIDEN - Vroeger was zij een
heuse danseres. Zij bewoog zich
keurig in de maat bij gezelschap
pen als Stichtings Dansproduk-
tie of Vals Bloed. Sinds zij enkele
jaren geleden solo ging, werd zij
het onderwerp van heftige dis
cussies: was wat Truus Bronk
horst maakte nou dans of niet?
Die vraag, de grenzen van
(haar eigen) dans, werd een van
BronkhoTsts uitgangspunten. In
haar onderzoek tartte ze het pu
bliek door gerust even niets te
doen of door met een houten
zwaantje op wieletjes aan een
touwtje minutenlang rond te lo
pen. Menigeen haakte af, velen
ook raakten gebiologeerd door
deze anti-dans.
Bronkhorst nieuwste voorstel
ling, Lood, is wat minder rigide
op zoek naar die grenzen. Lood is
zelfs dansant te noemen. Wan
neer ze met een metaalgrijze bal
lon aan een touwtje steeds een
aantal basisposes van de daps
herhaalt, lijkt ze de overwinging
van de zwaartekracht als drijf
veer maar ook als boei te willen
aangeven. Een bekend gegeven,
maar in alle eenvoud en helder
heid, met het minimum aan in
grediënten en het maximum aan
het rituele effect van de verha
ling, is ze weer typisch Truus.
Lood is onderverdeeld in scè
nes waarin een zwarte gedra
peerde doek, een soort zwaard,
linten en als komisch nummer
een bierblikje, de hoofdrol spe
len. Al deze scènes worden bege
leid door prachtige muziek van
kerkzang tot Ne me Quitte pas
van Jacques Brei, zodat het aan
stemmingen nooit ontbreekt.
Met ieder voorwerp vertelt
Bronkhorst een verhaaltje op
haar manier: altijd vatbaar voor
meer betekenissen, altijd via
suggestieve stiltes en een ingeto
gen intimiteit. Met de zwarte lin
ten die de mensen op de eerste rij
vasthouden, wil ze ironisch het
publiek aan zich binden (Ne me
quitte pas). Haar liefdesverdriet
geeft ze prachtig vorm in een
zwalkende dronkenschap. Ze is
van alle mimische markten
thuis.
In Lood heeft Bronkhorst een
balans weten te vinden tussen
dans en anti-dans, tragedie en
komedie en meer van dit soort te
genstellingen. Lood is een voor
stelling waar alle Fingerspitzen-
gefühle aan te pas is gekomen.
Het resultaat is een juweeltje.
INGRID VAN
FRANKENHUYZEN
