'Duitsland kan echt niet
terug naar de jaren '30'
James Baker met lege handen naar huis
Interview
Amerikaanse minister van buitenlandse zaken praat met NAVO-landen
PAGINA 2
ZATERDAG 18 FEBRUARI 1989
Hitier koos de joden als zondebok, speelde geslepen in op
onlustgevoelens en proclameerde zich tot uitvoerder van
de volkswil. Racisme en fascisme verpakt in het nationaal-
socialisme.
Wie het profiel van Franz Schönhuber nader beschouwt,
neigt tot de conclusie dat de 66-jarige leider van de rechts-
extremistische partij 'Die Republikaner' met zijn politieke
overtuiging en leidersstijl niet ver afstaat van wat Hitier en
zijn trawanten destijds beoogden.
De voormalige Waffen-SS'er boekte onlangs met zijn
partij een verontrustend groot verkiezingssucces in West-
Berlijn. Keren de beruchte jaren dertig terug op Duitse bo
dem? Taco Slagter vroeg het de bekende historicus
prof.dr. H.W. von der Dunk.
Opmars extreem-rechts verontrust historicus Von der Dunk niet
UTRECHT - Een sobere kamer,
een praktisch leeg bureau. Het
klinkt er hol. Bijna net zo kil als de
ruimte in het Instituut voor Ge
schiedenis van de Utrechtse uni
versiteit klinkt het: "Nee, Duits
land kan niet meer terug naar die
verschrikkelijk jaren dertig. Sinds
1945 is er een onomkeerbaar pro
ces in gang gezet. De Westduitsers
zijn verstrengeld geraakt met Eu
ropa; ze zijn economisch en in
NAVO-verband daarvan afhanke
lijk".
door
Taco Slager
Alsof het een college is, volgt een
nauwelijks te onderbreken, maar
helder betoog over het onverwerk
te verleden van onverbeterlijke ty
pes als de neo-nazi Schönhuber,
het telkens weer oplevende rechts
extremisme, de mythen rond de
Duitse 'waarden' en volksaard en
de hedendaagse Westduitse poli
tiek;
Achter de dikke brilleglazen
kykt prof. dr. H.W. von der Dunk
ietwat streng. Streng en genuan
ceerd is ook zijn oordeel. Geen op
mars van bruinhemden over Duit
se bodem. Ondanks het opmerke
lijke verkiezingsresultaat van de
fascistoide groepering 'Die Repu
blikaner' in West-Berlyn, twee we
ken geleden.
"In het naoorlogse Westduits-
land", zegt Von der Dunk, "zijn er
permanent rechts-extremisten ge
weest. Die dan weer half onder
gronds, dan weer in het volle dag
licht actief waren. Dit soort partij
tjes met een neo-nazistische ach
tergrond boekten slechts 'kleine
successen. In golfbewegingen tra
den ze aan, en verdwenen weer uit
de politieke schijnwerpers".
Typisch Duits
In tegenstelling tot Von der Dunk
waren aanvankelijk weinigen in
staat Schönhuber's zege in het
Westberlijnse stadsparlement (11
zetels) te relativeren. Duitsers leren
het nooit af, zo was de algemene
tendens in de reacties. De Utrecht
se historicus is het met die voorin
genomenheid volstrekt oneens.
"Rechts-extremisme is geen ty
pisch Duits verschijnsel. Je ziet het
overal in het Westen. Zo nu en dan
veranderen de leuzen, verschilt de
inhoud van de ideologische bood
schap. Er blijven altijd groepen be
staan die vreemdelingenhaat op
wekken, geweld prediken en zich
verzetten tegen de democratie".
Als voorbeelden noemt hij de
nog steeds openlijk beleden vere
ring van de fascistenleider Musso
lini onder extreem-rechtse groepe
ringen in Italië; de 'permanente fa
se' waarin het fascisme in Frank
rijk zich bevindt en de georgani
seerde ophitsing van het National
Front tegen etnische minderheden
in Engeland die telkens weer tot
rassenonlusten leidt. De hoogle
raar gaat er in dit verband even aan
voorbij, maar ook ons land moest
een tijdlang de racistische politiek
van Janmaats Centrumpartij op
spreekgestoelten van Tweede Ka
mer en gemeenteraden gedogen.
Voor historici is niet zo zeer het
fenomeen van fascistoide partijtjes
van belang, maar op welk moment
en onder welke omstandigheden
rechts-extremisten politieke winst
behalen. Pas dan is een zo zuiver
mogelijke analyse mogelijk. De ge
schiedenis heeft geleerd dat een
ernstige malaise in de parlementai
re democratie een niet te onder
schatten oorzaak is van rechts-ex-
tremistische opflikkeringen.
Arrogantie
Von der Dunk: "In de Bondsrepu
bliek is het met name de arrogante
manier waarop gevestigde politie
ke partijen met de macht omgaan.
Binnen de regering Kohl is dat heel
erg zichtbaar. Dat irriteert een gro
te groep kiezers mateloos. Mede
om die reden kon Schönhuber zijn
slag slaan".
Voordat de historicus het ver
band tussen de arrogantie van de
macht in de Bondsrepubliek en de
prestaties van 'Die Republikaner'
in West-Berlijn nader nuanceert,
haalt hij ter verduidelijking van
zijn opvattingen de Nederlandse
politiek onderuit. Volgens Von der
Dunk lijden ook de regeringspartij
en in ons land in hevige mate aan
politieke hooghartigheid.
"In de Tweede Kamer bieden het
CDA en de WD het kabinet wei
nig tegenspel. Debatten ontaarden
in onderonsjes. Besluiten worden
vanuit een soort automatisme ge
nomen. Alles is zo voorspelbaar.
Maar om heel veel redenen leidt
dat bij ons nog niet tot rechts-ex
tremisme".
In de Bondsrepubliek ligt dat an
ders. Alleen al getalsmatig zijn dé
proporties er groter. Gaat het daar
bij ook nog eens om rechts-extre-
mistische partijen dan werkt het
nog steeds niet afgerekende 'brui
ne' verleden voor de verontrusten
als een vergrootglas. Von der Dunk
bekijkt de recente gebeurtenissen
ook door een loep maar ziet haar
fijn onderscheid tussen de politie
ke consternaties in de jaren dertig
en die in het huidige tijdsbestek.
Strauss
Behalve aan de parlementaire ma
laise in het algemeen, wijt hij
Schönhuber's succes aan drie meer
specifieke oorzaken:
- De algemene corrosie van de
CDU/CSU (christen-democraten).
- De politieke en sociale situatie
in West-Berlijn.
- Het probleem van de gastarbei
ders.
Politieke waarnemers en com
mentatoren in en buiten Westduits-
land wijzen al jaren op het afglijden
van de CDU naar een bedenkelijk
politiek niveau. Door de dood van
de uiterst conservatieve Frans Jo
zef Strauss wordt nu in versterkte
mate de Beierse zusterpartij CSU
daarin meegezogen. "Er ontstond
binnen die zelf corrumperende
machtssfeer een elite die alleen
voor zichzelf zorgde", verklaart
Von der Dunk.
"Politici dachten uitsluitend aan
de eigen carrière. De politieke stra
tegie van de CDU om kiezers links
van het midden bij de SPD (soci
aal-democraten) weg te halen, mis
lukte erbarmelijk. Het was de ob
sessie van de ambitieuze par
tijstrateeg Geissler de SPD dwars
te zitten, maar hij vergat daardoor
wel dat de kiezers rechts van het
midden totaal van zijn partij ver
vreemdden. Verwaarlozing van die
belangrijke groep is de CDU in
West-Berlijn nu opgebroken".
In dit verband ziet Von der Dunk
nog een extra politieke dimensie.
Met de plotselinge dood van Beier
se CSU-leider, vorig jaar, ontstond
er een politiek vacuum. De opvol
ging was niet geregeld; een nieuwe
met het charisma van Strauss be
genadigde leider was niet voorhan
den.
Nieuwe leider
"De grove verontachtzaming door
de CDU van conservatief-rechtse
stromingen", legt de hoogleraar
uit, "had tijdens het leven van
Strauss nog weinig invloed op dat
deel van het electoraat. Strauss eli
mineerde het rechts-extremisme
als het ware. Hij bood met zijn CSU
onderdak aan die groeperingen,
maar hield ze in toom. Maar toen de
Beier wegviel, braken de radicalen
uit. Gingen hun eigen weg zoeken
en vonden bij de verkiezingen in
West-Berlijn in Schönhuber hun
nieuwe leider".
Volgens Westduitse opiniepei
lingen lijkt het erop dat bij de vol
gende deelstaat- en landelijke ver
kiezingen het Schönhuber-effect
nog zal doorwerken. Met name bin
nen het kleinburgerlijke milieu.
"We hebben dat in West-Berlyn ge
zien", vervolgt Von der Dunk. "Dat
is de achterban van 'Die Republi
kaner': middenstanders, taxi
chauffeurs, lagere ambtenaren die
al in nationalistisch termen denken
en over het algemeen aan etnofobie
lijden. Deze groep mensen die een
anti-socialistische traditie hebben,
verwijten de CDU de laatste jaren
een anti-sociaal beleid te hebben
gevoerd".
Von der Dunk vindt het op zich
begrijpelijk dat Westberlijners die
dagelijks te maken hebben met de
uitzichtloze woningnood, werk
loosheid en aanhoudende verpau
pering van hun wijken gevoelig
waren voor de slimme zondebok
argumentatie van Schönhuber die
de gastarbeiders de schuld van alle
sociale ellende in de schoenen
schoof. "Van de bewoners in de
wyk Kreuzberg bijvoorbeeld is 80
procent Turks. Het kan niet verba
zen dat die onevenredige verhou
ding in vergelijk met andere wij
ken in Berlijn, de verloedering, het
gebrek aan huizen en werkgelegen
heid politieke repercussies hadden
voor het door CDU en FDP (libera
len red.) geleide stadsbestuur".
Niet gewend
Maar de zuigkracht van Schönhu
ber's racistische propaganda op
tienduizenden Westberlijners bleef
niet beperkt tot gefrustreerde be
woners van de krottenwijken
Kreuzberg en Schoneberg. Ook
middenklassers uit beter geoutil
leerde stadsdelen waar Turkse
schoonmakers zich slechts een
klein deel van de dag ophouden
stemden op 'Die Republikaner'. De
historicus heeft daar een eenvoudi
ge verklaring voor.
"Het verschil met Nederlanders
is dat Duitsers nooit een pluralisti
sche traditie hebben gekend. Aan
het opnemen van vreemdelingen
in de samenleving zijn Duitsers
niet gewend. Tegenover immigran
ten staan ze huiverig. Baart hen
zorgen. De angst voor het onbeken
de. Het niet begrijpen van een to
taal andere cultuur en daardoor er
niet voor open staan".
Geen wonder dat de sluwe repre
sentant van het rechts-extremisme
met geslepen argumentatie-metho
den de vreemdelingenhaat er mak
kelijk bij de etnofoben in kon stam
pen. De leuze 'Auslander .'.raus' en
het benadrukken van Duitse 'waar
den' en de daaraan verbonden
volksaard waren tijdens de cam
pagne vaak voldoende om de mas
sa voor zich te winnen. "Ik zeg wat
de mensen denken", zei Schönhu
ber dan wanneer tegenstanders
hem van een ondemocratische ge
zindheid en nationaal-socialisti-
sche tendenties betichtten.
Maar bestaat er zoiets als Duitse
'waarden' en zijn Duitsers direct te
identificeren aan de volksaard, ka
rakteristieken die Hitler met suc
ces exploiteerde om er het Ger
maanse edelras, 'der Übermensch',
uit te smeden. "Als neo-nazi", zegt
professor Von der Dunk, "speelt
Schönhuber met zijn Duitse waar
den slim in op de romantiek, een
uit de vorige eeuw daterende stro
ming in Europa. Gevoelens die
door de nazi's destijds zo zijn ver
sterkt. Maar het is een mythe. De
zogenaamd met Duitsers verbon
den waarden zijn in feite vage kre
ten met een demagogische lading.
Zoals zuiverheid, eerlijkheid, mili
tairisme en patriottisme. Daar te
genover stel je gemakkelijk onzui
verheid, oneerlijkheid, lafheid en
verraad". Volgens Von der Dunk
kun je politieke tegenstanders er
eenvoudig mee vloeren. Wel zijn
het naar zijn inzicht begrippen die
aan ontevredenheid appeleren.
BRUSSEL - De kersverse Ameri
kaanse minister van buitenlandse
zaken, James Baker, heeft de afge
lopen week als ware hij een echte
Amerikaanse toerist Europa door
kruist. In zes dagen tijd bezocht hij
alle vijftien hoofdsteden van de
NAVO-landen op de manier van:
"Is het donderdag? Dan moet dit
Nederland zyn".
door
Hans de Bruijn
Zijn reis was vooral bedoeld om
kennis te maken met de leiders van
het bondgenootschap. Maar toen
Baker gisteravond weer terug
vloog naar Washington had hij niet
alleen veel handjes geschud maar
ook kennis gemaakt met wat elke
Amerikaanse toerist ervaart: dat
Europa ^en verwarrend, maar ook
een verward continent is.
De belangrijkste boodschap die
Baker namens de Bush-admini-
stratie bij zich had was de oproep
aan de Europese bondgenoten om
in te stemmen met de Amerikaanse
plannen voor de modernisering
van de kernwapens voor de korte
afstand in West-Europa. Maar Ba
ker keert wat dat betreft met lege
handen naar huis terug.
De Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, James Baker (links)
bracht een bliksembezoek aan Nederlandwaar hij zijn Nederlandse colle
ga Van den Broek ontmoette. (toto anp)
Afwijzend
de andere hoofsteden was de reac
tie ronduit afwijzend (Oslo, Kopen
hagen) dan wel op zijn minst terug
houdend. Als Baker al een ding is
duidelijk geworden, dan is het dat
'Europa' zeker niet staat te trappe
len om op de Amerikaanse wens in
te gaan.
De Westeuropese NAVO-leden
hebben op dit moment geen enkele
zin in een nieuwe moderniserings
discussie. De naweeën van het de
bat over de kruisraketten zyn nog
maar nauwelijks verwerkt. Boven
dien is zo'n besluit in Europa moei
lijk te verkopen terwijl vanuit het
Kremlin het ene ontwapenings
voorstel na het andere komt.
Volgens de Amerikanen en Brit
ten is de modernisering nodig, om
dat na de verwijdering van de mid-
dellange-afstandsraketten de nu
cleaire krachtsverhoudingen in
Europa zijn scheefgetrokken. De
NAVO heeft nog maar 88 raketten
voor de korte afstand over, terwijl
het Warschaupakt er meer dan
1300 heeft.
Bovendien zijn die 88 Lance-ra-
ketten van Amerikaanse makelij
danig verouderd. In 1995 zullen zij
niet meer inzetbaar zijn. Om dan
over moderne raketten te kunnen
beschikken, moet nu een besluit
worden genomen. Want wil de wa
penindustrie aan het werk kunnen,
dan moet het Amerikaanse Con
gres er dit jaar geld voor uittrek-
Washington en Londen dringen
al ruim een jaar op zo'n besluit aan.
Maar al even lang zijn de meningen
verdeeld. De NAVO-topconferen-
tie van maart 1988 kwam niet ver
der dan de uitspraak dat de kern
wapens 'waar nodig up-to-date
moeten worden gehouden'. Daar
mee kon toen nog iedereen alle
kanten op.
Veranderd
Eind vorig jaar zag het er even naar
uit dat de NAVO sneller dan ver
wacht de knoop zou doorhakken.
De ministers van defensie spraken
zich in oktober in Scheveningen
nogal positief over modernisering
uit. De Nederlandse minister Bol-
kestein zei zelfs onomwonden dat
dit jaar een besluit zou moeten val
len.
Maar sindsdien is het politieke
klimaat veranderd. Gorbatsjov
deed nieuwe ontwapeningsvoor
stellen, de CSVE-conferentie in
Wenen werd succesvol besloten en
over drie weken beginnen NAVO
en Warschaupact hoopvol aan
nieuwe onderhandelingen over het
verminderen van de conventionele
bewapening in Europa.
Maar bovenal heeft de Westduit
se coalitie eindelijk een standpunt
ingenomen. Nadat hy zich een jaar
lang met vage uitspraken op de
vlakte heeft gehouden, liet bonds
kanselier Helmut Kohl aan Baker
eindeliik—weten dat de Duitsers
geen moderniseringsbesluit willen
voor 1991.
Daarmee voegde Kohl zich ten
langen leste in het spoor van zyn
minister van buitenlandse zaken
Hans-Dietrich Genscher, die al lan
ger meer oog heeft voor de ont
spanning in de relatie met Oost-Eu
ropa die hij niet via een modernise
ringsbesluit op het spel wil zetten.
Kohl - die zich gesteund weet
door Frankrijk - heeft redenen die
dichter by huis liggen. In 1990 wor
den bij onze oosterburen (net als in
Nederland) verkiezingen gehou
den, die voor de CDU/CSU op een
dramatische nederlaag zouden
kunnen uitlopen als de raketten
daarin een rol gaat spelen. En wie
weet komt er dan wel een nieuwe,
minder NAVO-gezinde coalitie.
Het standpunt van Bonn is door
slaggevend in deze discussie. De
nieuwe korte-afstandswapens zul
len in de Bondsrepubliek worden
opgesteld. En als zij ooit moeten
worden gebruikt zal dat boven
Duitse (West- of Oostduitsland dat
maakt voor de Duitsers geen ver
schil) bodem zyn. Een onaantrek
kelijk vooruitzicht.
Kohl benadrukt overigens niet
uit te zijn op een kernwapenvrij
Duitsland, de zogenaamde 'derde
nul-optie'. Maar hij vindt wel dat
ook over de vermindering van de
korte-afstandswapens met de Sov
jets onderhandeld moet worden,
liever dan weer eerst te bewapenen
om later te kunnen ontwapenen.
Ook in andere NAVO-landen liet
de modernisering-politiek moei
lijk. Om de verdeeldheid in eigen
kring te verdoezelen verwijst men
daar gemakshalve naar wat in i
Duitsland gebeurt. Als de Duitsers
nu tegen zijn, dan kunnen wij
moeilijk voor zijn, Het is duidelijk:
de bondgenoten willen zich niet la
ten opjagen door de procedures in
het Congres of de haast van de
Amerikaanse wapenindustrie.
Van diverse kanten heeft Baker
de afgelopen dagen te horen gekre
gen dat eerst maar eens moet wor
den gewacht op het zogenaamde
'globale concept', waarop in de
NAVO wordt gestudeerd. Dat con-
cept moet zowel een NAVO-visie
bevatten op ontwapening als de
minimale toekomstige wapenbe- j
hoeften vastleggen.
Hoge ambtenaren zijn daar al bij
na een jaar op aan het zwoegen,
maar erg veel vooruitgang is er nog
niet geboekt. Daarvoor lopen de vi
sies op de verdediging van West
europa aan weerszijden van de At
lantische Oceaan teveel uiteen. Het
lijkt uitgesloten dat dit rapport al
in mei klaar is, zoals de bedoeling
Daardoor zal ook de topconfe
rentie van de regeringsleiders van
het bondgenootschap, die ter gele
genheid van het 40-jarig bestaan
van in mei in Brussel wordt gehou
den, niet met een moderniserings
besluit kunnen worden bekroond.
Integendeel, men zal nog moeite
hebben om de feestelijkheden niet
door verdeeldheid te laten beder
ven-
Von der Dunk: in het naoorlogse Westduitsland zijn er permanent rechts-extremisten geweest.
Toch is Schönhuber's leven en dat
van veel neo-nazi's er in belangrij
ke mate door bepaald. "Met hem
hebben miljoenen Waffen SS'ers
die mythe met de moedermelk
naar binnen gekregen. Het vormde
de Duitse ziel die zich kon afzetten
tegen andere volken. De ras- en bo
demtheorie van het Derde Rijk lag
er aan ten grondslag", meent Von
der Dunk.
De historicus legt vervolgens uit
dat de Duitse waarden als mythe in
feite een contrareactie waren op de
industralisatie, eind vorige eeuw.
Het anti-modernisme propageerde
de band die het volk met de natuur
en zijn eeuwenoude cultuur moest
houden. Het eergevoel speelde
daarbij een belangrijke rol. Zo er al
vernieuwingen werden toegelaten,
dan dicteerde de aristocratie die
van bovenaf. Later nog eens des te
sterker opgelegd door het semi-
monarchale bewind van Bismarck.
"De Duitse burgerij", zegt Von
der Dunk, "heeft zich nooit echt
bevrijd van het feodale juk. Revo
luties, zoals die zich in Frankrijk en
andere Europese landen voorde
den, ontbraken of als ze al ontston
den, mislukten ze".
Met de volksaard is het volgens
de historicus idem dito. "Duitsers
hebben geen gemeenschappelijke
vaste karaktertrekken. We moeten'
hier spreken van een mentaliteit.
Elke bepaalde samenleving heeft
zyn eigen aard, kent bepaalde
waarden waarin wordt geloofd. Als
we bijvoorbeeld Duitsers met Ne
derlanders vergelijken dan zie je
op sommige punten nog grote ver
schillen. Maar opmerkelijk is dat
de Duitse mentaliteit de afgelopen
veertig jaar sterk is gewijzigd. Ne
derlanders die aanhangers van de
Grünen horen spreken, zien hande
len, denken niet meteen: typisch
Duits. Het doet vertrouwd aan. Het
lijkt heel sterk op de Nederlandse
mentaliteit. En dat is sinds 1945
symptomatisch voor de verande
ringen in de Bondsrepubliek".
Gedesoriënteerd
Toch blijven de neonazi's als
Schönhuber, Von Thadden (op
richter van de neo-nazipartij NPD)
en Frey (Deutsche Volks-Union) de
wereld by tijd en wijle schokken.
Von der Dunk ziet daarin geen re
veille van het nationaal-socialisme.
"Miljoenen SS'ers en andere na
zi's waren na de oorlog totaal ge
desoriënteerd. Het nazisme werd
hen als een duivels systeem voor
gespiegeld. Ze moesten zoeken
(foto GPD)
naar iets anders. Jaren leefde die
oorlogsgeneratie in een dilemma.
Schönhuber bijvoorbeeld meldde
zich als lid van de SPD, trouwde
een jodin en conformeerde zich
aan de democratie. Maar naarmate
de tijd verstreek, vroeg die groep
zich af of ze wel zo fout waren ge
weest. En je ziet na 46 jaar
Auschwitz dat die mensen zeggen:
Wij waren niet de enige schurken.
Overal in' de wereld wordt er ge
marteld. Maar ze zagen ook dat de
democratie, die hen als een middel
tegen alle kwalen was voorgehou
den, van alle kanten niet deugde.
Dat veroorzaakte onzekerheid. Het 1
geloof in 'waarden' uit het verleden
kwam weer terug".
De hoogleraar vindt het
•vanuit een psychologische benade
ring verklaarbaar dat tussen de
twintig en dertig procent jongeren
in West-Berlijn de zyde van Schön-
huber heeft gekozen. "Het is een
soort kentering die ook weer niet
typisch Duits is. Het irriteert de
jonge kiezer geweldig dat zij de ge
vestigde democratische partijen
als CDU en FDP als corrupt erva
ren. Hun keuze is een protest, een
vorm van politieke pornografie,
zoals het bekladden van joodse
grafsteden met hakenkruizen".
