'Iedereen kan je vijand zijn'
De illusie van mjheid in het ChUi van Pinochet
Parade voor Moneda, het presidentiële paleis in Santiago. Gewapende carabineros eren er dagelijks dictator Pinochet. (foto-s Ja
De Chileense dictator Augusto
Pinochet Ugarte kreeg in
oktober te horen dat een
meerderheid van het volk nóg
een termijn met hem als
president niet zag zitten. De
uitslag van de volksstemming
werd door optimisten gezien
als het begin van het einde
voor de dictatuur van de
Generaal. Die op zijn beurt
verklaarde dat er mogelijk een
veldslag verloren was gegaan,
maar zeker niet de oorlog.
Onze verslaggever was in Chili
en kwam onder de indruk van
de gruwelijke verfijndheid van
de onderdrukking. Een
situatieschets.
door
Henny de Vos
Zo er onderdrukking in een perfecte
vorm bestaat, is dat het geval in het
Chili van Pinochet. Er lijkt vrijheid
van spreken en handelen te bestaan,
maar de Chilenen vinden het maar
beter er geen gebruik van te maken.
De arm van de junta is lang, en al slaat
hij niet meer zo regelmatig toe, hij doet
nog steeds op onverwachte momenten
van zich spreken. De willekeur is in om
vang afgenomen, niet in doortraptheid.
Een voorbeeld. Op de veijaardag van Pi
nochet, de 25ste november, meldt een
humanistische delegatie zich op de trap
pen van het presidentiële paleis Moneda.
De bars kijkende paleiswacht krijgt een
fiets in zijn handen geduwd, een ge
schenk voor de dictator. De gulle gevers
worden gearresteerd. Wie Augusto Pino
chet Ugarte in de veiling neemt is nog
niet jarig.
Het cadeau is een grapje, geïnspireerd
door de belofte van Pinochet dat ieder
een in Chili tegen het einde van zijn re
geerperiode een fiets zou hebben. Met
hun gift nemen de humanisten twee din
gen op de hak: dat de generaal zijn belof
te niet heeft kunnen nakomen, en dat er
binnenkort een einde aan zijn junta
komt. De timing van de practical joke is
verkeerd.
Afkeer
De illusie van vrijheid schept zo'n
sfeer waarin Chilenen hun afkeer van het
regime willen laten merken. Soms doen
ze dat en plein public en ogenschijnlijk
straffeloos. Zoals op de Paseo Ahumada,
de drukste winkelstraat van Santiago.
Op een zomerse namiddag neemt een bo
ze man het ineens niet meer. Hij roept
dat het Aiders wordt, beter vooral. "Jul
lie hebben je langste tijd gehad", gesticu
leert hij in de richting van de gewapende
carabineros. Ze staan een stukje verder
op. Hun wapens bungelen achteloos
voor hun buiken. "De tijden zijn aan het
veranderen", zegt hij, in het Spaans Bob
Dylan citerend.
De man, gezet, veertiger, staat voor een
van de pantserwagens van de militaire
politie, zoals die op veel straathoeken in
het centrum staan. Uitgerekend hier, op
hoor- en schootsafstand van het wapen
van de repressie, verkondigt hij z'n me
ning. Voorbijgangers houden in, kijken
tersluiks naar de carabineros, die niet in
grijpen, d:e doen of ze niks horen, maar
net iets meer dan normaal aan hun wa
pens frunniken. De mensen staan dan
stil, en volgen niet al te nadrukkelijk
nieuwsgierig wat de man te melden
heeft. Als hij zijn hart heeft gelucht loopt
hij trots door, de borst vooruit, een halve
meter groter ook. Met iets van ontzag
stappen de mensen opzij. Om dan aarze
lend te klappen, voorover gebogen zodat
niemand kan zien of ze meedoen. Eerst
langzaam, dan harder, met vocale bijval.
"Bravo".
Een buitenlander zou kunnen denken
van doen te hebben met een dappere
man. Iemand die ongestraft zijn politie
ke zegje kan doen. Maar Chilenen heb
ben een andere gedachtengang die
voortkomt uit een door de repressie ver
oorzaakte argwaan en een inmiddels na
tuurlijke hang naar voorzichtigheid.
Hun gedachten (in willekeurige volg
orde): 1. 'Het is een gek, hij wordt nu niet
opgepakt de carabineros kijken wel
uit maar gevolgd en later meegeno
men'. 2. 'De man is een provocateur van
de geheime dienst die voorbijgangers uit
hun tent staat te lokken'. 3. 'Zou je zo'n
man niet. Staat daar een beetje stoer te
doen met de carabineros op gehooraf
stand. Zo ontstaan er moeilijkheden en
wie wordt er dan gearresteerd? Ik'. Want
logica, of liever het volledig ontbreken
ervan, is het geheime wapen van de wil
lekeur.
Geknecht
Er is verzet genoeg in Chili, ondanks
de onderdrukking. De man in de winkel
straat is een held, zoals de humanisten
van de fiets voor Pinochet ook helden
moed toonden. Het voik is geknecht,
maar individueel zijn er knappe staaltjes
van dapperheid te bewonderen. Bijvoor
beeld in het gebouw van het Chileense
Comité voor de Mensenrechten, waar
Carlos Lopes, hoofd van de juridische af
deling van het comité, zijn werk met ge
vaar voor eigen leven doet. Hij is be
dreigd, geïntimideerd, in Pinóchet-loya-
le kranten zwart gemaakt, maar klaagt
niet. "Ik ben de laatste twee jaar niet op
gepakt", zegt hij met zijn vingers duide
lijk gekruist.
Het comité verzamelt de klachten te
gen het regime om de wandaden uit de
anonimiteit te trekken. "Alleen een aan
klacht kan een einde maken aan het on
recht dat de regering de mensen aandoet.
Ze is bang voor de verklaringen van de
slachtoffers. Wanneer ons comité niet
zou bestaan, zou de onderdrukking gro
ter zijn, er zouden meer slachtoffers val
len en de mensen zouden geen plek meer
hebben om met hun grieven naartoe te
gaan".
De financiële middelen.zijn gering. Zo
dat het comité alleen de ergste gevallen
aanpakt en een juridisch vervolg geeft.
De overige klagers worden alleen maar
gehoord, serieus genomen. Iets dat he
lend werkt. Lopes en zijn vrijwilligers
staan onder grote druk, niet alleen door
de hoeveelheid werk, ook door de tegen
werking van de regering, publicitair en
in daad. Het comité wordt beticht van
steun aan terroristen en haalt slechts zel
den een goede pers.
Doctrine
Lopes over de repressie: "Pinochet
hanteert de doctrine van de Nationale
Veiligheid die een scheiding maakt tus
sen vriend en vijand. Het is een militair
concept dat spreekt van zij en wij. Het
systeem accepteert martelingen, ziet ze
als noodzakelijk. Pinochet heeft het zelf
gezegd, openlijk: martelingen beveiligen
de staat. Het regime vindt dat het mag
doen wat het wil met zijn tegenstan
ders".
Wat dat betekent kan iedere Chileen
vertellen. Al zal hij of zij het niet gauw
doen. Der Feind hort mit, luidt het gezeg
de en het wordt in Chili zo gevoeld. Over
politiek praat je niet, zelfs niet onder
vrienden. Je weet niet wie er meeluistert,
je weet niet wat er wordt doorverteld. In
openbare gelegenheden, in taxi's, op een
bankje in het park er wordt gezwegen
over politiek. Een vriend kan een verra
der zijn, de taxichauffeur krijgt vermoe
delijk tipgeld van de geheime dienst.
Collaboratie is in Chili al net zo ingebur
gerd als verzet.
Lopes: "Het karakter van de staat zal
uiteindelijk veranderen. Maar of de mas
saliteit. de intensiteit van de wandaden
vergeten kunnen worden? Ik denk van
niet".
In Chili is de toekomst onzeker, wordt
het heden ondergaan en biedt slechts het
verleden houvast. De geschiedenis van
het land valt uiteen in twee periodes: die
van vóór de staatsgreep tegen Allende,
waarbij Pinochet aan de macht kwam, en
die van na de coup. Snijpunt is dus 11
september 1973, toen president Salvador
Allende, de democratisch gekozen
marxist, in Moneda werd doodgeschoten
door rebellerende militairen.
Er vielen honderden slachtoffers bij de
vestiging van de dictatuur, en de concen
tratiekamp-methoden van Pinochet c.s.
werden wereldwijd verworpen. Toch
werd het leven van veel Chilenen onmid
dellijk na de omwenteling beter. Onder
Allende was er vrijheid, maar toch vooral
schaarste. Gesteund door de CIA staak
ten de vrachtwagenchauffeurs; gefinan
cierd door de Amerikaanse inlichtingen
dienst konden de winkelbedrijven de
schappen leeg laten.
Vrijheid
De dag na de coup was de schaarste
voorbij, was er van alles te krijgen. Mayte
Corbalan, een teruggekeerde bannelin
ge, herinnert zich: "Onder Allende ge
beurde het wel eens dat ik 's ochtends in
de rij ging staan en tegen de tijd dat ik 's
middags naar school moest nog niet aan
de beurt was. Dan nam mijn zusje Loret-
to, die 's ochtends naar school ging, het
van me over. De dag na de coup waren de
rijen weg. Het was er dus wel, de schaar
ste werd bewust geschapen. Om Allende
ten val te brengen".
De illusie dat de omwenteling een ein
de maakte aan die periode van schaarste
leeft nog, maar niet meer zo algemeen.
Het idee dat Allende het regeren onmo
gelijk werd gemaakt met steun van de
Amerikanen, heeft wortel geschoten.
Een niet onbelangrijke nuanceverschui
ving is verder dat er misschien niks was,
maar in ieder geval wél vrijheid.
Het kerkhof van Santiago: er rijden
taxi's door deze necropolis; ijsverkopers
prijzen met gepaste eerbied een verfris
sing aan. We dolen, zijn op zoek naar Pa
tio 19, dat deel van de begraafplaats waar
de eerste slachtoffers van het regime lig
gen. De dodenstad heeft straten, ge
noemd naar roemrijke geslachten, naar
vergeten presidenten. Marmeren mauso
leums en verdiepingen hoge dodengale-
rijen illustreren het klassenverschil. Een
arme dode mag er vijf jaar in de grond
liggen alvorens te worden bijgezet in één
van de flatgraven; rijke doden hebben
meer voorrechten, komen in uitbundige
familiegraven te liggen.
Achteraan op het kerkhof ligt Patio 19.
Verroeste kruizen, verdorde bloemen,
vier wachthokjes met bewakers. De do
den liggen op volgorde van overlijden,
september 1973 is zo gevonden.
De meeste doden hebben een naam,
maar niet allemaal. Graf 2646: N.N., okto
ber '73. Graf 2647: N.N., 15-12-73. Daar
liggen ze dus, de slachtoffers. Dón de
estan? (waar zijn ze gebleven?) vragen
moeders, vaders, broers en zusters op
protestmanifestaties in eigen en buiten
land. Hier dus, zonder respect begraven.
Dood, maar bewaakt door mannen met
geweren.
Gegoochel
Bij het plebisciet, de volksstemming
van oktober vorig jaar, liet een krappe
meerderheid (54,6 procent) van de Chile
nen weten dat Pinochet niet nog eens
een regeerperiode kan blijven zitten. De
dictator leed een gevoelig verlies, want
volgens zijn volk moet hij na maart 1990
opkrassen. De werkelijkheid is ingewik
kelder, want: gesneden door een Chi
leense coupeur. Pinochet hoeft namelijk
niet te vinden dat hij heeft verloren. Hij
kan zijn 42,9 procent uitleggen als de
steunbetuiging van zo goed als de helft
van het Chileense volk. Terwijl de oppo
sitie. die bestaat uit tientallen politieke
partijen en talloze tijdelijke, pragmati
sche samenwerkingsverbanden, alles bij
elkaar maar net iets meer dan de meer
derheid behaalde.
De grootste partij, zo kan zijn gedach
tengang luiden, blijft dan altijd die van
de Generaal. Verlies is winst geworden,
door een even ingenieus als onzinnig ge
goochel met getallen. En wie durft Pino
chet die uitleg te betwisten. "Hij doet of
het land van hem is", zeggen de Chile
nen. En in de feodale traditie wordt de
mening van de baas niet betwist.
Pinochet gaf aanvankelijk grootmoe
dig toe dat hij had verloren, maar regeert
inmiddels weer ouderwets. Communis
ten worden gewoon weer vervolgd, link
se activisten doodgeschoten en de oppo
sitie de mond gesnoerd. Het aarzelende
proces naar de democratie zou hij het
liefst met zijn eigen soldatenlaarzen ver
trappen.
Maar net als bij Allende geschiedde,
hebben de Amerikanen zich geroerd. Pi
nochet dacht de teugels te kunnen aan
halen toen hij zag dat de oppositie (tij
dens het plebisciet nog verenigd in één
'Comité voor het Nee') na de overwin
ning bakkeleiend uiteen viel. Reagan gaf
de dictator via zijn ambassadeur in San
tiago te verstaan dat het afgelopen moest
zijn met die strapatzen. De deur naar de
democratie stond op een kier en moest
zeker openblijven, intervenieerde Uncle
Sam.
Uitverkoop
De Amerikanen lijken te hebben inge
zien dat dictaturen 'bad business' zijn.
Ze schijnen de voortdurende schendin
gen van de mensenrechten spuugzat, en
zijn wellicht tot de conclusie gekomen
dat de Generaal het land naar de afgrond
leidt. "Pinochet houdt uitverkoop", is
het voorzichtige grapje onder intellectu
elen in Santiago. Immers, de PTT is ge
privatiseerd, de staatstelevisie opge
doekt en in particuliere handen overge
daan, één van de toeristische trekpleis
ters in de miljoenenstad, de heuvel San
Antonio, is te koop. De Andes, het majes
tueuze Zuidamerikaanse hooggebergte
dat Chili isoleert van de rest van het con
tinent, is het volgende nummer op de
veiling. De Chileense humor is wrang en
met de nodige zelfspot. "We hebben het
zelf ook zo ver laten komen", zeggen ze.
We drinken koffie op Plaza de Armas,
het Leidseplein van Santiago zeg maar,
op een terras waar we veel komen en dag
en avond worden bediend door dezelfde
serveerster. Ze ziet er afgetobt uit.
Schoenpoetsers doen gehurkt hun werk
bij krantelezers, sneltekenaars bieden
hun kunsten aan, verliefden zitten aan el
kaar op de houten bankjes en duiven ver
zamelen zich op het ruiterstandbeeld.
Het zou hier gezellig kunnen zijn als
niet op iedere hoek carabineros vanach
ter hun spiegelende zonnebrillen naar
terroristen speurden en als niet tussen ie
dere twee slokken pisco een kleuter om
wat kleingeld kwam bedelen.
Voor een bankgebouw op de Agusti-
nas staat Helena. Ze is tien jaar en ver
koopt kladblokjes. Veel belangstelling is
er niet voor. Helena woont op anderhalf
uur van het centrum van Santiago in
Bandera, een krottenwijk. Ze loopt iede
re ochtend heen en terug, want 's mid
dags is er school. Geld voor de metro is er
niet. Het meisje, te klein voor haar leef
tijd, vertelt dat haar broertjes ook met
boekjes leuren. De kinderen werken
voor hun eigen brood en dat van hun ou
ders, die hun zelfrespect behouden door
de kinderen uit werken te sturen en niet
te laten bedelen.
Helemaal niks
Mayte Corbalan: "Onder Allende was
er misschien niet veel. Maar alle Chileen
se kinderen kregen iedere dag een halve
liter melk. En het presidentiële buiten
verblijf was een vakantieoord voor kin
deren die het nodig hadden, de bleek
neusjes. Nu is er niks. Helemaal niks".
In Bandera zegt Gloria, een vrouw die
één van de door de bewoners zelf opge
zette gaarkeukens leidt: "Er is geen toe
komst voor de kinderen van Chili, geen
werk, geen eten. De jeugd steelt en snuift
lijm. Er móet wat veranderen".
In de opvatting van Pinochet is arm
zijn een keuze. Hij zal de laatste zijn die
iets aan de armoede doet
Helena, een tienjarig meisje uit de krottenwijk Bandera, verkoopt Een van de vele NN's die na de coup omkwamen. Ze liggen op Pa tio 19
kladblokjes in het centrum van Santiago. van de algemene begraafplaats van Santiago.
