Pa Polgar kweekt schaakgenieên
Een koning, zijn dame en drie pionnen doen menigeen verbaasd staan
ZATERDAG 28 JANUARI 1989
EXTRA
PAGINA 25
Zijn drie dochters verbazen de
v schaakwereld. Vooral de jongste,
Judith, doet de kenners versteld
staan. Twaalf jaar pas, maar nu al
grootmeester en in het bezit van
2365 ELO-punten, ruim het dubbele
van het aantal dat de huidige
wereldkampioen Kasparov rond die
leeftijd had. De Hongaar Laszlo
Polgar kweekt, thuis in Budapest,
dan ook genieën. Met behulp van zijn
drie dochters wil hij aantonen dat
genialiteit aan te leren is en niet al bij
de geboorte wordt bepaald. Zijn drie
bewijsstukken laten hem vooralsnog
niet in de steek en staan letterlijk en
figuurlijk hun mannetje bij het
schaken. Judith moet daarbij haar
vaders droom vervullen en de eerste
wereldkampioen worden bij de
vrouwen èn de mannen.
door Hans Geleijnse
"Oh, bent u daar. U krijgt twintig
minuten met mijn vrouw, vijf minu
ten met de meisjes en daarna twintig
minuten met mij". Vader Polgar
duldt, nu het interview na lang zeu
ren eindelijk is toegezegd, geen te
genspraak en wil aan duidelijkheid
niets te wensen overlaten.
We zijn die zaterdagmiddag niet 2
ergens binnengestapt. De samengevoeg
de flats 39 en 40 aan de Sëmmelweis-
straat nummer 10 in het hartje van Bu-
apest staan bij het kadaster te boek als
woonruimte. Achter de gerenoveerde ge
vels gaat echter een laboratorium schuil.
De beheerder, Laszlo Polgar, experimen
teert er met mensen. Zijn specialiteit: het
kweken van genieën. Schaakgenieên om
precies te zijn.
Hoewel, dat schaken is eigenlijk toe
val. Het had net zo goed wiskunde of een
andere tak van wetenschap kunnen zijn.
Polgar, pedagoog en psycholoog, wil met
de hulp van zijn echtgenote Klara en de
prestaties van zijn drie dochters de we
reld overtuigen van iets wat hij allang en
honderd procent zeker weet: genialiteit
is aan te leren en wordt niet dbor een-spe
ling van het lot al bij de geboorte be
paald.
Zijn bewijsstukken laten hem voorals
nog niet in de steek. Zsuzsa, 19, Zsofla, 14
en vooral wonderkind Judith, 12, doen
de internationale schaakwereld versteld
staan. Superlatieven zijn nauwelijks
meer te vinden om de creatieve variaties
van de Polgar-girls op de 64 velden te be
schrijven.
Records
Aan de wanden van de woonkamer van
de Polgars tonen grafieken en een baro
meter het geweld en het gemak waarmee
records aan diggelen gaan. Zsuzsa werd
kampioen van Budapest in de leeftijds
groep tot elf jaar toen ze vier was. Nu is ze
internationaal meester, bij de mannen.
Aan het bord liet ze inmiddels groot
meesters als de Filippijn Torre en de Joe
goslaaf Ljubojevic al eens sneuvelen.
Maar ze is reeds ingehaald door Judith,
die als het om het breken van schaakre
cords gaat de jongste is van alle tijden.
Grootméester, bij de mannen dus, maar
ook nog eens zeer gevat. Ze schaakte
eens 'blind' tegen een vriend van de fa
milie, eigenaar van een restaurant, en
won. Hij tracteerde vervolgens op een
overheerlijk diner en zei toen: "Jij weet
hoe je moet schaken, maar ik hoe je moet
koken". Judiths antwoord: "Maar kan je
ook blind koken?"
Zsofia doet het wat kalmer aan. De
norm voor de titel internationaal meester
bij de mannen haalde ze in 1987 net niet.
Een tegenvaller. Maar ja, het scheelde
slechts een half punt, ze was pas dertien,
dus er is nog tijd en hoop.
In huize Polgar Wordt voornamelijk in
ELO-punten gedacht, het systeem waar
mee de FIDE, de internationale schaak
bond, onder meer vaststelt wie zich
meester of grootmeester mag noemen.
Pa Polgar trots: "De beste schaakspeler
aller tijden, de Amerikaan Fischer, had
er op tienjarige leeftijd 1800, wereldkam
pioen Kasparov 1900, Judith 2365".
Vader is ervan overtuigd: Jutka, het
koosnaampje voor vele Hongaarse Ju
diths, kan zijn droom vervullen en we
reldkampioen bij de vrouwen en man
nen worden.
Hoogste tijd voor een blik in het Polgar-
laboratorium. In de voorkamer zitten de
drie genietjes gezamenlijk achter een
schaakbord. Het wachten is op groot
meester Pal Benko voor de training. Vijf
Vader en moeder Polgar bij de prijzenkast: "Het i
Schaakbondvoorzitter Lako:
"Ik ben bereid te erkennen dat ik
fout zat".
tot zes uur wordt dagelijks aan schaken
besteed. Voor de afwisseling staan dan
tafeltennis, trimmen of (privé-)onderwijs
op het programma. En vader Polgar laat
nooit na te vermelden dat zijn dochters,
vooral Zsuzsa, meerdere talen spreken.
Moeder Klara mag in een zijkamertje,
aan een keukentafel waar het onvermij
delijke schaakbord is ingebouwd, de ver
slaggever uitleggen hoe het Polgar-op-
voedingsexperiment in elkaar steekt.
"Het is heus geen geheim. Het draait om
zaken als vlijt en arbeid. Maar bovenal
om liefde".
Zo eenvoudig kan het toch niet zijn.
Uw man spreekt van een psychologisch
opvoedingsexperiment, hoe werkt dat
dan in de praktijk?
Klara Polgar, Russin van geboorte, le
rares Duits en Esperanto, toont zich een
zachtmoedige en openhartige vrouw.
Onthutsend openhartig soms. "Ik moet
bij het begin beginnen. Ik leerde mijn
man door een briefwisseling kennen. We
zijn beiden pedagogen. Vijf jaar lang
schreven we elkaar. Mijn man vond toen
al dat we iets bijzonders, ook al was niet
precies duidelijk wat, met onze kinderen
moesten doen. Een experiment. Het
moesten goed ontwikkelde, goed opge
voede mensen worden".
"Hij was toen al een zeer goede peda
goog. Hij bekritiseerde vaak het onder
wijssysteem, omdat getalenteerde kin
deren op school zo veel tijd verliezen.
Ouders zijn allesbepalend bij de vroege
ontwikkeling van kinderen. Mijn man
begon met Zsuzsa aan rekenkunde toen
ze twee was. We dachten dat wiskunde
het terrein zou zijn waarop ze zich kon
specialiseren. Twee jaar later had ze de
stof onder de knie die andere kinderen
pas in de vierde krijgen".
"Bij toeval ontdekte hij dat Zsuzsa be
langstelling had voor schaken. In een re
kenboek stonden schaakfiguren en die
vond ze mooi. Ze was toen drie. Laszlo
gebruikte die interesse. Hij sprak over de
schaakstukken alsof het figuren in
sprookjes waren. Het werd een spelletje
hoe die sprookjesstukken konden schui
ven. Binnen een week kende ze het spel,
na een half jaar kwamen de resultaten".
"Dat is het genie van mijn man: hij kon
het op haar niveau uitleggen, gaf haar al
zijn liefde, prees haar voor iedere presta
tie, benaderde alles positief. En wat nog
veel belangrijker was: hij liet haar stre
ven naar een bepaald niveau en leerde
haar vervolgens nooit tevreden te zijn.
Nu wil ze altijd hoger. Dat kost tijd, opof
fering en geduld".
Problemen
Toen Zsuzsa jeugdkampioene van Bu
dapest werd, stond het voor de Polgars
vast. Wiskunde viel af, het schaken werd
afgebakend als het 'territorium' waarin
het verdere experiment zou plaatsvin
den. Een gewone school viel daarbuiten.
Bij Zsuzsa leverde dat nog problemen
op. Maar Laszlo Polgar boekte zijn eerste
zege op de autoriteiten toen hij via de re
sultaten van zijn privé-onderwijs kon
aantonen dat Zsuzsa tot de beste leerlin
gen behoorde. De verrichtingen bij het
schaken deden de rest. De Polgars kre
gen toestemming hun kinderen thuis te
laten leren.
Alle drie de meisjes zijn vanaf de vier
de klas niet meer naar school geweest.
Contact met leeftijdsgenootjes was er
vrijwel niet. Hoe krijg je kinderen zo gek
dat ze precies dat doen wat hun ouders
willen, dat lukt toch niet met alleen maar
schouderklopjes?
Klara Polgar: "Nee, ook met straf. Ou
ders van kinderen die graag chocola
eten, zeggen weieens: voor straf geen
chocola. Zsuzsa speelde graag snel
schaak. Daarvoor moet je een partner
f De drie Polgar-meisjes achter het schaakbord. Van links naar rechts JudithZsofia en Zsuzsa.
hebben. Soms was er dan wel eens geen
tegenspeler, dat was een soort straf'.
"Het zijn kleinigheden, maar ze tellen.
Het is niet makkelijk uit te leggen, maar
het kind moet eerbied hebben en de va
der goed begrijpen. Als het ergens van
houdt en daarmee resultaten boekt kan
het meerdere opgaven aan".
Wat is nu eigenlijk de motivatie van
de Polgars voor dit experiment? Welke
ambities drijven hen? Veel ouders zijn
toch al heel tevreden als hun kinderen ge
lukkig worden en hebben geleerd hun ei
gen weg in het leven te vinden. Waarom
dan dat streven: het bewijzen dat geni
aliteit is aan te leren. Is het soms een pro
test tegen de uniformiteit van het staats
socialisme?
Klara Polgar: "Ik zeg u nogmaals dat
mijn man die overtuiging had en ik nu
ook".
U dacht er eerst anders over?
Klara: "Ja, in het begin. Maar u moet
begrijpen: Laszlo is een genie. Soms ge
loofde ik niet wat hij vertelde, of ik was
het er niet mee eens. Maar alles wat hij
heeft gezegd, is uitgekomen. Hij plande
zeer goed, en de resultaten steunden
hem. Ik was lang niet altijd tevreden, er
was strijd".
Waarover dan?
Klara: "Er waren bijvoorbeeld ruzies
met mijn moeder, toen Zsuzsa klein was.
Alle kinderen speelden buiten, in de
zandbak, Zsuzsa zat binnen achter het
schaakbord. Ik zag wel dat ze gelukkig
was met schaken, maar als ze lachte was
het met volwassenen, mannen vaak, niet
met kinderen. Mijn moeder zei: dat kind
moet naar buiten, dit is niet gezond, zo".
"Laszlo zei, we moeten erover praten,
ook met Zsuzsa. Je oma wil dit, je moe
der dat, ik wil dat je schaak speelt, laten
we dat maar proberen. En wat is daar
slecht aan? Andere kinderen lachen in
de zandbak, Zsuzsa lacht achter het
schaakbord. Ze speelt, ze is gelukkig,
m'n man is gelukkig. Goed, er was ruzie,
discussie, maar ik zag toch dat wat hij
met het kind deed niet slecht was".
Een beetje ongewoon misschien?
"Ja, ik was in het begin niet overtuigd.
Maar ik houd van mijn man en ik geloof
dat hij van mijn kind houdt (ze lacht met
een blik van: dat begrijp je toch wel). Ik
wilde het goede voor mijn kind en ik zag
dat het tevreden was".
Zijn er ook dingen die de kinderen
wilden, maar waarvan u vindt dat die
niet in het experiment thuishoren?
"Weet u, we hadden niet genoeg kracht
om buiten het schaken veel andere zaken
aan te pakken. We waren maar met z'n
tweeën en werkten ook nog. Dan kun
je geen experiment op allerlei verschil
lende terreinen doen met drie kinderen.
Ik vond bijvoorbeeld muziek zeer be
langrijk, de meisjes houden van muziek,
zingen graag. Maar (er klinkt nu echt
spijt door in haar stem) er was natuurlijk
geen tijd om een instrument te leren be
spelen". Zacht: "Ik geloof dat dat een
fout was". Dan beslist: "Mijn man kon
nauwkeurig voorspellen hoe alles zou lo
pen. Hij plande zeer goed. De resultaten
toonden dat aan. Ik weet nu dat hij voor
130 procent gelijk heeft".
Discriminatie
Laszlo Polgar heeft in zijn streven om de
wereld van zijn gelijk te overtuigen zo
wat met iedereen ruzie gehad, of heeft
dat nog. Natuurlijk vooral in de schaak
wereld, ook in Hongarije niet direct het
domein van hemelbestormende progres
sieven. Genialiteit is niet alleen te leren,
drie dochters kunnen bovendien bewij
zen dat vrouwen net zo logisch kunnen
denken als mannen. Of beter zelfs.
Klara Polgar: "Belachelijk toch dat de
schaakwereld is opgedeeld
en mannencompetities. Aan de 1
teiten heb je toch ook geen
mannencolleges. Mijn mening, onze me
ning, ik bedoel de mening van mijn man,
is dat het om schaken gaat. Niet om vrou
wen- of mannenschaken. Nu al zeggen
velen dat Judith ook tussen'de mannen
kampioen kan worden. Op twaalfjarige
leeftijd".
Ja, ik heb de records uit m'n hoofd
geleerd. Maar dan heeft u toch wel erg
veel geluk gehad met drie dochters. Er
had een jongetje tussen kunnen zitten.
Klara: "Dat zou gecompliceerd zijn ge
weest. Met een jongen was het niet zo bij
zonder geweest, niet zo interessant. Er
zijn zoveel jongens die schaken. Met
meisjes kun je discriminatie bestrijden".
U bent hier met vier vrouwen in huis.
Dan is het toch wel vreemd dat die strijd
onder leiding van een man moet worden
gevoerd?
Klara Polgar aarzelt. "Ja, net als alle
normale mensen weet hij dat vrouwen
zeer belangrijk zijn in het leven". Zenuw
achtig lachje. "Ik heb er eigenlijk nooit
zo over nagedacht, het is werkelijk para
doxaal".
Zucht. "Ik was lerares. Ik deed mijn
werk graag. Zsuzsa won toen ze elf was
het kampioenschap voor veertienjarige
meisjes. In Londen. Een meisje van die
leeftijd kan natuurlijk niet alleen rei
zen". Hakkelt. "Nou goed, mijn man is
een zeer sterke persoonlijkheid. Ik ook.
Maar twee van die sterke karakters, dat
loopt op botsingen uit, maakt overeen
stemming onmogelijk. Respect voor
mijn man is belangrijk, de kinderen moe
ten hem ook respecteren en doen dat
ook. Natuurlijk geef ik ook mijn mening.
Het gaat erom wie de goede ideeën heeft,
mijn man of ik, dat blijft hetzelfde".
Vete
Laszlo Polgar trok de afgelopen jaren ten
strijde tegen iedereen die kritiek had op
zijn experiment. Een onwelgevallig arti
kel, een als beledigend ervaren inter
view; de rechter was snel gevonden. En
vaak met succes. Met de schaakbond, die
het niet ophad met baby-speelsters en
niets wilde weten van indeling van de
meisjes in de mannencompetitie ont
brandde een regelrechte oorlog.
Drie jaar lang, vertelt Klara Polgar,
mocht Zsuzsa niet meedoen aan toer
nooien in het buitenland. Ze kreeg een
voudig geen visum, want de machtige
schaakfederatie, feitelijk een onderdeel
van het ministerie van sport, zei gewoon
Dat veranderde, als men hem op zijn
woord mag geloven, met de komst van
secretaris-generaal dr. Laszlo Lako. Hij
opende de onderhandelingen met Polgar
over deelneming van Zsuzsa aan de
schaakolympiade van vier jaar geleden.
Die besprekingen ketsten op het laatste
moment af. Volgens Lako omdat Polgar
vond dat zijn dochter de gelouterde
(thans 39-jarige) Zsuzsa Veroczi aan het
eerste bord moest vervangen.
Vier jaar later barstte de bom. De cap
tain van het team, Janos Tompa, vond
dat de drie Polgars moesten worden op
gesteld. De plaats van Zsuzsa Polgar aan
het eerste bord stond vast. Veroczi en II-
diko Madl moesten om de resterende
plaatsen tegen Zsofia en Judith spelen.
VeToczi weigerde en verdween van het
toneel. Haar supporters in de federatie,
inclusief de 84-jarige president Sandor
Szerenyi, bliezen eveneens de aftocht.
Laszlo Polgar had zijn zin. En toonde
met het goud opnieuw zijn gelijk aan. Na
de victorie leek een verzoening mogelijk.
Maar een gesprek tussen Polgar en Lako
moet nog worden geregeld. De pedagoog
eist excuses voor alle onrecht dat hem is
aangedaan en dreigt met emigratie naar
een Polgar-vriendelijk westelijk land als
hem en zijn familie in de toekomst het le
ven verder onmogelijk wordt gemaakt.
Lako zegt te willen meewerken aan het
gewenste eerherstel. "Ik zal niet schro
men publiekelijk toe te geven waar ik
fout zat". Hij voegt daar direct aan toe
dat ook Polgar moet erkennen dat er van
zijn kant af en toe onjuist is gehandeld.
Wat Polgar vooral hoog zit zijn de ver
borgen of openlijke anti-semitische op
merkingen die hij naar het hoofd heeft
gekregen in de oorlog met de schaak
bond (Polgar komt uit een Pools-joodse
familie die oorpronkelijk Protyovin
heette). Och, lacht Lako, "de man die
daarvan werd beschuldigd was mijn
voorganger Tibor Florian. Zijn oorspron
kelijke naam was Feldmann en hij heeft
in een concentratiekamp gezeten. Toen
hij weg was bij de federatie raakte hij al
snel bevriend met de Polgar-familie. Flo
rian is nu een van de trainers van de Pol-
gar-dochters".
Twijfel
Lako beseft kennelijk dat de tegenstan
der zich met drie Polgars als nationaal
exportartikel duchtig heeft versterkt.
Berustend: "Als hoogleraar in de filoso
fie weet ik maar al te goed dat een veran
derde situatie ook tot veranderde opvat
tingen leidt. Maar het is bijna onmogelijk
om zaken met Polgar te doen. Hij is zeer
overtuigd van zijn eigen gelijk. Wie hem
steunt is zijn beste vriend, wie dat niet of
maar gedeeltelijk doet behoort tot het
gilde der slechteriken".
Lako behoorde tot de Hongaarse dele
gatie bij de schaakolympiade. Hij heeft
("maar dan spreek ik als man van de
straat") zo zijn twijfel over de weten
schappelijke waarde van het experi
ment: "Polgar heeft maar drie personen
om zijn gelijk te bewijzen".
Een discussie met de pedagoog-
schaakvader over diens experiment gaat
hij uit de weg. "Ik wil het bestand tussen
ons en Polgar niet schenden", grapt hij.
Maar de financiële onafhankelijkheid die
de familie dank zij het schaken heeft be
reikt, laat hij niet onvermeld. Want het
blijft natuurlijk niet onopgemerkt dat de
meisjes behalve vette startgelden ook
aantrekkelijke prijzen van tien tot twin
tigduizend dollar binnenslepen.
"Janos Fekete, de vroegere president
van de Nationale Bank, heeft de Polgars
een valuta-regeling gegeven die maar en
kele Hongaarse families hebben. Maar
het is natuurlijk wel zo, dat de oogst die
nu wordt binnengehaald te danken is
aan investeringen in het verleden: scho
ling, trainers, deelnemen aan toernooien.
Helemaal zonder staatssteun zijn ze er
natuurlijk niet gekomen".
Geld
Terug naar de Semmelweisstraat. Het
gesprek met Klara Polgar dreigt net tot
de kern van het experiment door te drin
gen, (met als belangrijkste vragen hoe
het mogelijk is dat de meisjes onderling
zulke verschillende prestaties leveren, of
waarom Zsuzsa nu reeds haar schaaktop
lijkt te hebben bereikt) als Laszlo Polgar
binnenkomt. Zacht, maar bestraffend
spreekt hij zijn vrouw toe. Het gesprek is
een minuut of acht uitgelopen, "en
moest je niet wat vertaalwerk doen van
middag?" De beloofde vijf minuten met
de meisjes worden teruggeschroefd tot
drie. "En geen gesprekken, want ze trai
nen nu. Alleen foto's". Protesteren helpt
niet.
Goed, u bent het genie hier in huis en
met u heb ik nog een gesprek te goed, zon
der dat is het verhaal niet compleet.
Polgar: "Ik heb geen tijd".
"U heeft het toegezegd".
"Ik heb wel tijd als u meteen betaalt".
Hoeveel dan wel?
"Duizend dollar per 1
aardig vind krijgt u vo<
drie uur".
ar. En als ik u
die prijs zelfs
"Ik schrijf zelf ook artikelen. Die wor
den goed gehonoreerd".
Ik stel hem voor in ruil voor een gratis
anekdote een gratis antwoord te geven.
En ik vertel hem een verhaal dat ik van
schaakmedewerker Max Pam in Vrij Ne
derland las. Het gaat over een Ameri
kaans schaakfenomeen van Judiths leef
tijd, Joshua Waitzkin. Hij speelt tijdens
een simultaan in New York remise tegen
Kasparov. De jongen wordt na afloop be
stormd door verslaggevers. Wat wil je la
ter worden?, is een van de vragen. Het
voor pa Waitzkin totaal onverwachte ant
woord: Tweede honkman bij de New
York Metz".
•Zou Judith u ook voor zo'n verrassing
kunnen plaatsen?
Polgar: "Ik heb nog nooit van die jon
gen gehoord. Als ik het verhaal goed be
grijp had Judith die partij misschien wel
gewonnen. Zo'n jongen verslaat ze in elk
geval tien van de tien keer".
Hoogste tijd voor de definitieve af
tocht.
