Negentien oproepen vóór vrijlating
Twee van Breda: een
discussie zonder eind
Leids duo: 9Predikant is niet méér dan gemeentelid9
2
WOENSDAG 25 JANUARI 1989
DEN HAAG (GPD/ANP) Zelden zijn de emoties in ons land zó hoog opgelopen als in
het voorjaar van 1972, toen minister van Justitie A, van Agt zich uitsprak voor vrijlating
van de 'Drie van Breda'; de oorlogsmisdadigers Fischer, Aus der Fünten en Kotalla (de
laatste is in 1979 overleden).
De minister kreeg een golf van
schriftelijke en telefonische drei
gementen, zijn gezin moest onder
duiken, zijn huis werd onder scher
pe bewaking gesteld en zijn post op
bombrieven gecontroleerd. De in
derhaast georganiseerde hoorzit
tingen om de gevoelens onder de
bevolking en de maatschappelijke
organisaties te peilen, leken over
bodig. Binnen de kortste keren zag
het Binnenhof zwart van betogers.
De spandoeken logen er niet om:
'Ariër Von Agt: 6.000.000 dode ka
meraden, gefolterd, verbrand, mar-
schieren im Geist in unseren Rei-
hen mit' - vrij naar ariër Horst
Wessel. Binnen, in de vergaderzaal
van de Kamer, was het al even ru
moerig als daarbuiten. Vóór- en te
genstanders van de vrijlating lieten
hun emoties de vrije loop, zonder
zich iets van de huisregels van de
Kamer aan te trekken. Reclasse-
ringswoordvoerders die voor vrij
lating pleitten, werden onderbro
ken door woedende kreten van te
genstanders.
"Laat ze zitten. Waar durven jul
lie over te praten? Ze hadden al
lang dood moeten zijn". De ver
bouwereerde zaalwachters durf
den niet in te grijpen. Er moest
worden geschorst om de mensen in
de vergaderzaal en op de publieke
tribune tot kalmte te brengen. Het
grote kamerdebat tussen regering
en parlement moest toen nog ko
men. Het werd rechtstreeks op te
levisie uitgezonden en trok ruim
zes miljoen kijkers.
Gehaat
Telkenmale steekt de discussie
over de vrijlating van de beruchte
oorlogsmisdadigers in de Bredase
koepelgevangenis weer de kop op,
en steeds weer loopt heel Neder
land te hoop. Verwonderlijk is dat
niet: deze Duitse gevangenen zijn
geworden tot symbolen van het
kwaad dat de bezetter tijdens de
oorlog in ons land heeft aangericht.
De nu 79-jarige Ferdinand Hugo
Aus der Fünten was als leider van
de jodentransporten een gehaat en
gevreesd man. Zijn eigen verdedi
ger noemde hem "een vleesgewor
den potlood met hersens als een
kaartsysteem". Aus der Fünten liet
onder meer het joodse tehuis voor
geesteszieken in Apeldoorn 'oprui
men' - de patiënten werden, soms
naakt, in de barre winter in goede
rentreinen naar het vernietigings
kamp Auschwitz afgevoerd.
Aus der Füntens collega Franz
Fischer (nu 87 jaar) had als voor
aanstaand lid van de gevreesde
Sicherheitspolizei eveneens een
belangrijk aandeel in het oppak
ken van Joden. Door zijn toedoen
verdwenen 13.000 joden naar de
gaskamers van het Derde Rijk.
Ook de inmiddels overleden Jo
seph Kotalla en Willy Lages heb
ben de Nederlandse bevolking on
voorstelbaar leed berokkend.
Kotalla, die in 1^79 in zij Bredase
cel overleed, was de beul van het
'doorgangskamp' Amersfoort, een
folteraar die zo oordeelde de
rechter na de oorlog het leven in
het kamp "tot een hels verblijf voor
een niet te becijferen aantal Neder
landers" heeft gemaakt. Boven
dien nam hij deel aan het fusilleren
van honderden mensen, waaron
der 49 inwoners van Putten die als
represaille voor de aanslag op poli
tiechef Rauter werden vermoord.
De voormalige SD-chef Willy La-
ges, in 1966 overleden nadat hij we
gens ziekte strafonderbreking had
gekregen, was verantwoordelijk
voor de deportatie van 70.000 jood
se Amsterdammers en de executie
van honderden politieke gevange-
Gratie
Alle vier kregen de doodstraf, maar
die werd in 1951 werd zonder ver
dere opgaaf van reden bij Konink
lijk Besluit omgezet in levenslang.
Een jaar later werden ze overge
bracht naar de Koepelgevangenis
in Breda waar ze sindsdien verblij
ven. Sinds het overlijden van Hess
en, enkele jaren geleden, Walter
Reder en Herbert Kappler (die bei
den in Italië gevangen zaten) zijn
Fischer en Aus der Fünten de enige
nog vastzittende Duitse oorlogs
misdadigers.
Al in de jaren zestig gingen er
stemmen op om gratie te verlenen
aan - toen nog - de 'Vier van Breda'.
De discussie die ontbrandde zou
zich met tussenpozen maar
steeds even fel herhalen, in en
buiten het parlement. In 1964,1969,
1972, in 1988 en nu weer. Het debat
is nog steeds niet geluwd en het
ziet er ook niet naar uit dat het zal
luwen - totdat de nog resterende
gevangenen Fischer en Aus der
Fünten dood zijn.
Steeds weer, zo blijkt, komen po
litici, oorlogsslachtoffers en ver
zetsmensen in het geweer. Toen
minister Van Agt in 1972 de Breda
se oorlogsmisdadigers gratie wilde
verlenen, kreeg hij de Tweede Ka
mer over zich heen. Op voorstel
van het inmiddels overleden ka
merlid Joop Voogd besloot het par
lement met 85 tegen 64 dat daarvan
geen sprake kon zijn.
Afgesproken werd toen dat de
regering ook in de toekomst niet
tot gratie zou besluiten zonder dat
de kamer zich daarover zou uit
spreken. Gratie zou bovendien al
leen mogen geschieden op grond
van individuele argumenten, bij
voorbeeld gezondheidsredenen.
Spijt
In februari 1987 schreven de Twee
van Breda een open brief aan het
Nederlandse volk, waarin zij hun
spijt betuigden over hun daden tij
dens de Tweede Wereldoorlog. In
het schrijven werd niet nadrukke
lijk om gratie gevraagd. Dat bleek
echter niet nodig om de discussie
opnieuw hevig te doen oplaaien.
Het voormalig verzet sprak zich
niet voor of tegen uit en nam de
brief "voor kennisgeving aan".
Vorig jaar liet het kabinet een
medisch onderzoek instellen naar
de geestelijke en lichamelijke con
ditie van Aus der Fünten en Fi
scher. Dat onderzoek is nu klaar,
maar geeft geen aanleiding voor
ontslag uit de gevangenis om ge
zondheidsredenen.
Toch acht minister Korthals Al-
tes (justitie) nu het moment geko
men om de twee hoogbejaarde
mannen in de koepelgevangenis op
vrije voeten te krijgen niet om
dat dat medisch echt nodig is, maar
omdat voortzetting van de straf
"zinloos en inhumaan" is. Wat er
dit keer ook gezegd kan worden
van het optreden van de minister
van Justitie, dat argument voegt
niets meer toe aan de discussie die,
met tussenpozen, nu al veertig jaar
in ons land wordt gevoerd.
AUS DER FÜNTEN
FISCHER
Ferdinand. Hugo Aus der Fünten (79) was tijdens de oorlog chef van de
Zentralstelle für Jüdische AuswanderungHij werd in 1949 uiteindelijk
door het Hof van Cassatie veroordeeld tot de doodstraf voor zijn aandeel
in de dood van tienduizenden joodse Nederlanders. Hij organiseerde on
der meer talloze razzia's en gaf leiding aan overvallen op diverse joodse
inrichtingen. (archieffoto)
Franz Fischer (88) werd in '49 eveneens tot de doodstraf veroordeeld. Hij
was werkzaam bij de Nederlandse afdeling van het zogenoemde Referat
IV b4. waarvan Adolf Eichmann de baas was. Dit „Judenreferat" was of
ficieel belast met het oplossen van het jodenvraagstuk". Mede door Fi
scher toedoen zijn tenminste 13.000 joden uit Den Haag en omstreken via
Wesierbork naar de vernietigingskampen gestuurd. (archieffoto)
DEN HAAG - De negentien men
sen die de schriftelijke oproep
tot vrijlating van de twee van
Breda hebben gedaan, hebben
uitdrukkelijk op persoonlijke ti
tel gehandeld. Ze hebben alle
maal de oorlog bewust meege
maakt, en een groot aantal van
hen heeft zelf in het verzet geze
ten of is door de Duitsers ver
volgd.
door Runa Hellinga
- Prof. dr. P.R. Baehr, hoogle
raar mensenrechten en buiten
lands beleid in Leiden, verwierf
onder meer naam met zijn boek
over de Verenigde Naties, dat als
standaardwerk over dit onder
werp geldt en doet verdér werk
voor Amnesty International.
- Mr. L.A. Barendsen-CIeve-
ringa, studeerde in 1949 af als ju
rist aan de universiteit van Lei
den. Lid van de Raad van State
en plaatsvervangend raadsheer
van het gerechtshof in Den Haag.
Daarnaast is ze voorzitter van de
Stichting Oranje Hotel. De Sche-
veningse gevangenis werd tij
dens de Tweede-Wereldoorlog zo
genoemd, omdat daar vooraan
staande Nederlanders (Oranje
strijders) werden gegijzeld. Haar
vader zat er ook vast.
- Prof. dr. S.W. Couwenberg,
hoogleraar staats- en bestuurs
recht aan de Erasmusuniversi-
teit in Rotterdam. Was onder
meer journalist, lid van de ge
meenteraad voor de KVP in Rot
terdam, hoofdambtenaar bij bin
nenlandse zaken en secretaris
van het Centrum voor Europese
Veiligheid en Samenwerking.
Couwenberg beijvert zich bo
vendien voor behoud van een
blanke regering in Zuidafrika.
- Prof. mr. Ch. J. Enschedé,
jurist en hoogleraar. Hij studeer
de in 1936 af in Leiden, was in de
oorlog actief in het verzet. Was
van 1971 tot 1977 raadsheer bij de
Hoge Raad en bezette van 1979
tot 1980 de zogenaamde Cleve-
ringa-leerstoel in Leiden. En
schedé verwierf naam als voor
stander van strafrechthervor
ming, maar als tegenstander van
het volledig afschaffen van ge
vangenissen.
- F.M. Feij, burgemeester van
Breda en lid van het curatorium
van de Koninklijke Militarie
Academie.
M.H.M.F. Gardeniers-
Berendsen, voormalig lid van de
Tweede Kamer voor de KVP. Tij
dens het eerste, tweede en derde
kabinet-Van Agt minister, eerst
op het ministerie van Cultuur,
Recreatie en Maatschappelijk
werk, vervolgens op Volksge
zondheid en Milieuhygiëne.
Sinds 1983 lid van de Raad van
State en bestuurslid van een
groot aantal maatschappelijke
organisaties.
- Dr. J.F.Ph Hers, internist in
Oestgeest. Was tijdens de oorlog
lid van het verzet en na de oorlog
betrokken bij de Nederlandse In
lichtingendienst.
- C.C. van den Heuvel. Secre
taris Comité Nationaal Verzets-
herdenkingskruis en actief voor
vechter van de monarchie. Te
vens betrokken bij oud-verzets-
en oud-strijdersorganisaties.
- P.J.S. de Jong, oud-r
KVP-politius en van 1967 tot
1971 minister-president. Voer tij
dens de oorlogsjaren in de onder
zeedienst op de Hr. Ms. 0-24,
eerst als officier, later als com
mandant. Is onder meer onder
scheiden met het Oorlogsherin-
neringenkruis met vier gespen.
- W.C.J.M. van Lanschot, stu
deerde van 1938 tot 1942 rechten,
kwam in 1949 in het bedrijfsle
ven terecht en was tot 1984 presi
dent-commissaris van Van Lan-
schot-Bankiers. Ridder in de Or
de van de Nederlandse Leeuw,
onderscheiden met het Verzets-
herdenkingskruis en het Oor-
logsherinneringenkruis. Onder
meer ere-voorzitter van de Bond
van Nederlandse Militaire Oor-
logs- en Dienstslachtoffers.
- Mr. Th.J.A.M. van Lier. Zat
tijdens de oorlog in het verzet en
in Duitse gevangenschap. Werd
na de oorlog directeur van ver
scheidene gewestelijke arbeids
bureaus en werkte aan de voor
bereiding van de demobilisatie
van Nederlandse militairen in
Nederlands-Indië. Tussen 1952
en 1973 lid van de Tweede Kamer
voor de PvdA, daarna lid 1
Raad van State.
de
- W. Nijsse, oud-ambtenaar
van het ministerie van wvc, in
dertijd v. erkzaam bij de directie
verzetsdeelnemers en vervolg
den.
- drs. G.H.J.M. Peijnenburg,
nam in 1944 deel aan de slag om
Arnhem, was na de oorlog be
roepsofficier en werkte op het
ministerie van defensie. Van
1965 tot 1967 staatssecretaris van
defensie. Daarna tot 1984 secre
taris-generaal op hetzelfde de
partement.
- E. Roest, vice-admiraal bui
ten dienst, gewezen chef militair
huis van de koningin. Zat tijdens
de oorlog in een concentratie
kamp.
- Dr. I Samkalden, vooral be
kend als oud-minister van justi
tie en oud-burgemeester van
Amsterdam. Zat tijdens de oor
log in een Japans kamp en was
verder buitengewoon hoogleraar
in de 'Internationale instrumen
ten tot vrijheidsbescherming'.
- Prof. D. Simons, jurist en na
de oorlog onder meer hoogleraar
staats- en administratief recht.
Van 1971 tot 1983 was hij rege
ringscommissaris voor de herzie
ning van de Grondwet. Zat vanaf
1943 in verscheidene Duitse con
centratiekampen.
- mr. M. van der Stoel, was ja
renlang actief in de politiek, on
der meer als internationaal secrc
taris van de PvdA, lid van de Eer
ste en Tweede Kamer, en als
jtaatssecretaris en minister van
buitenlandse zaken. Was van
1983 tot 1986 Nederlands ambas
sadeur bij de Verenigde Naties
en tegenwoordig adviseur van de
Raad van State. Is een sterk voor
vechter voor mensenrechten. In
de Griekse stad Saloniki werd
een straat naar hem genoemd
vanwege zijn tegenstand tegen
het Griekse kolonelsregime.
H. J. Teengs Gerritsen, voor
zitter van het Centraal Orgaan
Voormalig Verzet en Slachtof
fers. Voor de oorlog een bekend
'sportsman en in de oorlog zeer
actief in .het verzet. Hij maakte
onder meer deel uit van de in
1942 opgerolde Inlichtingen
Dienst. Werd daarbij gearres
teerd en ter dood veroordeeld.
Kwam uiteindelijk terecht in Da
chau, waar hij door de Amerika
nen werd bevrijd. Richtte samen
met prof. Bastiaans het Centrum
'45 in Oegstgeest op, waar oud-
verzetsmensen die in psychische
moeilijkheden komen, worden
geholpen. Is bevriend met prins
Bernhard en kwam in 1976 in op
spraak vanwege de Lockheed-af
faire.
- W.J.C. Tensen, oud-verzets
man en actief in verscheidene or
ganisaties.
Kerkelijke gemeenten vervul
len niet hun roeping door zich te
laten verzorgen door de betaalde
kracht met de juiste opleiding.
Het is hoog tijd voor de gemeen
ten om op te staan uit de vrijblij
vendheid en passiviteit, voor de
kerkeraden om hun verantwoor
delijkheid waar te maken en
voor de predikanten om hun
'geestelijke burgemeestersrol' op
te geven.
Dat zeggen de Leidse her
vormde predikant A. Alblas en
de Leidse hervormde ouderling
mevrouw drs. A. W. Wamsteker-
Meijer als reactie op een krante
artikel over dominees en hun de
pressies. Dat artikel was geba
seerd op bevindingen van de on
langs gepromoveerde psycho
loog J. Keizer over arbeidsvreug-
en motivatie onder hervorm
en gereformeerde predikan
ten in het noorden des lands.
Predikanten, zeggen de twee
Leidenaars, moeten zich niet
richten op een centrale leiding
gevende rol, maar op alles waar
bij hun theologische kennis van
belang is. Door een goede taak
verdeling tussen gemeentele-
den, kerkeraad en predikant kan
iets gedaan worden aan de over
belasting van de predikant én
i de verzuchting van de ge
meente dat de dominee alles in
i'n eentje wil doen. Mevrouw
Wamsteker lichtte de tijdsbeste
ding van ds. Alblas eens door en
kwam tot een werkweek v
middeld 65 uur. Dat was niet een
gevolg van inefficiëntie, maar
van overbelasting.
Bezinning op het reformato
risch uitgangspunt van het 'ambt
aller gelovigen' en de 'zelf-rege-
ring' van iedere gemeente bracht
hen tot de conclusie dat de predi
kant niet méér is dan één van de
gemeenteleden, en zeker niet de
exclusieve vertegenwoordiger
van de kerk. In de kerkordes van
de protestantse kerken staat, dat
hij in de eerste plaats 'dienaar
van het Goddelijk Woord' is en in
de tweede plaats 'herder'.
'Zorg voor elkaar'
De predikant moet zich dan ook
op zijn voorgangersrol concen
treren en speciale pastorale en
diakonale zorg geven. Onder dat
laatste verstaan ds. Alblas en me
vrouw Wamsteker dat hij zieken
en stervenden bijstaat, rouw-,
trouw- en doopdiensten voorbe
reidt en leidt en betrokkenen be
geleidt, en beschikbaar is als ver-
trouwensfiguur bij moeilijke
problemen.
Andere taken, zoals gewoon
huisbezoek bij gemeenteleden
en bezoek bij verjaardagen, zijn
voor andere ambtsdragers en ge
meenteleden. De 'zorg voor el
kaar' moet een zwaarwegend be
leidspunt zijn voor de kerkeraad.
De predikant kan bij vragen als
'welk bezoekpakket is geschikt'
en 'wie voert het uit' wel advise-
De oorzaken van de onbevredi
gende situatie zijn voor een deel
bij predikanten zelf te zoeken,
meent het Leidse duo. "De predi
kant ging behoren tot de notabe
len van het dorp, een rol die hij
zich maar al te graag liet welge
vallen. Maar deze hem toege
schoven macht is wezensvreemd
aan zijn functie en in veel situa
ties daarmee strijdig. Juist ter-
wille van zijn gezag als dienaar
van het Woord is vermenging
met andere vormen van macht
schadelijk".
Conclusie van het onderzoek:
herbezinning op de werkverde
ling tussen kerkeraad en predi
kant, in uitvoerig overleg met de
gemeente, is nodig. "Op die ma
nier kunnen de voordelen van de
platte organisatievorm in de Her
vormde Kerk worden uitgebuit".
Jom Hasjoa
Het is jammer dat het Overleg
orgaan van Joden en Christenen
in Nederland het standpunt deelt
van die joden die een christelijke
viering van Jom Hasjoa afwijzen.
(Jom Hasjoa is de 'dag der ver
gelding', waarop de joden de
slachtoffers van de Tweede We
reldoorlog herdenken). Er zijn jo
den die zo'n herdenking wél
goedkeuren, ook orthodoxe jo
den, zoals in Utrecht is gebleken.
Zo reageert de hervormde pre
dikant W. S. Duvekot uit Utrecht
op het bericht dat de Raad van
Kerken en het genoemde Over
legorgaan zich verzetten tegen
een christelijke viering van die
dag. Elke schijn moet worden
vermeden dat christenen zich de
joodse gedenkdag toeëigenen,
zei secretaris ds. W. R. van der
Zee van de Raad van Kerken.
In de steden waar de christelij
ke viering wordt gehouden, valt
dat nooit samen met de joodse
viering, lichtte ds. Duvekot toe.
Bovendien worden de vieringen
(in Utrecht, Rotterdam en Den
Haag) altijd georganiseerd in
overleg met joden. Er nemen ook
joden actief aan deel. Volgende
maand komen de organisatoren
van de christelijke samenkom
sten bij elkaar om over de opzet
te praten. De christelijke viering
in de drie steden is dit jaar op
zondag 7 mei.
Hervormde Kerk: beroepen
te Barneveld A. de Reuver Delft,
te Grouw C. Keijzer Haarlem-
Schoten, te Meppel (voor deel
werk) mevrouw A. C. van Noort
Noord wolde-Zuidwolde (Gr.);
bedankt voor Amsterdam L.
Wüllschleger Den Haag, voor
Beekbergen A. J. Zoutendijk
Groningen.
Gereformeerde Kerken: be
roepen te Duiven ('Samen op
weg') mevrouw F. M. Zeelen-
berg-van Middelkoop Benschop.
Leiden. Vrijdag 27 januari
om 8 uur houdt dr. W. J. Ou-
weneel in de Streekschool aan
het Lammenschanspark 1 in Lei
den zijn eerste lezing in de serie
'De Heilige Geest'.
Verschijningen
Bisschop J. G. ter Schure van
Den Bosch sluit uit, dat een in
woonster van Berlicum bood
schappen en verschijningen van
Maria zou hebben ontvangen. Hij
deelt de unanieme conclusie van
een speciale commissie dat noch
van authentieke verschijningen
of openbaringen noch van bo
vennatuurlijke gebeurtenissen
kan worden gesproken. Dat
heeft de bisschop de gelovigen
van het dorp per brief laten we
ten.
De bewuste inwoonster zegt, al
jaren boodschappen van Maria te
ontvangen. Zonder toestemming
van de bisschop stichtte zij in
een garage tegenover de kerk
een kapel. Daar worden religieu
ze bijeenkomsten gehouden en
religieuze voorwerpen verkocht.
Ook zijn er bedevaarten naar de
ze plaats.
Tunnel. De kerken in het En
gelse graafschap Kent bereiden
zich al voor op de bouw van de
Kanaaltunnel, die Folkestone en
Calais zal verbinden.
Een oecumenisch orgaan met
vertegenwoordigers van de ra
den van kerken in Dover, Deal,
Folkestone en Ashford houdt
zich bezig met speciale pastorale
zorg in de dorpen die door de
aanleg van de treinverbinding
tussen Folkestone en Londen in
tweeën zullen worden gesplitst.
Ook voert het besprekingen
met de organisatie van de Euro
tunnel over een vorm van chris
telijke aanwezigheid op het te
bouwen internationale station in
Ashford. Bij Folkestone zal een
boerderij worden omgebouwd
tot kapel voor mensen die wer
ken aan de bouw van de tunnel
en de spoorverbinding.
Alcohol. Volgens een rap
port van de afdeling 'Hulp aan
verslaafden' van de diakonie van
de Evangelische Kerk in Duits
land drinkt 5 tot 10 procent van
de 16.700 predikanten en 23.800
rk priesters in de Duitse Bonds
republiek te veel alcohol. In een
rk bisdom stond vorig jaar 5 pro
cent van de parochiepriesters op
nonactief omdat ze de fles niet
konden laten staan.
Vrouwelijke bisschop. De
bisschoppen van de Amerikaan
se Episcopale Kerk onderdeel
van de Anglicaanse Kerk) keur
den gisteren met kleine meerder
heid de benoeming goed van de
58-jarige vrouwelijke priester
Barbara Harris tot bisschop. Zij
is de eerste vrouwelijke bisschop
in 2000 jaar kerkgeschiedenis.
Harris wordt hidpbisschop in het
bisdom Boston.
Zuidafrika. De voorzitter
van de rk bisschoppenconferen
tie van Zuidelijk Afrika, bis
schop Wilfred Napier, haalde gis
teravond bij de opening van het
jaarlijkse overleg in Pretoria fel
uit naar de regering-Botha. De si
tuatie in Zuidafrika, zei hij, is het
afgelopen jaar eerder slechter
dan beter geworden. In Pretoria
zijn alle bisschoppen van Zuid
afrika, Namibië, Swaziland,
Lesotho en Botswana bijeen.
