DeHemalaat zich dit jaar nog
één keer goed zien en horen.
ESA kiest voor reis naar Saturnus
139.-
949.-
Elektronische 'Ark van Noach'
299.-
589.-
22?s
75.-
HEMA
PAGINA 28
DINSDAG 27 DECEMBER 1988
,ÏJ=H=J?kM:n;
Cassini-project moet saturnusmysteries helpen oplossen
Een wetenschappelijke delegatie van ESA besprak eind
november 1988 in het Belgische Brugge het eerste deel, 'fase
A', van de toekomstige ruimtemissies van de ESA die zijn
samengebracht onder de naam 'Horizon-2000'.
Fase A bestaat uit vijf ruimteprojecten: een Lyman-
ultraviolet-telescoop; Quasat, het in de ruimte brengen van
een radiotelescoop die samen moet werken met aardse
radiotelescopen; een ruimtemissie naar de planeet Saturnus,
'Cassini' geheten; GRASP, een sterrenkundig instrument voor
de bestudering van gamma-straling uit de ruimte en tot slot
het VESTA-project waarmee enkele planetoïden zullen
worden onderzocht.
ESA koos voor het Cassini-project
dat het eerst ter hand zal worden
genomen. Het project zal gestalte
krijgen in nauwe samenwerking
met de Amerikaanse ruimtevaart
organisatie NASA die over haar ei
gen bijdrage aan het project in mei
een beslissing zal nemen.
door
Ben Apeldoorn
Vanwaar die interesse in die ver
re ringenrijke wereld die toch al
drie keer eerder door aardse sondes
werd bezocht?
Met Mercurius, Venus, Mars en
Jupiter is de planeet Saturnus de
enige en tevens laatste planeet die
met het blote oog gemakkelijk aan
de hemel is te vinden. Deze vijf pla
neten waren dus al in de oudheid
bekend.
Toen de Italiaanse astronoom
Galileo Galilei in 1610 voor het
eerst één van de eerste kijkertjes
op Saturnus richtte ontdekte hij
iets merkwaardigs: het leek wel of
de planeet voorzien was van twee
'oren' ter weerszijden ervan.
In 1655 kwam de Nederlander
Christiaan Huygens met een betere
kijker tot de ontdekking dat die
'oren' ringen waren. En dat niet al
leen: Huygens ontdekte ook dat
Saturnus een maan had, Titan.
Wat later zag de Italiaan Cassini
dat de Saturnus-ring niet één ge
heel is maar dat het door een open
ruimte (de 'Cassini-scheiding') in
tweeën is gedeeld. Deze ontdek
king betekende dat dering niet één
solide geheel kon zijn maar waar
schijnlijk bestond uit ontelbare
grote en kleine brokstukken. Later
vonden astronomen nog meer ma
nen en lege openingen in de ring.
Berekeningen toonden aan dat die
leegten moesten zijn veroorzaakt
door getijdewerkingen van enkele
van die manen die deel uitmaakten
van het Saturnus-systeem. De
grootste (Cassini-)scheiding had
een breedte van maar liefst 3.000
kilometer en dat daar (vrijwel)
geen materie aanwezig was kon
men opmaken uit het feit dat ver-
verwijderde sterren er gewoon
doorheen schenen.
Dampkring
Al spoedig bleek dat Titan, met zijn
middellijn van ongeveer 5.000 kilo
meter even groot als Mercurius, in
meer dan één opzicht een intrige
rend hemellichaam is. In 1908 ont
dekte de Spaanse astronoom José
Comas Sola dat het schijfje van Ti
tan er in het midden helderder leek
uit te zien dan aan de rand. Sola be
redeneerde dat dat kwam door de
aanwezigheid van een dampkring
waardoor het naar de aarde terug
gekaatste zonlicht aan Titan's rand
sterker geabsorbeerd werd dan
vanaf het midden van de bol.
Biologen treffen voorbereidingen
voor een nieuwe Ark van Noach.
Niet in de gedaante van een groot
houten schip maar een elektroni
sche, een gecomputeriseerde.
Het doel van deze tweede 'ark-
versie' is zo ongeveer hetzelfde als
die van duizenden jaren geleden:
het opslaan van zoveel mogelijk ge
gevens van nu bekende planten- en
dierensoorten voor het nageslacht.
Noach deed dat door paren van
zoveel mogelijk diersoorten in zijn
ark bijeen te drijven. Hij sloot de
luiken van het schip en wachtte
rustig de voorspelde zondvloed af.
In de bijbelse kronieken wordt ver
teld dat de zondvloed de straf was
van God voor de toen levende men
sen wier gedrag hem inmiddels een
doorn in het oog was geworden.
Tropische wouden
Als we zo om ons heen kijken heeft
die straf niet erg veel geholpen,
want de mensheid heeft zich in
middels uitgebreid tot het respec
tabele aantal van meer dan vijfmil
jard zielen. Ook dreigt diezelfde
mens van zijn leefmilieu en van dat
van miljoenen andere levensvor
men een puinhoop te maken.
Het is dit milieuschadelijke ge
drag dat biologen ertoe heeft ge
bracht een wereldwijde campagne
te beginnen om de karakteristie
ken van bedreigde dieren- en plan
tensoorten in een soort elektroni
sche data-base onder te brengen.
Zo kan ons nageslacht tenminste
nog via de computer vernemen
welke soorten er aan flora en fauna
ooit tot voor kort op deze planeet
leefden.
Noach's Ark wordt, in handen
van de moderne mens, dus een
Elektronische Ark. Leerzaam na
tuurlijk, maar gezien de (menselij
ke) oorzaak bepaald verwerpelijk.
Het is de biologen die dit plan heb
ben geopperd dan ook bittere
ernst.
Door het gedrag van de mens
verdwijnen tegenwoordig vrijwel
dagelijks hele soorten van het die
ren- en plantenrijk van het aardse
toneel. Verreweg de meeste levens
vormen op onze planeet zyn te vin
den in de rond de Evenaar gelegen
tropische wouden, de ecologische
'longen' der aarde, en met die wou
den gaat het mét reuzenschreden
achteruit.
Waarschuwingen
Elke dag wordt daar, met name
door de hebzucht van een handvol
grootgrondbezitters en speculan
ten om in de behoefte aan hout te
kunnen voorzien, een gebied ge
kapt of verbrand ter grootte van
een stad als Amsterdam.
Met de regelmaat van de klok
sterven de zeldzaamste levensvor
men uit. Wat (nog) kan lopen moet
een goed heenkomen zoeken naar.
ook bedreigde, naburige gebieden.
En dan te bedenken dat vele van
die levensvormen nog niet eens be
kend zijn.
Sedert tientallen jaren waar
schuwen wetenschappers al voor
de desastreuze gevolgen van het
ongebreidelde kappen van de re
genwouden. Behalve dat het een
ernstige aantasting is van het leef
milieu van talloze levensvormen,
vreest men ook catastrofale ont
wikkelingen op klimatologisch ge
bied. De tropische regenwouden
vormen als het ware het 'hart' van
het wereldklimaat.
Toch blijken de smeekbeden van
de biologen niet die van roependen
in de woestijn. Het Amerikaanse
Congres nam eind oktober 1988
een resolutie aan waarin president
Reagan werd gevraagd om forse
maatregelen om dit soort levensbe
dreigende aanslagen wereldomvat
tend aan te pakken.
Grote wetenschappelijke institu
ten, zoals het Smithsonian Institu-
tion en de National Science Foun
dation zijn, vooruitlopend op die
resolutie, alvast begonnen met het
Mankracht
Daarbij gaat het primair om de
meest bedreigde levensvormen die
elk ogenblik uit kunnen sterven;
men wil die ook daadwerkelijk po
gen te behouden door de laatste
resten ervan in een beschermde
omgeving (te denken valt aan die
rentuinen en herbaria) onder te
brengen en zich te laten vermenig
vuldigen.
De grote moeilijkheid is echter
(nog) dat er' voor een dergelijk
enorm grootschalig werk te weinig
mankracht is Zelfs als men zich al
leen zou beperken tot het opslaan
in de computer van de biologische
kenmerken van al die duizenden
soorten die nu worden bedreigd.
Komt tijd, komt raad luidt een
spreekwoord. En: waar gehakt
wordt vallen spaanders. De tijd zal
het leren hoever die spaanders zul
len reiken en dan is goede raad be
slist heel erg duur.
(Bron: Scientific American dec.
Omdat Titan echter relatief klein
is, moest de atmosfeer bestaan uit
zware moleculen (ammoniak en
methaan). Lichtere moleculen zou
den zich in de loop der tijden aan
de geringe zwaartekracht van Titan
hebben ontworsteld en in de ruim
te zijn verdwenen. In 1944 beves
tigde de Amerikaanse astronoom
Gerard P. Kuiper het bestaan van
methaan op Titan.
Twintig jaar later vond astro
noom Frank Low nog iets merk
waardigs. Op grond van de afstand
van het Saturnus-systeem tot de
zon, ruim anderhalf miljard kilo
meter padden onderzoekers al uit
gerekend dat de temperatuur op
Titan's oppervlak zeker niet hoger
dan 190 graden onder nulzou kun
nen zijn. Uit infraroodmetingen
4vond Low echter een temperatuur
van -108 graden; bijna tweemaal zo
hoog dus. Uit radiometingen leid
de men wat later nog verrassender
waarden af: tot wel -70 graden.
Daarnaast vonden andere pla
neetspecialisten aanwijzingen dat
het door Titan weerkaatste zon
licht niet afkomstig kon zijn van
een kale bol met een doorzichtige
dampkring maar van een hemelli
chaam met een zeer omvangrijke
en met wolken gevulde atmosfeer.
Ook het methaangehalte zou veel
hoger moeten zijn dan wat bijvoor
beeld Kuiper uit zijn metingen had
afgeleid.
Aards bezoek
In 1979, 1980 en 1981 werd Satur
nus door achtereenvolgens de Pio-
neer-2 en de Voyagers-1 en -2 be
zocht en werden zowel de reusach
tige Saturnus-bol, het ringensys-
teem als de meeste manen gefoto
grafeerd en met gevoelige meetin
strumenten afgetast.
De Saturnusbol zelf lijkt wat sa
menstelling en (hevige) stromin
gen in de uitgebreide atmosfeer be
treft sterk op die van Jupiter. Het
ringenstelsel blijkt te zijn opge
bouwd uit honderden concentri
sche 'onder-ringen' en de meeste
Saturnus-manen vertonen onder
ling de meest uiteenlopende ver
schillen in uiterlijk en samenstel
ling; van ijsachtige bollen doorsne-
x de ruimtesonde Cassini, die naaralle waarschijnlijkheid in 1994 koers zal zetten
den door grillige breuken en rillen
tot dicht met kraters bezette dood
se werelden zoals onze eigen maan.
Het 'oer-bombardement' uit de be
gintijd van ons planetenstelsel
heeft zich dus in ieder geval tot die
verten uitgestrekt.
De admosfeer van Titan is behal
ve aan methaan ook rijk aan stik
stof. Het meest opzienbarend is
nog wel de dichtheid van die
dampkring, aan het Titan-opper
vlak namelijk anderhalf maal zo
veel als onze atmosfeer op zeeni-
Verder vond men sporen van
blauwzuur, van koolwaterstofver
bindingen en van het edelgas ar
gon. In de oeratmosfeer van de aar
de speelde blauwzuurgas een be
langrijke chemische rol bij de vor
ming van het aminozuur adenine
dat op zijn beurt een bestanddeel is
van het DN A-molecuul, de 'blauw
druk' van al het leven op aarde.
Methaan-oceaan
De Voyager-metingen laten zien
dat de oppervlaktetemperatuur op
Titan toch niet hoger is dan -180
graden. De oorzaak daarvan is de
nevelige atmosfeer. Men denkt dat
zich op het oppervlak van Titan in
de loop van honderdenmiljoenen
jaren inmiddels een 100 tot 500 me
ter dikke laag van koolwaterstof-
en stikstofverbindingen kan heb
ben gevormd. Tot zo'n tien kilome
ter hoogte in de dampkring hangen
waarschijnlijk dikke, van methaan
verzadigde wolken waaruit het
best onafgebroken methaan kan
'motregenen'.
Onder die wolken is het koud ge
noeg voor methaan in vloeibare
toestand; sommige onderzoekers
houden er daarom rekening mee
dat Titan bedekt is met een immen
se oceaan van vloeibaar methaan.
Dat betekent dus wel een heel
'exotisch' mengsel: een methaan-
zee, bijna verzadigd van koolwater-
stof- en stikstofverbindingen met
hier en daar een vleugje blauwzuur
en argon. En dat alles bij by na 200
graden onder nul
Een mengsel dat overigens wel
iets weg heeft van de 'oersoep' van
onze aarde in haar begintijd; onder
invloed van ultraviolet licht en
elektrische ontladingen ontston
den daaruit immers de nodige
reeksen aminozuren, de bouwste
nen van» de eiwitten, als voorwaar
den voor de latere allerprimitiefste
levensvormen.
Over vijf jaar
Cassini is een toestel dat, eenmaal
in het Saturnus-systeem aangeko
men, vlak langs Titan zal vliegen.
Tijdens die ontmoeting maakt een
sonde zich van het vaartuig los en
daalt af naar het oppervlak van de
reuzenmaan; het moederschip
vliegt door naar de geringde pla
neet zelf om daar voor lange tijd
een baan omheen te gaan beschrij
ven onderwijl foto's makend en
metingen verrichtend.
Onderzoekers denken dat de om
standigheden op Titan ons veel zul
len verduidelijken omtrent de be
gintijd van de aarde en het zon
nestelsel. In 1994 zal een raket zich
brullend losmaken van de aarde
waarna een klein ruimtescheepje
koers zal zetten naar een kolossale
wereld die al sedert de alleroudste
tijden in de ban van de ring ver
keert.
C.D. Speler. Tot 20 nummers program
meerbaar. Versneld voor- en achteruit
Digitaleaanduidlngverstreken tijdsduur.
Tweevoudige oversampling en digitaal
filter. Geschikt voor 80 en 120 mm disc.
Afmetingen: 350 x 280 x 85 mm. 1 jaar
Hema garantie.
-3597-
Midiset met infrarode afstandsbedie
ning. MG/FM (stereo) radio. 2 x 7.5 Watt
uitgangsvermogen. Dubbel cassette
deck, high speed dubbing. Platenspeler.
Equalizer (3-bands). Microfoon- en
hoofdtelefoon aansluiting (3.5 mm). Af
metingen: 350 x 198 x 345 mm. 1 jaar
Hema-garantie.
-369-
9 Bands wereldontvanger: MG/FM/
LG/KG (6 banden)Oortelefoonaanslui
ting (3.5 mm).'Speelt op batterij en/of
adapter. Afmetingen: 170x78x38 mm.
1 jaar Hema garantie. Goed getest!
Kleurentelevisie met infrarode afstands
bediening. 37 cm beeldbuis met dag
lichtscherm. 30 Voorkeuzeprogram
ma's. Automatisch zenderzoeksysteem.
Afmetingen: 385 x 363 x 375 mm. 1 |aar
Hema garantie.
Draagbare stereo radio-cassetterecorder met dubbele cassette en 4 speakers. Microfoon- en hoofd
telefoonaansluiting. High speed dubbing. Afmetingen: 500 x 130 X 130 mm. 1 jaar Hema garantie.
-469:-nu
Batteriilader. Voor penlite en 9-volt batte
rijen (alleen nikkel-cadmium). Incl. 2 pen-
lite-batterijen (tot 1000 x oplaadbaar).
Op zo'n kans heb je het hele jaar moeten wachten. Een perfecte stereo kleurentelevisie met alles erop
en eraan: teletekst, tweetalige ontvangst, 2 x 12 Watt uitgangsvermogen, een tuner voor 99 kanalen,
30 voorkeurprogramma's en infrarode afstandsbediening Beeldbuis 51 cm. 1 jaar Hema garantie.
4099:-nu
Draagbare MG/FM Radio/Cassettere
corder. Ingebouwde microfoon. Hoofd
telefoonaansluiting (3.5 mm). Afmetin-
gen:280xl28x67 mm. In zwart en geel.
1 jaar Hema garantie.
3X59
.Echt Waar Voor Je Geld.
