'Heel veel menselijks is mij vreemd'
Een moderne rattenvanger van Hameien
Tekenaar Harry Lammertink ('Yrrah') over zijn zwarte 'hiërogliefen'
'Het is eigenlijk bespottelijk
dat we nog steeds doodgaan'
Hypnose-artiest Rostel 'fascineert' vooral vrouwen
ZATERDAG 17 DECEMBER 1988
- EXTRA
PAGINA 23
Sigaretterook hangt als een lege,
grijze, tekstballon boven zijn hoofd.
Tekenaar Harry Lammertink neemt
nog een Egyptische sigaret, zo'n
platte, die de indruk wekt alsof de
fabrikant er van tevoren even op is
gaan zitten. Zijn werkvertrek ziet er
zeer 'clean' uit, heeft wel iets weg
van een spreekkamer. Op de teken
tafel staat een potje met zwarte inkt.
Ernaast liggen een paar pennen,
scherp als incisiemessen.
Nu al zo'n dikke twintig jaar verschij
nen Yrrah's tekeningen in het weekblad
Vrij Nederland. De laatste tijd in de kleu-
renbijlage van dat blad, omdat hoofdre
dacteur Rinus Ferdinandusse vond dat
hij dat 'verdiende'. En ook bekende bui
tenlandse bladen zoals Die Zeit, Play
boy, Punch, Esquire en Hara-Kiri ruim
den geregeld plaats in voor zijn werk.
Een blinde die als geleidehond een
zeehond heeft, een dier dat hem de diep
ten van de Middellandse zee in zal trek
ken. Een eenbenige die, in afwachting
van zijn 'totale dood', zijn geamputeerde
been in een klein kistje alvast naar de be
graafplaats brengt. Een venter die met
een kar vol uien bij de ingang van een
kerkhof staat. Het zijn dit soort situaties
waarop Yrrah het patent lijkt te hebben.
Geen echte dijenkletsers maar morbide
gebeurtenissen die bij de kijker een
grimlach teweeg brengen, een grimlach
die onmiddellijk bevriest.
De personen in Yrrah's tekeningen
zijn anonieme figuren. Ogen, die spiegels
van de ziel, hebben zij zelden. Harry
Lammertink: "Inderdaad, dat is zo. Mijn
figuren hebben een beetje een robotach
tig karakter. Het zijn nobody's, anonieme
mensen. Ze leven blind langs elkaar
heen. Hun emoties zijn niet af te lezen
aan hun gezicht. Ik toon ze op het verstil
de moment van een ramp, de ramp die
hun leven is. En dat doe ik voor mijn ge
voel met mededogen. Bij de werkelijk-,
heid vergeleken, is wat ik teken nog
mild- Met behulp van het perspectief
vestig ik de aandacht op datgene waar
het om draait. Ik schuif met mijn perso
nages totdat ze in de 'gevaarlijkste' op
stelling komen te staan, zoals ook een
schaker dat doet".
Hiëroglyfen
Er komen in het werk van Yrrah nogal
veel verminkten voor. Meestal mannen
of vrouwen die een been missen. Ook de
paspop, die alleen maar bestaat uit een
romp zonder armen of benen, is een veel
voorkomend motief. Het is alsof de teke
naar hier bij zichzelf heeft gedacht: als ze
een been of een arm missen, die mense
lijke figuren, dan is er alvast wat van ze
weg, dat ruimt op.
Lammertink: "Ik hou niet van de men
sen. Ik vind het een zeer slecht soort. Het
spreekwoord niets menselijks is mij
vreemd' kan ik niet onderschrijven. Heel
veel menselijks is mij vreemd, uitermate
vreemd. Als je ziet hoe ze elkaar in koe
len bloede vermoorden, afslachten, dan
is dat toch een waanzin waarbij je de ha
ren te berge rijzen. En het wordt killer en
killer in onze maatschappij. Wat het ge
voel betreft leeft de mens nog steeds in
het stenen tijdperk. Hij heeft het gevoels
leven van een onthoofde garnaal. Wat is
de mens nu eigenlijk? Zeventig procent
vocht en voor dé rest botten. Ik geef zijn
miserabele lot weer in een soort hië
rogliefen. Vaak laat ik mqn figuren zelf
een einde maken aan hun leven. Ik vind
zoiets zeer moedig. Of ik dat zelf ook zou
doen? Ik weet het niet. Maar ik beloof
niks".
Maar zelden levert de tekenaar com
mentaar op actuele zaken. Om de trage
die van het menselijk bedrijf te kunnen
zien hoeft hij niet buiten de deur te gaan.
Wat op wereldniveau gebeurt, gebeurt
ook in het klein. In gezinssituaties, in de
huiskamer of keuken. Hij vindt dat de
mensen met minachting omgaan met el
kaar. En niet alleen met elkaar, maar ook
met de dieren. Om zijn 'gram' te halen,
tekende hij eens een slager met een been-
stomp die eruit zag als een rollade.
"Veestapels", zegt hij, "zijn vleesak
kers. Wat een wreedheid! Neem varkens,
ze krijgen eerst een mes in hun keel en
even later liggen ze in keurige plakjes
met papiertjes ertussen in de koelvitrine.
Zoiets vind ik nou cynisch. Ik zou alle
dieren willen uitrusten met geweren en
ze willen laten schieten op hun slagers".
Reacties
De redactie van Vrij Nederland wordt
niet bedolven onder woedende brieven
van lezers als er weer eens een 'harde'
cartoon van Yrrah is verschenen. Daar is
de tijd niet meer naar. Toch toont de sa
menleving zich nog altijd niet 'shock-
"Het leven is een rampenfonds. Het sterven begint al bij de geboorte: met een
paar klappen word je aan het huilen geslagen en dan begint de ellende. Wieg
of graf - ik zie daar niet zoveel verschil tussen. Misschien is een graf nog wel
te verkiezen boven een wieg. In een graf sterf je niet meer". Harry
Lammertink, alias 'Yrrah', die ons met zijn grimmige cartoons telkens weer in
de moordkuil van het menselijk hart laat kijken, wrijft over zijn gezicht. Traag,
alsof hij er een vliesdun masker vanaf wil trekken. Dan zegt hij: "Ben ik te
somber? Nee, ik ben niet te somber. Zo is het. Daarom maak ik mijn
tekeningen ook zoals ik ze maak. Ik lever een gevecht met een abstracte
tegenstander. Die tegenstander is de dood. De dood van het lichaam, maar
ook de dood van het gevoel. En dan natuurlijk de dood die mensen voor elkaar
in petto hebben, overal en altijd weer".
Onder de titel 'Deadline' verscheen bij uitgeverij Querido vorig jaar een
indrukwekkende verzameling van zijn tekeningen. Commentaar daarop vond
de meester van de 'zwarte humor' tot nog toe overbodig. In dit interview
verbreekt hij voor het eerst sinds lange tijd het stilzwijgen.
door Cees van Hoore
Harry Lammertink: "Ik lever een
gevecht met een abstracte tegenstan
der' (foto Paul Gofferjé/Trudy Ni j mart)
proof. Zo maakte Lammertink enige ja
ren geleden in opdracht van de Bijenkorf
eens een etalage die woedende reacties
opriep bij een vrouwenbeweging.
"Ik had voor de grootste etalage van de
Bijenkorf een beul laten maken. Die beul
stond daar majestueus naast een hak
blok, met zijn armen over elkaar, loerend
door de spleten in zijn beulskap. Daar
omheen had ik allerlei ledematen ge
rangschikt van dames-etalagepoppen.
Handen en armen, gestoken in zwarte
lange handschoenen, slanke vingers met
een ring eraan, benen in prachtige pan
ties, torsen in beha's, rompen in corselet
ten, noem maar op".
Belediging
"De etalage was nog niet af of ik werd
al gebeld door De Bijenkorf. Ze hadden
woedende reacties gehad van de een of
andere vrouwenclub. Als die etalage niet
onmiddellijk werd afgebroken, zouden
alle ruiten van de Bijenkorf worden inge
gooid. Dit kon niet. Dit was een sadis
tische belediging aan het adres van de
vrouw. En dat terwijl ik met deze etalage
nu juist wilde aantonen dat de vrouw in
de grote warenhuizen per lichaamsdeel
wordt 'verkocht'. Dat het niet gaat om
het geheel van de vrouw maar om de on
derdelen. De commercie 'rijt' ze in stuk
ken. Ach, ze hebben mij ervan beschul
digd dat ik een vrouwenhater ben. Maar
de mannen zijn bij mij net zo goed slacht
offers. Ik ben wel van mening dat man
nen en vrouwen zelden goed met elkaar
kunnen opschieten. Het is voortdurend
oorlog tussen de geslachten".
De tekenaar haat de hypocrisie waar
mee mensen de dood tegenmoet treden.
Ze durven hem niet onder ogen te zien,
hij wordt weggestopt, verdonke
remaand. Het lijk gaat op een soort slee
de ziekenwagen in, geruisloos, en hup,
weg ermee. Het is, zo zegt Lammertink,
in een maatschappij waar de techniek
een ongekend hoge vlucht heeft geno
men dan eigenlijk ook 'bespottelijk' dat
wij nog doodgaan.
In de religie ziet hij zeker geen ontvluch
tingsmogelijkheid. Maar waarom komen
er in zijn werk dan toch zoveel kruisbeel
den en geestelijken voor?
Lammertink: "Ik gebruik inderdaad
nogal wat religieuze symbolen, maar ik
ben gelukkig niet geïnfecteerd door de
een of andere godsdienst. Als vroeger bij
ons thuis het woord God viel dan was het
als mijn vader vloekte. Ik heb zoveel mis
vormingen aangetroffen by religieuze
mensen. Door die religie als onderwerp
te nemen kun je mensen tot razernij
brengen. Ik heb Jezus aan het kruis eens
afgebeeld met een ontbloot geslachts
deel. En voor hem stond een non met een
dikke buik. Nonnen noemen zichzelf
toch 'de bruiden van God', of niet soms?
Begon Michel van der Plas mij in de El
sevier te vergelijken met een tekenaar
van het fascistische blad Der Stürmer".
"Zoiets, daar kan ik nu om lachen. Dat
geeft mij een groot gevoel van macht.
Dan geniet ik buitengewoon. Ik wan
trouw de geestelijkheid. Nog steeds ze
genen priesters de wapenen, nog steeds
belazeren ze de arme mensen met het
sprookje dat ze het né dit leven wel goed
zullen krijgen? Ook voor al die wereld
verbeteraars ben ik allergisch. Het is alle
maal zo naïef. Laatst ben ik naar een ten
toonstelling over Nescio geweest en daar
trof ik een fragment aan uit 'Titaantjes'.
Die lieve jongens die het zo goed met de
wereld voor hadden, zoiets, dat kan ik
niet meer met droge ogen lezen".
Moeizaam
Routine is iets dat de tekenaar niet
kent, ondanks zijn jarenlange ervaring.
Maar heel zelden heeft hij een inval, lukt
het hem een tekening snel op te zetten.
Het merendeel van zijn werk is het resul
taat van tot wanhoop stemmend denk
werk. Proberen, afwegen, verwerpen,
verfrommelen.
Hij verontschuldigt zich voor de klaaglij
ke geluiden die hij laat horen over zijn
moeizame wijze van werken. "Ja", zegt
hij, "dat is natuurlijk gezeik. Dan had ik
er maar niet aan moeten beginnen. Dan
krijg je weer van die verhalen van: humo
risten zijn in wezen sombere mensen.
Maar bij mij is het verdomme wel echt
zo! Het maken van een tekening voor mij
dat is zitten, concentreren, Teppich
fressen. Het gaat zo moeizaam. Net alsof
ik elke keer weer een vinger van mezelf
moet afsnijden".
"Wat mij dan mateloos ergert, is hoe de
mensen tegen ons werk aankijken. Ze
nemen het toch niet echt serieus. Het is
een beetje zoals met dichters. Dichten
doe je in je jeugd. Het is iets onvolwas
sens. Als je wat verder bent, moet je 'ech
te' boeken gaan schrijven. Zo zit het ook
met wat ik doe. Leuk hoor, wat hij doet,
maar hij moet nu toch maar eens iets se
rieus gaan doen, gaan schilderen of zo,
met echte verf op echt linnen".
"Ik herinner mij dat nog goed van de
tekenaar Eppo Doeve. Die man kon toch
wat, maakte goed werk. Maar waar hij
pas echt trots op was, dat waren zijn
schilderijen. Daarvan had hij foto's in
zijn binnenzak en die foto's liet hij dan
zien in de kroeg. Wat ik doe rubriceert
men onder het hoofdstuk 'mopjes'. Van
die grappige tekeningetjes die je vroeger
bij de kapper bekeek in de Okido of De
Lach. Maar ik heb nooit de behoefte ge
had achter een ezel te gaan zitten, ben
nooit 'volwassen' geworden. En wat die
waardering betreft - ik ga maar gewoon
door. Ik krijg zo nu en dan aardige reac
ties van mensen. Met een reactie ben ik
erg blij geweest. Ik zat in Scheltema en
opeens stond daar de dichter Adriaan
Roland Holst voor me. 'Bent u nu Yr
rah?', vroeg hij. 'Ja', zei ik. En toen maak
te hij een buiging voor me. Ik vond dat
ontroerend".
Archief
Verzamelbundels van zyn werk be
schouwt de tekenaar als een 'archief
voor zichzelf. "Maar", zegt hij, "zoveel
zwarte humor bijeengepakt, dat ver
draagt elkaqr niet goed, dat bijt elkaar.
De tekeningen gaan elkaar beconcurre
ren. Dan is, voor mij althans, de 'toverfor
mule' eruit".
Het geeft hem nog steeds wel een ge
voel van geluk als hij aan de tekentafel
zit en een tekening is gelukt. "Ja, dan
kan ik er wel eens zo'n uurtje naar zitten
kijken. Maar lachen doe ik er niet om.
Nee. De lach is voor het publiek".
De rattenvanger van Hameien is er niets
bij. Hypnose-artiest Rosti Rostelli weet
vrouwen zo aan zich te binden dat zij zich
willoos aan hem overleveren. Wie hem
eenmaal aan het werk heeft gezien, kan
zich niet meer van hem bevrijden. Tot tien
keer toe bezoeken sommige mensen zijn
shows. Uiteraard wordt er steeds entree
geheven. Onschuldig vermaak of
griezelige manipulatie? "De mensen
vinden het prachtig", zegt Rostelli zelf.
"De man kent geen scrupules en zet
mensen voor gek", betogen zijn
tegenstanders. "Dat kan geestelijke
schade veroorzaken". De zaak is
inmiddels voorgelegd aan de inspectie
voor de volksgezondheid.
door Theo Haerkens
Rost! Rostelli, die in het dagelijks le
ven Roland van den Berg heet, weet
mensen ervan te overtuigen dat ze -
hoewel gekleed - naakt op het podi
um staan. Dat levert panische tafere
len op, maar het publiek geniet.
Ook brengt hij mensen terug tot hun ba-
bytijd en laat ze aan een zuigfles lurken.
De slachtoffers zelf merken en weinig
van en krijgen na afloop als dank een
vrijkaartje om een volgende voorstelling
bij te wonen.
"En dan lachen ze zich kapot", zegt
Rostelli die enthousiast meldt dat een
groot deel van zijn publiek steeds terug
komt. "Zeventig procent van de bezoe
kers ziet mijn shows twee keer, dertig
procent komt nog vaker. Vooral vrou
wen vinden mij fascinerend", aldus
Rostelli die absoluut niet vindt dat hij
mensen in hun hemd zet.
Anderen vinden dat wel en maken zich
ernstig bezorgd over het effect van zijn
shows, waarin mensen volledig de kluts
kwijtraken. De Reuselse hypnothera-
peut Nico van de Boorne bijvoorbeeld
heeft in zijn praktijk te maken met
slachtoffers van Rostelli. Zo goed en zo
kwaad als het gaat probeert hij hen gees
telijke hulp te verlenen.
Van de Boorne vindt dat Rostelli ern
stige fouten maakt bij zijn optredens.
"Omdat hij mét teveel mensen tegelijk
werkt, ontstaan tijdens de hypnose 'stil
ten'. Mensen dwalen dan rond in hun on
derbewuste en stuiten op zaken die ze al
lang vergeten waren en waar de geen
raad mee weten".
Geestelijke moeilijkheden zijn het ge
volg. Ze uiten zich in depressies en onge
motiveerde agressie. Verder verwijt de
Brabantse therapeut Rostelli dat hij
mensen onvoldoende wekt uit de hypno
se. "Hij beïnvloedt vrouwen zo dat ze
verliefd op hem worden, niet meer kun
nen slapen en de hele dag aan hem moe
ten denken". De therapeut verdenkt
Rostelli ervan op die manier bewust aan
klantenbinding te doen. Dat huwelijken
en relaties daar niet tegen bestand zijn,
laat zich raden.
"Zeker meer dan honderd mensen on
dervinden nadelige gevolgen van hun
deelname aan de sessies", vermoedt Van
de Boorne. Zelf heeft hij in zijn praktijk
vier vrouwen die sindsdien kampen met
psychische problemen. Van de Boorne
betreurt het dat "ook de geneeskunst die
gebruik maakt van hypnose, zo in een
kwaad daglicht komt te staan".
Hij geeft toe dat het niet meevalt in de
ze branche het kaf van het koren te schei
den. Zelf heeft Van de Boorne, van origi
ne psychiatrisch verpleegkundige, de
opleiding hypnotherapie van de Stich
ting Parapsychologie gevolgd en hij is lid
van de Vereniging van Hypnotnerapeu-
ten. "Maar dat zegt eigenlijk ook niets".
Ook huisarts Messing uit Waalre
maakt zich ongerust over Rostelli's kun
sten. Niet alleen werd hij geconfronteerd
met 'stabiele grote mensen' die na een
bezoek aan de show in het naburige
Eindhoven volledig de kluts kwijt raak
ten. Hij moest bovendien bij drie patiën
ten lelijke verwondingen aan de voeten
verzorgen die ze hadden opgelopen toen
ze in de show over gloeiende kolen lie
pen.
"Het is griezelig dat je mensen zo kunt
manipuleren", vindt Messing. En omdat
hij zich afvroeg of dit in Nederland zo
maar kan, besloot hij de zaak voor te leg
gen aan de inspectie voor de volksge
zondheid.
Ondanks deze stap wil Messing de
kwestie niet al te negatief benaderen.
"Die man probeert flink wat geld te ver
dienen, maar de mensen leveren zich ten
slotte vrijwillig aan hem over". Daar
naast wijst de huisarts er op dat Rostelli
naast zijn spektakelshow speciale ses
sies houdt om mensen van het roken af te
helpen. Uiteraard heeft dat doel wel zijn
instemming.
Aanzienlijk minder genuanceerd be
nadert drs. L. Pannekoek het werk van
de artiest, die de Nederlandse nationali
teit heeft, maar sinds 25 jaar in Duitsland
woont. Pannekoek is klinisch psycho
loog en was ruim 25 jaar wetenschappe
lijk medewerker aan de universiteit in
Utrecht. Volgens hem gaat Rostelli op
zijn zachtst gezegd uiterst onzorgvuldig
te werk. "Deze man heeft wat boekjes ge
lezen, brengt groepen mensen onder
hypnose en laat ze daarna aan hun lot
over".
Pannekoek vindt individuele begelei
ding noodzakelijk. Het stuit hem tegen
de borst dat RosteUi niet de tijd neemt
die soms nodig is om de ban te verbre
ken. Hij wijst op een belangrijk gegeven.
"De hele grote jongens in het vak, zoals
Freud, hebben hypnose terzijde gescho
ven als therapeutisch instrument, omdat
er teveel haken en ogen aan zaten".
Ernstig bezwaar heeft hij ook tegen de
show zelf. "De man heeft geen scrupules.
Hij brengt mensen terug tot hun babytijd
en geeft ze dan een zuigfles. Zo staan ze
volledig voor gek. Dat is stuitend en kan
ook geestelijke schade veroorzaken".
Pannekoek schroomt niet de kunsten
van de hynose-artiest in verband te bren
gen met hersenspoeling. "Het zit in die
sfeer, alleen gaat dat trager en systemati
scher. Er moet echt iets gedaan worden
aan deze psychiatrische milieuvervui
ling". De wetenschapper betreurt dat
shows als die van Rostelli juridisch niet
kunnen worden aangepakt.
Woordvoerder G. Dankmeyer van het
ministerie van WVC toont zich aanzien
lijk terughoudender. "Eerst moet nog
worden aangetoond dat er werkelijk
sprake is van schade als gevolg van de
shows. De mensen moeten hun gezond
verstand maar gebruiken. Ik ga niet naar
zoiets toe", stelt hy. Dankmeyer beves
tigt dat aan de inspectie van de volksge
zondheid klachten zijn voorgelegd. Hoe
veel kan hy niet zeggen. "Maar het zyn er
minder dan tien".
Rosti Rostelli zelf ontkent dat hij zyn
publiek schade berokkent. "Ik heb al vijf
jaar ervaring met dit werk. U denkt toch
niet dat er honderdduizenden mensen
naar mijn shows komen kijken als die
niet goed zouden zyn?".
De beschuldiging dat hij te weinig na
zorg besteedt aan de mensen die zich la
ten hypnotiseren, schuift hy resoluut ter
zijde. "Ik ben Michael Jackson niet. Tij
dens zijn optredens vallen vrouwen bij
bosjes flauw en hij vertrekt onmiddellijk
na de voorstelling. Ik geef mensen dan
altijd nog de gelegenheid met my te pra
ten".
De showman die nu in Antwerpen ac
tief is, vindt absoluut niet dat hij mensen
belachelijk maakt. "Je hebt altijd figuren
die zeggen dat ze het verschrikkelijk vin
den, maar de meesten vinden het prach
tig. Ik ben commercieel ingesteld. Als
niet negentig procent van myn publiek
tevreden is, ben ik het ook niet".
Mensen als Pannekoek, die hem over
laden met kritiek zijn volgens Rostelli al
leen maar jaloers. "Als wetenschappers
iets niet begrijpen, vinden ze dat het niet
mag. Ik speel niet met de gezondheid van
mensen. Als daarvan sprake is, stap ik er
uit, want voor het geld hoef ik het niet
meer te doen".
