'Alsof de mens geen ziel meer mag hebben'
Vrede is in islam diep geworteld'
Kerldied-dichter Ad den Besten deelt bezwaren tegen predildng
ZATERDAG 17 DECEMBER 1988
GEESTELIJK LEVEN
PAGINA 15
"Misschien dat vroeger in de
kerk alles om de ziel heeft ge
draaid al is mijn eigen er
varing anders nü lijkt het
wel alsof de mens geen ziel
mag hebben, alsof die een
soort lagere behoefte is van
mensen die zich nooit tot het
niveau van de ware christen
hebben opgewerkt". Ad den
Besten (65), die voor het
Liedboek van de Kerken 58
liedteksten uit het Duits ver
taalde en 28 eigen gedichten
leverde, moet het wel zeggen:
"De prediking in dat deel van
de kerk waar ik zelf 'thuis'
ben, is jarenlang zeer eenzij
dig geweest, en dat wreekt
zich".
"Het persoonlijke, vooral de per
soonlijke relatie tot God, kwam
nauwelijks meer ter sprake. Aan
dacht daarvoor werd o zo gemak
kelijk als 'piëtisme' aangeduid.
Vooral ouderen mensen die
niet meer naar de kerk kunnen
en op radio en televisie zijn aan
gewezen - heb ik daarover vaak
horen klagen. Eén van hen heb ik
eens de schampere opmerking
horen maken dat christelijk ge
loof helemaal een zaak was ge
worden van en voor jonge, ener
gieke mensen, in staat tot ingrij
pend handelen".
Den Besten kon dat nauwe
lijks tegenspreken. "Zeer velen
hebben zich jarenlang door de
kerk als quantite négligeable' (te
verwaarlozen groep) be
schouwd, in hun noden niet au
sérieux genomen, zo niet zich
verraden gevoeld. De preek be
trof hén niet meer. God was
blijkbaar in hen persoonlijk en in
hun geestelijk leven niet meer
geïnteresseerd".
Onbehagen
Ad den Besten leverde met
'overpeinzingen van een kerk
ganger' een zeer lezenswaardige
bijdrage aan het tijdschrift 'Kerk
en theologie', 39sté jaargang nr.
4, uitgave Boekencentrum in
Den Haag. Hij gaf ze de titel 'On
der het Woord'.
Met zijn dichtbundels, bloem
lezingen en essays verwierf hij
zich brede bekendheid in literai
re kringen. Na een aantal jaren
directie-assistent en literair advi
seur van een uitgeversmaat
schappijen Amsterdam te zijn
geweest, werkte hij als leraar
Duits aan enkele scholen in 's
lands hoofdstad. Voor de nieuwe
psalmberijming en het Liedboek
werkte hij samen met zijn 'dich
tervrienden' Barnard, Schulte
Nordholt en Wit.
"Een erg geregeld kerkganger
was ik in die tijd niet, ofschoon
wel een bewust christenmens-
op-z'n-eentje in een milieu van
grotendeels buitenkerkelijke en
volslagen ónkerklijke dichters
en dichterlingen".
Een geregeld kerkganger is hij i
nu wel, maar niet 'eenvoudig'.
Hij woont bijna nooit meer de
godsdienstoefening bij in een
wijk- of dorpskerk. Haast elke
zondag is hij te vinden in de 'bij
zondere' diensten van de Am
sterdamse commissie voor cultu
reel kerkewerk 'Groot-Zuid'. Hij
verbeeldt zich dan ook niet, met
zijn oordeel de stem van 'de ge
meente' te vertegenwoordigen.
Dat bedenkend overvalt Ad
den Besten een gevoel van onbe
hagen. "Hoe zou het zijn als ik in
de keuze van de voorgangers
Berkhof, Ter Schegget. Deurloo,
Van Gennep, Overbosch, N. T.
Bakker, Miskotte jr. en anderen
geen stem had? Ja wie weet,
wanneer ik ergens buiten Am
sterdam op een dorpskerk was
aangewezen, wie weet had ik dan
allang tot de afvalligen behoord.
Ben ik niet door toevallige om
standigheden tot een soort pro
fessioneel kerkganger gewor
den? O, ik begrijp degenen die de
kerkgang hebben opgegeven,
haast beter dan mijzelf, die
'trouw' ben gebleven".
Intussen kan Ad den Besten
niet ontkennen dat er op veel
momenten dingen aan hem zijn
gebeurd die hem voorbestemden
de geëngageerde kerkganger te
worden die hij inderdaad is,
"dingen van minder uitzonderlij
ke aard, waarin, naar ik stellig
weet, velen van mijn generatie
genoten zich zullen herkennen".
Hij denkt bijvoorbeeld aan zijn
eigen ervaringen met de jeugd-
gemeente rond de Buurkerk in
Utrecht vlak vóór én in de oorlog
en zijn contacten als student met
de belijdende Duitse kerk in oor
logstijd.
Oase
De redactie van 'Kerk en theo
logie' legde Den Besten deze
vraag voor: móet de zondagse
kerkdienst niet het karakter heb
ben van een oase, iets van vera
deming, iets wat haaks staat op
de harde werkelijkheid waarin
mensen leven en werken?
Het beeld van de oase spreekt
hem zeker aan. "In de oase vin
den woestijnreizigers de oeroude
waterputten, zonder welke ze
daarbuiten zouden versmachten.
Levend water, dat is het wat tin
telt in het oude Woord dat op de
kansel ligt opengeslagen. En als
de prediker blijft bij de gehoor
zame en nederige ontvouwing
van dat Woord en de 'toepassing'
daarvan in heldere taal voor
mensen van nu, dan hebben zij
het gevoel weer voort te kunnen.
Want ze komen uit de woestijn
die rondom is, cn die wordt in de
oase geen ogenblik vergeten".
En zo ervaart Ad den Besten
de kerkdienst ook als 'verade
ming'. "Zonder deze wekelijkse
gemeenschapsoefening met God
en met mensen om mij heen
dreig ik, net als zij, in het dage
lijks leven adem tekort te ko
men. En staat in de bijbel 'adem'
niet als beeld voor de Geest?"
Pas als hem wordt gesugge
reerd dat wat in de kerkdienst
gebeurt 'haaks' zou moeten staan
op de harde werkelijkheid, aar
zelt Den Besten. "Als daarmee
wordt bedoeld dat het niets te
maken heeft met die werkelijk-
Ad deri Besten "I
liep leeg en 11
zich niet meer vullen"
heid, dan antwoord ik kortaf:
nee! Wanneer we in de kerk geen
teerkost zouden zoeken juist met
het oog op de werkelijkheid,
waarom zou het ons dan te doen
zijn?" Maar wordt met dat 'haaks
staan' bedoeld dat de prediking
in volledige tegenspraak moet
zijn met de vanzelfsprekendhe
den van de harde werkelijkheid
en dat de zachte krachten het op
't eind zeker zullen winnen, dan
wil Den Besten het er wel voor
opnemen.
De kerklied-dichter vraagt
zich af of een christen per se een
visie moet hebben op het wereld
politieke machtsspel dat zich via
de tv voor zijn ogen voltrekt.
"Moet hij daarin per se een be
sliste en politiek-gerichte keuze
doen? Anders gezegd: moet hij
politiek links staan? Zo uitdruk
kelijk werd vanaf de kansel de
vraag waarschijnlijk nooit ge
steld, laat staan dat er een beves
tigend antwoord op werd gege
ven, maar ze was wel voortdu
rend aan de orde. Links staan?
Ja, misschien moet ik het inder
daad, gegeven bepaalde niet-
theologische inzichten, maar
moeten daarom anderen het
ook?"
Volgens Den Besten hebben
zulke aarzelingen velen de kerk
doen verlaten. "Jarenlang wer
den zij gesterkt in de overtuiging
dat de boodschap van de kerk
niet de hemel maar de aarde be
treft, niet de ziel van de enkeling,
maar de sociaal-politieke werke
lijkheid, en dat deze boodschap
zich richt tegen alle oude wereld
structuren. Maar weldra kwa
men ze erachter, dat als het al
leen daarom ging, ze het beter in
ultra-linkse bewegingen konden
zoeken dan in de kerk".
"Trouwens, was deze niet zélf
ook een van die oude structuren,
een star blok hindernis op de
weg van de mensheid naar het
stralend einde, iets dat nodig uit
de weg moest worden geruimd?
Ze vielen af doordat Jezus hun
vooral als navolgenswaardig we
reldhervormer was voorgesteld
en de zaak van de kerk als edel
idealisme. De accu van dat idea
lisme liep leeg en liet zich niet
meer vullen".
Weer anderen zijn de kerk 'uit-
geërgerd' door de onverbiddelij
ke toon van veel preken. "Hoe
moralistisch, wettisch, ja ronduit
farizeïstisch is er niet gepreekt!
Dominee wist nauwkeurig wat
goed en kwaad was, hier en
overal, en gebruikte zijn macht
om de gemeente meningen op te
leggen als waren ze Gods wil".
Den Besten begrijpt de ergernis
daarover maar al te goed. "Hoe
gemakkelijk vereenzelvigen
mensen juist predikanten,
maar misschien ook publicisten,
zoals ik zich in hun meningen
met God zelf en houden zij 'er
gernissen' bij andere mensen
voor ergernis aan Jezus zelf.
waarvan in de evangeliën wordt
gesproken".
Een groot aantal bezwaren te-
gén de prediking van de laatste
twintig jaar deelt Den Besten.
"De sociaal-politieke verant
woordelijkheid van de gemeente
kreeg daarin een zo overheer
send accent, dat het pastorale
element volstrekt teniet ging.
Mannen als Miskotte en Buskes
zouden zich niet meer hebben
herkend in deze wildgroei van
eenmaal verkommerde, door
hen tot nieuw leven gewekte bij
belse noties". Daarbij komt nog
dat veel gefulmineer tegen mis
standen in onze eigen maat
schappij Den Besten als 'akelig
goedkoop' voorkwam.
Toch ziet hij 'allerlei tekenen'
dat de tijd "waarin zo onkritisch
'kritisch' werd gepreekt" voorbij
gaat. Hij zou zich daarover ver
heugen als die tijd niet zoveel ra
deloosheid had achtergelaten.
"Wie en wat zijn wij christenen
eigenlijk? Wat heeft Christus
met zijn gemeente in ónze we
reld voor? Maar ook: wat bete
kent Christus voor óns? Dié vra
gen moeten opnieuw en van vo
ren af aan worden overwogen".
En dan is daar ook nog de
vraag naar de relatie tussen pre
dikant en gemeente in de predi
king.
"Zeker, een preek is een toe
spraak. Maar goéd kan een preek
voor mij alleen zijn, als ik het ge
voel heb dat de voorganger zelf
ook tot de toegesprokenen be
hoort, met andere woorden dat
wat mij door hem wordt toege
sproken ook door zijn hart is
heengegaan, maar niet daaruit is
opgekomen. Dat hij al prekend
zélf zich verwondert over wat hij
te verkondigen heeft en zichzelf
onder de kritiek daarvan stelt.
Van God uit bezien verkeert hij
niet minder onder het Woord dan
ik".
Waar de preek dan over moet
gaan? Het antwoord lijkt Den
Besten duidelijk: "Over Gods
heil voor deze wereld, over het
grote geheim waarvan de ge
meente de hoedster is, en dus
over de plaats en functie van de
kerk in de wereld. Het evangelie
heeft politieke relevantie, nou en
of! Alleen, de goede predikant
zal zich ervoor hoeden daarover
te spreken op een manier die
mensen ontmoedigt, zo niet in
vertwijfeling brengt. Velen zijn
op knellender manier aan het
systeem gebonden dan hijzelf.
De prediker zal zich realiseren
dat hij een vrijgestelde is. En hij
zal ook weten dat Gods heil ho
ger en dieper is dan de horizonta
le sociaal-politieke werkelijk
heid".
Voor Ad den Besten heeft de
bezielde prediker een paar dui
delijke trekken. "Hij is er om de
Schriften uit te leggen, niet als
wetende onder onwetenden,
maar als een die zijn hoorders
misschien maar een klein eindje
vooruit is en die de schatten die
hij daar heeft ontdekt voor hen
uitbreidt. In ieder geval verbindt
één ding hem met deze mensen,
wat er verder ook mag spelen,
namelijk het beslissende: het ge
loof in de ene Heer Jezus Chris
tus. Waar dat element in de pre
diking ontbreekt, voel ik mij af
gestoten".
S.J. DE GROOT
"Toen de islam werd geboren
verkeerde de bevolking van Arabië
in een ellendige situatie. Het leven
was hard en werd beheerst door ar
moede. onwetendheid en identi
teitsverlies. Maar de grootste ram
pen waren de voortdurende oorlo
gen en roofovervallen tussen ver
schillende stammen. Er was een
dringende behoefte aaii vrede".
Zo begint Abdulnabi al Sho'ala
zijn bi jdrage in het december-num-
mer van het blad 'Begrip' (moslims
en christenen), waarin vier moslim
schrijvers aan het woord komen
naar aanleiding van het oecume
nisch bezinningsproces over vre-
de, gerechtigheid en behoud van
de schepping. (Adres van dit blad
is Luvbenstraat 17. 5211 BR Den
Bosch).
"De eerste opdracht van de islam
was vanzelfsprekend een eind te
maken aan die oorlogstoestand. Als
het nieuwe geloof enige bijval wil
de oogsten, zou het de gedachte
aan vrede sterk moeten bepleiten".
Abdulnabi beklemtoont dat vrede
in de islam diep geworteld is en
verder aan kracht heeft gewonnen
door deze leerstellingen. "Ze zijn
afgestemd op het bevorderen van
deugden die bijdragen aan het
scheppen en tot ontwikkeling
brengen van samenlevingen die
zich inzetten voor vrede. Gerech
tigheid is de eerste van deze deug
den. Er is geen vrede zonder dat.
De islam geeft geen rechtvaardi
ging voor oorlogen, tenzij ter zelf
verdediging of omwille van herstel
van gerechtigheid".
Gerechtigheid en vrijheid waren
ook de motieven achter de latere
oorlogen van de moslims, stelt de
schrijver vast. "Eeuwenlang heeft
ons gebied geleden onder i
en koloniale overheersing, en van
die erfenis zijn wij nog steeds niet
helemaal af. De gevolgen van on--
wetendheid en achterstand in ont
wikkeling moeten nog overwon
nen worden en stellen onze genera
tie voor een uitdagende opdracht".
Volgens Abdulnabi al Sho'ala
heeft de bevolking van het Mid
denoosten alle reden om de bedoe
lingen van de geïndustrialiseerde
machtsblokken te wantrouwen.
"Het groeiend besef van wantrou
wen en onveiligheid vertraagt al
leen maar de voortgang naar vrede
en stabiliteit. Wat wij nu nodig heb
ben is meer aandacht voor de
krachten die ons verenigen dan die
ons scheiden. Er is een gemeen
schappelijk doel: een constructie
ve en blijvende vrede".
Abdulnabi besluit: "Vandaag
moeten wij meer dan ooit inspira
tie putten uit Gods boodschap van
genade: O, gij die gelooft, -sticht
dan vrede".
Eerste in de wereld. Het Neder
lands Bijbelgenootschap heeft dr.
J. de Waard (57) benoemd tot bij
zonder hoogleraar in de bijbelver-
taalkunde aan de Vrije Universiteit
in Amsterdam. De hervormde
theoloog, die in 1966 als bijbelver
taler voor het Nederlands Bijbelge
nootschap naar Cameroun ging,
werkt sinds 1972 voor de Wereld
bond van Bijbelgenootschappen in
de functie van vertaalcoördinator.
De leerstoel, die wordt verbon
den aan de faculteiten theologie en
letteren, is de eerste in de wereld
die zich speciaal toelegt op het ver
talen van de bijbel. "Wetenschap
pelijke bezinning kan geen kwaad,
gezien de enorme groei van het bij
belvertaalwerk", zei J. van Capelle-
veen, voorlichter van het Bijbelge
nootschap. "In deze eeuw is de bij
bel in driemaal zoveel talen ver
taald als in de voorgaande negen
tien eeuwen". Er lopen op dit ogen
blik ongeveer 600 vertaalprojekten
van de bijbelgenootschappen in
heel de wereld.
Het Nederlands Bijbelgenoot
schap bestaat 175 jaar. Dat zal op 17
maart in de Nieuwe Kerk in Am
sterdam officieel worden herdacht.
Later in het jaar staat'een symposi
um over het gebruik van de bijbel
op het programma.
Naar Israël. Een delegatie van
de Raad van Kerken in Nederland
zal volgend voorjaar een bezoek
brengen aan Israel en de bezette
gebieden. De Raad van Kerken in
het Middenoosten en Palestijnse
christenen hebben de Nederlandse
raad daartoe uitgenodigd. Volgens
voorzitter dr. D. C. Mulder is de reis
vooral bedoeld als 'teken van be
wogenheid en bemoediging'.
Kerkgebouwen. De staat heeft
20 kerkgebouwen (onder andere in
Assen, Smilde, Lunteren, Tilburg
en Wormerveer) overgedragen aan
de Geredja Indjili Maluku (GIM),
met 30.000 leden het grootste Mo
lukse kerkgenootschap in ons
land. Minister Brinkman en het sy-
nodebestuur van de kerk onderte
kenden deze week in Den Haag de
overeenkomst. Voor het onder
houd van de gebouwen heeft de
staat de kerk bijna f. 28 miljoen als
bijdrage ineens ter beschikking ge
steld.
In 1951 nam de staat de taak op
zich, rykskerkgebouwen beschik
baar te stellen en te onderhouden
voor de Molukse gemeenschap.
Omdat in Nederland een scheiding
bestaat tussen kerk en staat en de
overheid deze scheiding ook ten
aanzien van de Molukse kerkge
nootschappen wilde doorvoeren,
werd al sinds 1976 gesproken over
eigendomsoverdracht. Dat resul
teerde in 1983 in een 'raamovereen
komst'. De laatste vijf jaar hebben
de overheid en de betrokken kerk
over de uitwerking van deze over
eenkomst onderhandeld.
De gesprekken over 32 gebou
wen waarvan verschillende Mo
lukse kerken gebruik maken, be
ginnen volgende maand.
(De opgaven voor de komende kerstdiensten
(kerstnacht en eerste en tweede kerstdag)
moeten vóór donderdagmiddag 12 uur in ons
bezit zijn, willen ze in de kerkdlenstenlijst van
volgende week zaterdag worden opgeno
men. Graag richten aan redactie Leldsch/-
Alphens Dagblad, afdeling geestelijk leven,
postbus 54. 2300 AB Leiden).
LEIDEN: Herv Gem. Hoogl. kerk 11 45 studente-
nekklesia. zie ook Oude Vestkerk; Marekerk 10
dr Meijers. 5 ds. Middelkoop, Babyloniënbroek;
Maranathak (L. Morsweg) 10 ds. Koolstra, 5 kin
derkerstfeest: Oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwijk) 9.30 ds Hor-
tensius en pastoor v Well, 11.15ds. Hortensius;
Bethlehemkerk (Driftstr.) zie Petrakerk; Bevrij-
dingsk, (Montgomerystr.) 10 ds. Jansen, 5 ds.
Koolstra; Vredesk. (Burggraven).) 10 ds. De Mey-
Meulendijk; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds.
Ribs; 'Stevenshof' 10 kand. mevr C. Lems, Acad.
Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. v Beinum.
Diakonessenhuis elke zat. 10.30 rk. dienst, mor
gen 10 30 ds. Hovius. Katwijk aan Zee. Ende
geest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vredeskerk zie
herv. gem Petrak. (Surinamestr.) 10 ds. Alblas.
10.30 in zijzaal dovendienst, ds. Slolstra. Noord-
wijk; Oude Vest 10 ds. Kramer; Maranathak. zie
herv gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.; bejaar
denhuis Groenhoven 10 kand. mevr S. P. Ver
meer Merenwijk zie herv gemeente Geref K
Vrijg (Herengr10en5ds.Houtman.Chr.Geref.
n Ned. (Be'hieh--~.i-erk ümts'r i 11 30 en 5 30
Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. v. 't
Hof, ziekenhuispredikant, 2 tot 4 kerstviering.
Doopsgez -Remonstr. Gem. (Lokhorstk. Pieters-
kerkstr.) 10 30ds Friederich Baptistengemeente
(Bethl.kerk Driftstr.) 9.30 hr. Quispel. Evang. Ge
meenschap (Middelstegr. 3) 9 evang. T. Korff,
10.30 evang. W Smit 4 famihekerstfeest. Evan-
geliecentrum-Pinksterbew (Bethlehemskerk
Lammermarkt) zo 10 evang. Zijlstra. 7.30 kerst-
gospeca.--gem (O Vest 13) 10
br J Elkèro.j.j: ->-■ ces Heiis (hoek Ves-
testr./Groenes'ec-) <0 en 7 Nieuw-Apost Kerk
(H. Rijnd 9 50cn4 wo 8. Zever Pee ag-ad-
ventisten t C-e Ontmoeting'. Nooidhotland
C!-.ns:eli|ke Wetenschap
(SteenscF 6) 10.30, Kerk van J. Chr. vd
der L Dagen (Brahms!9.30.
(Zoeten.v sirgen z
Lammenschanswec
ring, ha; G. Herderkerk 10 en 6.30 ds. Nieuwen-
huis; De Bron 9.15 ds. Taselaar, 10.30 en 6.30 ds.
Verheul; Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder; Drie-
hoorne 7 nam. ds. Ouwendijk; Oudshoomse kerk
10 ds Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan) 9 30 ds.
Ouwendijk, 6.30 ds. Abma. Gouda. Geref. Kerk
Mar.kerk 110 ds Wilschut (100 j. Mar kerk), 5 zie
Adventskerk: Salv.kerk 10 en 6 30 ds v Wijn
gaarden Geref K. Vrijg. (school Bospark,
K Mollema Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.)
9.30 leesdlenst, 2.30 ds. v. Heteren, Werkendam,
21 dec. 7.30 ds. v.d. Meij. Oud-Geref. Gem.
(Hooftstr. 240) 9.30 en 4. Bapt.gem. (Mólenwerf-
Noord (school Kalkovenw. 62)
6.30 ds. A. v.d. Berg. Volle-evang.gem. ('De Ark'.
Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. P. Bronsveld. Plnkster-
gem. 'Het Licht' (Morgenstersch. Briljantstr. 1) zo.
10 Christengemeente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bet
hel', hoek Emmalaan) 10 hr. T. Brands, Llsse. Le
ger des H. (Zonneweg 3) 10 en 7. Remonstr.
Gem. (Van Mandersloostr. 36) 4.30 kerst-gezins-
BENTHUIZEN;
Kunz, Waddinxveen. Geref.
Schweltzerstr.-Bemhardstr.)
BODEGRAVEN- Herv. Gem. Dorpskerk 10 prof.
dr. Graafland. Gouda. 6.30 ds. v.d. Hoef; Salv
.kerk 10 ds. Terlouw. 6.30 ds. Kooien, IJsselstein;
Bethl kerk (Nieuwerbrug) 10 ds. v.d. Hoef, 6.30
ds. Teriouw. Geref. Kerk 10 ds. Elderman, 6.30
ds. Buikema, Zwammerdam. Geref. Gem. (Sta
tionsweg 17) 10 en 6.30 leesdienst. Evang.-Luth.
Gem. Dorpskerk 9.30dr.
Geref Kerk
Chr. Geref.
burg. Geref. Gem.
ABBENES Hen/ Gem 9 30 ds Versopul.
os v i noi. wouorugge uerei
Gesink, Noordwijk, 6 oü ds Boer. P.k k
Gronden, Nunspeet, met gehandicapten en mmv
Leger des Heils; Kruiskerk 10 ds. Ommering; Op-
standingskerk 10 ds. Jonkman, 6.30 ds. Omme-
ds. Kuiper. Kapel-W v.d. Bergh-stichting 1
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds. Streef-
Nljkerk; De Zilk 10 ds. Joh. Sierat, Leider-
/ictork. zat 7, zo 9 en 11Jozefk.
10.30; De Zilk zat 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will.kerk
10 ds. Kooman; Pauluskerk 10 mevr. l.'Eggink-
Hoog; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. J. v.
Rossum, Voorburg, 7 hr W J. Schot. Geref. Kerk
10 ds, Plomp. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schil
derschool) 9.30 ds. Bouwsma, Rijnsburg. 4.30 ds.
Grutter. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 br.
Ziethuis, 4 ds. J. Smit, Baarn, ha. Van Wijcker-
Gem. 10 dr. Meijering. RkKerkz.
Kerkelijk centrum 'De Bron' in Alphen aan den Rijn-Ridderveld.
Affourtit. Rozen- ring.
Groen-college) zie Katwijk aan Zee Geref
10 ds. v Breevoort, 5 ds Kersten. Rk Kerk zat 7.
Vliegkamp Valkenburg 10 eucharistievie-
I. den Braber, Vries. Rk Kerk: dorp
LEIDERDORP Herv. Gem en Geref Kerk
Dorpsk. 10 ds. Doesburg. 6 30 ds. Stegeman;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. Stegeman. ha. 6 30
volkskerstzang. Leythenrode
.gem (wijkgeb. Zijlkw.) 10 f
drachtdienst. Rk Kerk zat 7. zo. 10 en n .30.
LEIMUIDEN: Herv Gem. 9.30 ds. Schilt. 7 volks
kerstzang in Het Spant. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d.
Kooi. 7 zie herv. gemeente. Rk Kerk zat. 7. zo.
9.30 en 11.15
r, Geref. Kerk V
Kersten. 5 ds. Koster. Triumfatork 1
5 ds. v. Breevoort Geref. K. Vri|g.
Heida Ned. Geref. K. (aula Bestevaer-mavo) 1
zaal) 10 en 5 ds v.d. Belt. Geref. Gem. (Remise-
strzo. 10 en 5 leesdienst. di 20 dec. 7.30 ds.
Honkoop Geref Gem. in Ned (Louwestr.) 10 en
5 Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45 Onafh.
Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst. 2.15 ds.
Romph, Noordeloos. Remonstr Gem. 4 nam
kerstviering voor jong en oud. Evang gem (ver-
gebouw 'De Rank'. Regthuysplein) 12 nam Rk
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9 30 hr. J. de Haan.
6.30 zie geref. kerk. Geref. Kerk 9 30 mevr ds At-
tema-Roosjen. L.dorp. 6.30 gez. kerstdienst
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds. A. J. de
Jonq, Leiden, 7 ds. Bronsgeest. Leiden Geref.
9.30 ds.. Wijngaarden. 4.30 ds. Rang Chr.
roll'fe.'s
- H Binnendijk, Rijnsburg. jeugddienst Geref Geref. Kerk 9 30 en 4 30 ds. Hogenbirk. Sassen-
heim. Rk Kerk zat. 7. zo 10
Ned. Geref. I
leesdienst. br C Baarlman. 7 ds. De Groot. Am
stelveen. Chr. Geref. Kerk 10 en 4.30 ds v. Dij-
slie- ds. Rang, N.-Vennep, 7 ds. C
;k Kerk: Agathakerk z
polder zat 7. zo 10.30; Mariakerk z
10.30; Engelbew. zat. 7, zo. 10
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 ds Vermeulen.
6.30 ds. Bouman, Scheveningen Geref Kerk 10
s Huisman. H.woude. 6.30 ds Kersten. Katwijk
eref. K. Vrijg. 8..— - - g
30 ds. Heida. Vli
wijk aan den Rijn.
VOORSCHOTEL: Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds.
Mackaay, Leiden; De Ontmoeting (Noordhofland)
de Kuiper. Herv. evang. op geref grond-
g (kerkgeb.
Ie) 9.30 ds
nst. 10.30 agapè-vierlng. F
Rk 11.30; M. Godskerk.
1.10 Kerk van En-
5 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. G
9.30 ds. De Graaff, Nieuwveen, zie ook g>
kerk. Geref. K. 9.30 ds. Stolk, Aalsmeer,
kerstzang in sporthal 'De Tweesprong'. Remon-
1 Veld, Ede, 5 ds Maasland, Capelle a
kerk 9.30 ds. Wagter Geref Kerk Petrakerk 9.30
ds. Verschoor. 5 ds. Ribberink; Immanuelkerk 9
en 10.30 ds. Snel. 5 ds. Cziria; Maranathakerk
9.30 ds. Ribberink. 5 ds. Verschoor. Geref. Kerk
Zomer. Vlissingen. Chr. Ge-
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Dorpsk. dienst.
dr. Bade, 7 ds. Germans, Sassenhelm, jeugd-
RUPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv Gem 9 en 10 30 ds. Volle-
bregt, zie ook geref kerk. Geref Kerk 10 ds. Bras.
7 oecum. jeugddienst met kerstzang en mmv
mimegroep van 'Jeugd met een opdracht' uit Lel
den. Chr. Geref. K. 10 en 5 kand. P. Boomsma,
Apeldoorn. Ned. Prot. Bond (Jul.laan 17) 4 nam.
adventsviering voor jong en oud. Rk Kerk zat 7,
zo. 9.30 en 11
TER AAR: Herv. Gem. 9.30 ds. Eljsenga, Zw-
dam, 6.30 ds. Stam. Geref Kerk 9.30 ds. De
Reus, 6.30 ds. Aalders. Rk Kerk Aardam zat. 7,
zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en
>.9.15 dagsschool. Geref. Kerk Kruisk. 10 30 ds Bon-
Remonstr. Gem.
Geref Kerk Zijllaan 10 ds Sweepe.
Haag, 7 ds Wolthuis. Monster Ned. Prot Bond
(Kerkdam) 10.30 dr. Buitkamp. R dam.
Thieme, Boekoop. Rk Kerk z
ZEVENHOVEN: Herv. Gem 9 30 ds Ten Voor
den. N -Vennep Geref. Kerk 9.30 ds. Femhout.
Alphen. 7 ds. Cziria. Rijneburg.
ZOETERWOUDE: Herv Gem 10 ds V
Rk Kerk St. Jan zo. 9.30; Chr. Dienaark 2
10; Meerburgkerk H. Rijndijk zat. 7. zo
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 10 ds. Stam. Ter
Aar, 6.30 kand. C. v. Nieuwenhulzen, Nunspeet.
Geref. Kerk 10 ds. Buikema, 6.30 ds. Elderman,
Bodegraven. Remonstr Gem. 5 kerstmaaltijd.
