De ommezwaai van een 'foute' fotograaf
Floortje Bloem in nachtmerrie
Boeiende foto's Sekimmelpenningh over Haagse oorlogsjaren
Onderkoelde temperamenten
Kerstklanken
lust voor oor
DONDERDAG 15 DECEMBER 1988
KUNST
PAGINA 29
DEN HAAG - "Soms pak
ken mensen een stoel om
even bij te komen van de
emoties die de beelden op
roepen," zegrt conservator
Michiel van der Mast van
het Haags Historisch Mu
seum. Na bijna twee we
ken exposeren blijkt dat
het werk van de Haagse
fotograaf H. G. L. Schim-
melpenningh (1895-1972)
over de oorlogsjaren in de
Residentie bij vooral ou
dere mensen een diepe in
druk achterlaat.
door
Pieter Webeling
In de eerste bezettingsjaren was
Schimmelpenningh flink fout. Na
de capitulatie in mei 1940 voerde
hij opdrachten uit voor het nazi-ge
zinde Rijkscommissariaat. Zo foto
grafeerde Schimmelpenningh de
installatie van de nieuwe macht
hebbers op het Binnenhof en ver
eeuwigde hij de aanwezigheid van
de vele Duitse functionarissen in
Den Haag, kortom: het beeld dat
volgens de bezetters naar buiten
moest worden gebracht. Veel van
dit materiaal werd in (legale) dag
en weekbladen als De Telegraaf en
Panorama gepubliceerd.
Den Haag en de arrestatie
Eind 1941 stopte de fotograaf NSB-leider Mussert.
met zijn omstreden werkzaamhe
den. Voor de pers schoot hij alleen
nog plaatjes van 'neutrale' onder
werpen als een pasgeboren beertje
in de Haagse dierentuin. Opmerke
lijk is dat Schimmelpenningh van
af die tijd als particulier fotograaf
Haagse gebeurtenissen vastlegde,
die de Duitsers juist niet in de
openbaarheid wilde hebben. Zoals
de aanleg van de Atlantikwall of -
later- de erbarmelijke taferelen tij
dens de hongerwinter. Bij de be
vrijding tenslotte stond Schimmel
penningh vóóraan bij ondermeer
de intocht van de Canadezen in
De arrestatie van Mussert door de Binnenlandse Strijdkrachten, gefotografeerd door Schimmelpenningh^
GPD>
Nazi-smet
Na de oorlog diende de fotograaf
zich te verantwoorden voor zijn
Duitse propaganda-werk bij de
Commissie voor de Pers Zuivering,
Hij kwam er uiteindelijk goed van
af en kreeg een 'certificaat van
geen bezwaar'. Toch bleef de nazi
smet op hem rusten. Na de oorlog
was hij dan ook niet meer werk
zaam als persfotograaf.
Foto-historicus Louis Zweers
delfde het oorlogs-oeuvre van de
Haagse fotograaf op uit stoffige de
archieven van Sijthoff Pers en de
'Het verrotte leven
Devika Strooker (rechts) en Jentine de Boer
lijknamige boek. Met: Devika Strooker,
Jentine de Boer, Felix-Jan Kuypèrs, Liz
Snoyink, Jasper de Moor en Wilbert Gies-
Regie: Willem van de Sande Bakhuy-
i. Gezien op 14 december in de Leidse
Schouwburg (première).
LEIDEN - Het boek beschrijft,
het theater laat zien - dus moet de
toneelversie van een roman in
elk geval anders zijn. Dat weet ie
dereen. Toch valt hier nog eens
extra op, dat het toneelstuk echt
anders is geworden. De roman
'Het verrotte leven van Floortje
Bloem' beschrijft hoe Floortje na
m zwerftocht via pleegouders
tehuizen uiteindelijk in de he-
roineprostitutie terecht komt. Er
3 daarin sprake van ëen geleide
lijke ontwikkeling, terwijl het to
neelstuk ons nu juist direct in
verwarrende reeks gebeurte-
sen stort. Wie het boek niet
gelezen heeft, mist misschien de
achtergrondinformatie Als toe
schouwers moeten we zelf veel
er invullen. Wij worden deel
genoot gemaakt van de nacht
merrie van Floortje die vergeefs
laar een houvast zoekt.
Floortje maakt daarom 'ook
voortdurend deel uit van alle ge
beurtenissen op toneel, of is al
thans zichtbaar aanwezig. We kij
ken namelijk via haar naar haar
zelf en haar omgeving. Voordeel
die nachtmerrie-achtige
sfeer is het vermijden van plat re
alisme dat in dit stuk slechts on
geloofwaardig zou overkomen.
Tevens verzandt het stuk hier
door niet in een fragmentarische
reeks losse scenes, die na de no
dige tijdrovende changementen
elkaar opvolgen. De overgangen
verlopen soepel en soms verras
send, hoewel de afzonderlijke
scenes noodzakelijkerwijs
schetsmatig kort blijven. Dat be
zwaar heeft men niet kunnen
wegpoetsen. Soms overheerst
een opeenvolging van scenes vol
schreeuwen en schelden. Wie
niet tegen drieletterwoorden
kan, kan maar beter niet naar de
voorstelling gaan kijken.
De nachtmerrie-vorm, waarin
de uitvoerenden dit stuk hebben
gegoten, biedt zeker voordelen.
Vergeleken met 'Jan Rap' met
zijn eenheid van plaats en hande
ling (namelijk het wel en wee van
een opvanghuis) en de gezinssi
tuatie in 'De moeder van David
S.' is dit stuk dramatechnisch
veeleisender. Toch is de gekozen
oplossing niet ideaal. Om echt
met deze Floortje Bloem mee te
leven, wordt je moeilijk ge
maakt. Dat ligt niet aan Devika
Strooker die in haar vertolking
van Floortje aan de Gemma uit
'Jan Rap' doet denken. Ook zij
neemt haar toevlucht tot een gro
te bek om maar overeind te blij
ven. Deze Floortje doet niet zie
lig, en om haar antwoorden valt
ook wel eens te lachen. Zeker na
de pauze wordt het spel van De
vika Strooker gelukkig nog veel
genuanceerder.
Het probleem van de voorstel
ling zit hem veel meer in de rond
haar zich afspelende gebeurte
nissen. Naast Devika Strooker
hebben alleen Jentine de Boer
(als Beppie, de zus van Floortje)
en Felix-Jan Kuypers (als Sjon,
de student die zich het lot van die
twee meiden aantrekt) een eigen
vaste rol. De overige negen per
sonages worden door drie ac
teurs gespeeld. Bljkbaar is het
heel moeilijk om van zo'n korte
rol iets geloofwaardigs te maken.
Zoals Liz Snoyink bijvoorbeeld
de rol van Floortje's moeder
speelt, is ronduit slecht. Alleen
maar schreeuwen en jammeren -
wie is die vrouw die haar dochter
zo zonder meer in de steek laat?
We krijgen geen glimp van haar
te zien. Maar zelfs Felix-jan Kuy
pers die toch één eigen rol heeft,
is niet altijd overtuigend. Dat
Sjon tenslotte helemaal uit zijn
bol gaat, wordt wel erg nadruk
kelijk door hem gespeeld.
Aan het eind van het boek heb
ben Floortje en Beppie een knal
lende ruzie. Beppie gooit zelfs
het lievelingskonijntje van
Floortje uit het raam. Floortje
gaat het speelgoedbeestje zoe
ken, maar het is de vraag, of ze
het nog ooit zal vinden. Dat is het
symbool, dat Floortje echt alles
kwijt is. In de toneelversie is het
Floortje zelf die het speelgoedko
nijntje uit het raam gooit. Dat is
concreter - deze door iedereen
verlaten Floortje gooit haar kop
in de wind, accepteert haar verlo
ren strijd en gaat hierna onge
twijfeld de baan op.
WIJNAND ZEILSTRA
gemeente Den Haag. "Het is niet
meer te achterhalen waarom
Schimmelpenningh brak met het
Rijkscommissariaat. Misschien
deinsde hij terug voor de steeds
grimmiger wordende houding van
de Duitsers tegen bijvoorbeeld de
joden - het blijft gissen".
Zweers benadrukt het belang
van Schimmelpenninghs werk.
"Hij was één van de weinige foto
grafen die de oorlogstijd in Den
Haag heeft vastgelegd. Het meeste
fotowerk uit de bezetting is afkom
stig uit Amsterdam, dus vanuit his
torisch oogpunt is het geen onbe
langrijke vondst".
Het unieke karakter van Schim
melpenninghs werk was voor de
foto-historicus reden om in samen
werking met mediasociologe Tine
ke Luyendijk het initiatief te ne
men voor de foto-expositie in het
Haags Historisch Museum, met als
titel 'De twee gezichten van de be
zetting'. Onder dezelfde naam stel
den de onderzoekers een foto-boek
Pierewaaien
"Of er niks aan de hand is!" Con
servator Van der Mast (43) wijst
naar een foto waarop een Duitse
militaire kapel ontspannen een
nummer blaast op de Schevening-
se boulevard, gadegeslagen door
langslopende belangstellenden.
"Dat zijn Hagenaars die daar lopen
te pierewaaien, en kijk naar de da
tum: 16 mei 1940, nét na de capitu
latie! Zie je, dat zijn nou typisch de
foto's zoals de Duitsers ze graag
wilden hebben. Om te laten zien
hoe vriendelijk de bezetter was
voor de bevolking".
Van der Mast ziet een andere fou
te plaat: Rijkscommissaris Seyss-
Inquart inspecteert Duitse troepen
op het Binnenhof. "Let op die dia
gonale lijnen in de foto, van die rij
Duitse manschappen. Schimmel
penningh gebruikte in zijn foto
compositie veel diagonalen, dat
dwingt respect af bij een kijker. Zo
krijgt die plaat de beoogde propa
gandistische waarde".
"Ik vraag me wel eens af, wat was
't voor vent, die Schimmelpen
ningh. Je probeert 'm als het ware
weer tot leven te brengen door na
te denken wat zijn motieven waren
om dit soort foto's te maken. Bij
mij ontstaat een beeld van een na
ïeve man, die zich liet leiden door
de ontstane omstandigheden. Ie
mand die te weinig body had om
zich af te zetten tegen de Duitse be
zetting, maar er later wel achter
kwam dat hij niet op de goede weg
"Als persfotograaf geeft Schim
melpenningh de beelden heel preg
nant, zodanig dat er geen verhaal
bij nodig is - het is duidelijk wat hij
bedoelt. Door het moment van op
name en de beelduitsnede kan hij
precies overbrengen wat hij wil la
ten zien. En dat heeft hij heel ter
loops gedaan. Niet met veel poeha
iets presenteren, maar bijna van
zelfsprekend het beeld geven. En
als je vijf seconden langer kijkt,
merk je hoe sterk juist daardoor
het beeld is! Dan komt het des te
krachtiger door, véél sterker dan
wanneer het nadrukkelijk zou zijn
gepresenteerd. Over-benadrukken
heeft vaak een tegenovergesteld ef
fect".
Waalsdorpervlakte
Als voorbeeld vestigt de conser
vator de aandacht op een foto van
een man in uniform, die met een
strak gezicht naar beneden kijkt.
Mei 1945. Achter hem soldaten met
stenguns. "Een foto van Van Geel
kerken, de plaatsvervangend lei
der van de NSB, die op de Waals
dorpervlakte bij het opgraven van
gefusilleerde verzetsmensen wordt
gedwongen naar die lijken te kij
ken. Maar je ziet geen lichamen,
heel suggestief dus. Dat maakt het
beeld krachtiger dan wanneer de
lijken wél te zien zouden zijn".
Een foto waarop een arts is te
zien die een halfvergaan lijk tracht
te identificeren, is door Van der
Mast niet opgenomen in de hon
derd foto's tellende tentoonstel
ling. "Die foto is te 'heavy' om te la
ten zien. Het is goed als er emoties
loskomen, maar je moet zeg maar
de sensatie vermijden."
De fototentoonstelling 'De twee
gezichten van de bezetting' in het
Haags Historisch Museum duurt
tot en met 26 februari 1989. Het
boek (112 pagina's) is te bestellen
door overmaking van 25 gulden op
gironummer 53 78 421 ten name
van Sijthoff Informatie Centrum in
Rijswijk, onder vermelding van
'De twee gezichten'.
Standaardwerk
over Berlage
DEN HAAG (ANP) - Het eerste
complete overzicht van het werk
van de Nederlandse architect Ber
lage. Zo mag .Hendrik Petrus Ber
lage - Het Complete Werk' wel wor
den bestempeld, aldus uitgeverij
Atrium uit Alphen aan den Rijn.
Het boek, geschreven door de
Italiaan Sergio Polano, hoogleraar
in de architectuurgeschiedenis aan
'de universiteit van Venetië, werd
gistermiddag in het door Berlage
ontworpen Haagse Gemeentemu
seum gepresenteerd.
Aan de hand van ongeveer 400 af
beeldingen wordt duidelijk ge
maakt hoe Berlage werkte en wel
ke ontwikkelingen hij doormaakte.
Verder staat er een volledige weer
gave in van de beroemde lezing die
Berlage in 1923 hield aan de Sor-
bonne in Parijs, een catalogus van
zijn geschriften en een bibliografie.
De Venetiaanse hoogleraar
schreef al eerder over Nederlan
ders, bij voorbeeld over de groep
De Stijl en over één van de oprich
ters daarvan, de architect en schil
der Theo van Doesburg.
Nijhofiprijs
AMSTERDAM (ANP) - De schrij
ver, docent Duits en vertaler Ad
den Besten (65) uit Amsterdam is
de Martinus-Nijhoffprijs toege
kend voor zijn vertaling van de
Hölderlin-gedichten. De prijs van
15.000 gulden wordt hem 27 januari
in Den Haag uitgereikt. Dat heeft
het Prins Bernhard Fonds vandaag
bekendgemaakt
Hölderlins poëzie kenmerkt zich
door een strenge metrische tech
niek en een voor de Nederlandse li
teraire traditie ongebruikelijk pa
thos. Naar het oordeel van de jury
is Den Besten er in geslaagd de ei
gen letterkundige en culturele aard
van die poëzie alle recht te doen in
een natuurlijk lopende Nedrer-
landse vertaling. De vertaling is
daarmee een fraaie verrijking van
de Nederlandse literatuur, aldus de
jury.
Leiden English Choir
Enthousiast kerstconcert
'A Christmas Concert' door het Leiden
English Choir o.l.v. Ineke Smit en Colin
Ewen. Solistische medewerking: Josje
Heffels (sopraan) en Nicolai Cok (bariton).
Begeleiding het Leiden English Chamber
Orchestra. Gehoord op 14 december in de
Evangelisch-Lutherse kerk.
LEIDEN 'Rejoice and be
glad', het lied van Mendelssohn,
waarmee het Leiden English
Choir zijn traditionele Kerstcon
cert opende, zou als motto kun
nen dienen voor de gehele
avond. Ditmaal stonden zoals an
dere jaren niet alleen Christmas
Carols op het programma, maar
werd voor de pauze een aantal
meer en minder bekende werken
passend bij Kerstmis uitgevoerd.
Hoofdmoot daarin was de in 1984
voor het eerst uitgegeven cantate
'Vom Himmel hoch komm ich
daher' van Mendelssohn voor
koor, solisten en orkest. De grote
bewondering die Mendelsohn
had voor Bach, wiens werken hij
nauwgezet bestudeerde klinkt in
deze cantate duidelijk door. Met
name over het koraal dat de can
tate zijn naam geeft ligt Bach's
schaduw, al heeft Mendelssohn
de melodie toch op een geheel ei
gen wijze getoonzet.
Tot de bekendere werken be
hoorden o.a. drie liederen van
Michael Praetorius waaronder
het bekende 'In dulci jubilo',
Sweelinck's Hodie Christus na-
tus est' en een motet van Pa-
lestrina, Dies Sanctificatus'. On
der leiding van Ineke Smit werd
met grote inzet en enthousiasme
gezongen. Veel zorg
is besteed aan de balans tussen
de stemsoorten, waardoor een
mooie homogene en lichte (En
gelse?) koorklank bereikt wordt.
Ook op de zuiverheid was weinig
aan te merken, merkwaardig ge
noeg waren er op dat gebied
meer problemen in de Mensels-
sohn-cantate dan in de onbege
leid gezongen werken. In de so
lopartijen toonden Josje Heffels
en Nicolai Cok al een aardig eind
op de professionele weg gevor
derd te zijn.
Met een feestelijke 'Fanfare for
Christmas' van Robin Wells
werd het tweede deel van het
programma ingezet waar het
koor o.l.v. Colin Ewen zich merk
baar opperbest in thuis voelde:
een serie Carols en traditionele
kerstliederen in de bekende zet
tingen van componisten als Da
vid Willcox en John Rutten.
Welluidend, rijk en verrassend
geharmoniseerd zonder overda
dig of gekunsteld te zijn, en vol
expressiviteit. Van de 14 over het
algemeen uitstekend gezongen
liederen oogstte het lichtvoetige
en vrolijke 'Lord of the dance'
een extra applausje. De haast
brutale moderne zettingen van
William Mathias van 'A babe is
born' en 'Sir Christèmas' vorm
den een pikant contrast met de er
omheen gegroepeerde ouden be
kenden. En na hêt hartelijke en
welverdiende applaus zong het
koor als toegift - het kon haast
niet andere - 'We wish you a hap
py Christmas'.
MIES ALBARDA
Temperaments van José Besprosvany.
Choreografie: José Besprosvany. Muziek:
Paul Hindemith (De vier temperamenten).
Gezien op 14 december in het LAK-theater
alwaar nog
LEIDEN - Tot welk type mens
rekent u zichzelf: het sanguini
sche (impulsief en fel), het fleg
matische (onverstoorbaar kalm),
het cholerische (driftig en opvlie
gend) op het melancholische?
Van deze van oorsprong Griekse
temperamententheorie ging
danser/choreograaf José Be
sprosvany in elk geval uit in de
voorstelling Temperaments. De
Mexicaan van geboorte kreeg
zijn opleiding aan de befaamde
Mudra-school in België en hij
danste enkele seizoenen bij Mau
rice Béjart's Compagnie van de
XXe eeuw om zich in 1983 als
choreograaf te vestigen.
De inspiratie voor de vier tem
peramenten vond Besprosvany
weer in de muziek van Paul Hin
demith die 'De vier temperamen
ten' componeerde in 1947 en in
de gelijknamige choreografie die
grootmeester George Balanchi-
ne daarop maakte. Van Balanchi-
ne heeft hij de abstracte, zuiver
op vorm gerichte dans afgeke
ken. Hij deelt de ruimte dus keu
rig op in een met krijtstreep gete
kend vierkant, een diagonaal of
een driehoek. Maar de esthe-
tisch-theatrale werking die die
geometrische vormen bij Balan-
chine teweeg brengen, ontbre
ken in Temperaments.
De vier dansers verolken om
de beurt een van de tempera
menten en u begrijpt dat de san
guinische danseres de diagonaal
wat heftiger neemt dan haar me
lancholische tegenhanger. Inte
ressant wordt het echter zelden
daar vooral het ritme van de
voorstelling slopend is. De ge
deelten zonder muziek met een
spaarzame beweging zijn lood
zwaar en de solo's niet meer dan
een aaneenschakeling van poses.
Voor de hand liggende poses
want het bewegingsidioom van
Besprosvany is pover en karig.
Hoe intelligent uitgedacht de
geometrie van de ruimte in het
programmaboekje dan ook ge
noemd mag worden, het heeft
geen enkele functie voor de vier
temperamenten die hij óók wil
laten zien. Het ontbreekt Tempe
raments juist aan persoonlijk
heid. Slechts bij vlagen is het
boeiend, slechts bij vlagen ont
staat er bij de dansers iets als
contact. Op die momenten werkt
vorm "dramatisch'.
Terwijl ik altijd dacht van niet,
moest ik mezelf gisteravond tot
het flegmatische type rekenen.
Kalm en onverstoorbaar. Onbe
wogen.
INGRID
VAN FRANKENHUYZEN
Concert door het van Wassenaer Ensem
ble en het kamerkoor Ad Novum met wer
ken van o.a. Corelli, Praetorius en Fauré.
Dirigenten: Benjamin Boers en Ad de
Groot. Orgel: Jaco van Leeuwen. Gehoord
op 14 december in de Dorpskerk in Wasse-
WASSENAAR - We moesten het
hebben van onze oren en van de
ruimtelijke indrukken van de
kerk om ons heen. Wie bijtijds de
Dorpskerk had opgezocht, kon
verzekerder zijn van uitzicht op
koor en orkest. De laatkomers
moesten zich een plekje verove
ren in de al volgepakte kerkban
ken.
Met veel verve en een fiks tem
po werd het Concerto Grosso
van Corelli ingezet. De gladde,
stenen muren van de kerk en zijn
hoge gewelven gaven de strij
kersklank extra glans en volheid.
Solisten en ensemble gaven aan
elkaar de melodieën door, waar
bij slechts een enkele onzuivere
intonatie deed vermoeden dat de
solisten geen professionals wa
ren. Voortdurend goed in tempo
musiceerde men dat het een lust
was voor het oor.
Door dit voortvarend begin
van het orkest aangemoedigd,
liet ook het koor 'Ad Novum'
zich meteen van zijn voordelig
ste kant horen met liederen van
Jakob Handl en Michael Praeto
rius. Doordat de heren niet in de
meerderheid waren, bezat het
koor een klank die heel helder en
licht van toon was, wat uitste
kend paste bij deze renaissance
liederen. Licht en verend konk
'Resonet in laudibus' en het rit
misch lastige 'Ecce concipies'
hield desondanks goed stand.
Ondanks het gedisciplineerde
stemmen van de blaasinstru
menten, die het orkest versterk
ten voor 'Partita in modi antichi'
van Strategier, ging er in het be
gin toch wat verloren aan zuiver
heid van stemming. In latere de
len zoals het andante en het gio-
coso werd dit weer volledig
goedgemaakt. Het vele pauken-
geroffel in het marcato klonk bij
de royale akoestiek van de kerk
wat overdadig.
Na de pauze speelde het koor
de hoofdrol in een flink aantal
Christmas Carols. De opeenvol
ging van vele coupletten wordt
een beetje spannend gehouden
door afwisseling in samenklan
ken en variatie in volume. Achter
in de kerk werden de liederen
met orgelbegeleiding gezongen.
Hier bleek het koor te beschik
ken over een stevig geluid dat
toch helder bleef. Geëindigd
werd met 'Cantique de Jean Ra
cine' van Fauré voor koor en or
kest. Koor, blazers en strijkers
voegden hun stemmen samen in
de transparante muziek die
plechtig klonk en waarvan de ak
koorden mooi afgewerkt het con
cert besloten.
MONICA SCHIKS
