'Aruba paradijs voor archeologen'
Oorlog wint in Mozambique
Leids team legt oorspronkelijke beschaving van eiland bloot
Land is al een kwart eeuw bezig met overleven
ZATERDAG 10 DECEMBER 1988
EXTRA
PAGINA 31
Het is een mirakel dat Mozambique
nog bestaat. Eerst kwamen de
Portugezen, toen de Rhodesiërs en
na de onafhankelijkheid in 1975 de
Zuidafrikanen in de gedaante van
MNR-rebellen. Mozambique is
geconfronteerd geweest met
hongersnoden en verkeerde
staatsplannen en het verloor bij een
vliegtuigongeluk een geliefde
president. Toch heeft het land nooit
een staatsgreep hoeven meemaken.
door Frits Baarda
De laatste feestgangers zijn al een
kwart eeuw geleden naar huis ge
gaan. Ze hebben de lichten uitge
daan, de deur achter zich dichtge
trokken en hebben hals over kop de
boot genomen naar Portugal.
Het gebouw is nu een curieus karkas,
waarin gras de weelderige tapijten heeft
vervangen en alle ruimten tochten om
dat de deuren al lang zijn verdwenen. Al
leen het parmantige molentje op de nog
overeind staande muren herinnert aan
de tijden dat de Moulin Rouge middel
punt was van het vertier der kolonisten
in wingewest Mozambique.
Het gebouw in Beira, de op een na
grootste stad van het land, is een beziens
waardigheid voor buitenlanders die Mo
zambique aandoen en zich vergapen aan
het verval dat zijn werk sneller doet dan
mensen zich kunnen voorstellen. De
Moulin Rouge, pal tegenover de strakke
lijnen van het nieuwe station, is Mozam
bique in het klein. Het is niet alleen een
symbool van ontluistering, maar tevens
van de drang tot overleven, al is het op
puin. Tussen de verveloze muren heb
ben gezinnen er, ondanks 25 jaar oorlog,
hun thuis gemaakt en hebben kinderen
er plezier met zelfgemaakte autootjes
van ijzerdraad en verweerde banden die
ze voor zich uit rollen.
Het is een mirakel dat het Afrikaanse
land nog bestaat na alle hongersnoden,
verkeerde staatsplannen en oorlogen. De
oorlog van de gewapende bandieten
zoals de MNR-leden door hoog en laag
worden aangeduid, heeft een indruk
wekkende tol geëist: meer dan 2200 lage
re scholen zijn vernield, 900 loodsen, 700
klinieken en 1300 bussen, traktoren en
vrachtwagens. De meest behoudende
schattingen spreken van honderddui
zend mensenlevens.
Geblakerd
Beira is een geblakerde stad met uitge
woonde flats, waarin meerdere gezinnen
met hun geiten en kippen een kamer be
wonen. Koloniale huizen met verrotte
veranda's staan er tussen hoge kantoor
flats, in onafgebouwde staat. Hotel Mo
zambique is een toonbeeld van ontred
dering: vijftien verdiepingen hoog, maar
de liften werken zelden of zijn niet meer
tot stoppen te dwingen. Bedienend per
soneel giet emmertjes water in de groeze
lige badkuipen ten gerieve van de gasten
die in hun kamers op beton lopen en op
matrassen slapen waarop de Portugezen
van de feesten hebben moeten bekomen.
De deur van mijn kamer moet ik zelf in
de sponningen hijsen.
Je kunt er de Portugezen niet meer de
schuld van geven, maar vaststaat dat ze
wel de voedingsbodem voor de ellende
hebben gelegd. Ze hebben de kolonie in
middeleeuwse staat aan de oorspronke
lijke bewoners overgedragen, nadat de
Anjerrevolutie in 1974 in eigen land vijf
tig jaar starre dictatuur had opgeruimd.
Mozambique was niets meer geweest
dan een overzeese provincie, waar
grondstoffen voor het oprapen lagen en
de inwoners niet meer waren dan uit
voerders van orders.
ven, waarvoor onderdelen ontbreken,
kerkhoven van opengelegde vorkheft-
trucks, meters lange staalkabels. "Je
kunt Mozambikanen alles leren, het zijn
net sponsen, zo gretig. Maar net zo snel
maken ze ook alles weer kapot". Twee
honderdduizend ton vergaan kapitaal
ligt in de haven te wachten op een Zuid-
koreaanse opkoper, die er wel brood in
ziet
Waar haalt men de moed vandaan in
een stokoude haven te investeren, terwijl
elders een uitzichtloze oorlog voortduurt
en het land verlamt? Gonzalo Ferrao Ju
nior, plaatsvervangend directeur van de
Beira Corridor Authority, kijkt me bijna
verwijtend aan als ik hem de vraag voor
leg. "We kunnen niet wachten tot de oor
log voorbij is. De mensen in het land lij
den. Die moeten we van goederen voor
zien. We hebben bovendien nu de steun
van de internationale gemeenschap, daar
moeten we gebruik van maken. De enige
oplossing voor onze zorgen is de verwij
dering van het apartheidsregime in
Zuidafrika, maar niemand weet hoe lang
dat nog kan duren".
Om zijn woorden kracht bij te zetten,
geeft hij enkele cijfers. De containerop
slag is in driejaar tijd verdrievoudigd tot
15.000 stuks. In 1986 verliet 1,3 ton goe
deren de haven, het jaar erna twee ton en
dit jaar gaat het richting drie ton. "Als
het zo doorgaat kunnen we het van Dur
ban winnen", voegt hij eraan toe.
Het Westen lijkt Mozambique daarbij
van harte te steunen. Najaren van weder
zijdse achterdocht hebben ze elkaar ge
vonden. Hollanders, Italianen en Finnen
in de haven, Fransen die hulp verlenen
bij de verdediging van de spoorweg naar
Malawi, Britten die in het Zimbabwaan
se Nyanga Mozambikaanse militairen tot
elitetroepen opleiden. En Amerikanen
verhoogden dit jaar de hulp tot negentig
miljoen dollar, te gebruiken voor voed
sel, technische bijstand en herstel van de
spoorwegen.
Rapport
De opleving van de Amerikaanse steun
kwam in een tijd waarin een rapport van
het Amerikaans ministerie van Buiten
landse Zaken over de werkwijze van de
MNR verscheen. Daarin maken de op
stellers gewag van gedwongen recrute-
ring onder jongens van tien tot twaalf
jaar, verkrachting van meisjes en vrou
wen, slavenarbeid onder gevangenen en
het willekeurig doden van dorpelingen.
"De enige relatie tussen MNR en de be
volking lijkt het verkrijgen van goede
ren, altijd met geweld, zonder verkla
ring". Een rapport over de betrokken
heid van Zuidafrika is in de maak.
Met laatstgenoemd land heeft Mozam
bique een speciale verhouding, eerst uit
sluitend gebaseerd op haat, tegenwoor
dig ook een beetje op (afgedwongen) lief
de. De Zuidafrikaanse president Pieter
Botha ontmoette in september zijn Mo
zambikaanse ambtgenoot Joaquim Chis-
sano, de opvolger van de legendarische
Samora Machel. In Songo bij de Cahora
Bassa-dam in Mozambique hernieuw
den ze het Nkomati-akoord uit 1984.
Daarin belooft Mozambique geen leden
van de Zuidafrikaanse bevrijdingsbewe
ging ANC te zullen herbergen in ruil voor
stopzetting door Zuidafrika van steun
aan de MNR. De oorlog is onverminderd
verwoestend gebleven. Er zijn talloze be
wijzen van Zuidafrikaanse steun en be
geleiding.
De plaats van ondertekening was niet
toevallig: de dam biedt Zuidafrika jaar
lijks 1450 megawatt stroom. Maar de
elektriciteitslijn is herhaaldelijk door
MNR-rebellen onklaar gemaakt. "Die
lijn stelt de toekomst tussen Mozambi
que en Zuidafrika voor", zei Botha, "laat
niemand die zich de belangen van Zuid
afrika aantrekt, die vernielen".
De MNR heeft zich sindsdien niet
meer in die streek laten horen.
In de handbagage zit keurig ingepakt het
skelet van de indiaan Wayu. De botten in
afzonderlijke bakjes met papier
opgevuld, verder een complete schedel
met nog een gaaf gebit. De plastic zakken
worden met de grootste zorg in het
bagagerek gelegd. De KLM heeft een
verstekeling aan boord op de vlucht
Aruba-Amsterdam.
door Elly Wempe
"Wayu is het indiaanse woord voor
mens", legt archeoloog Maarten
Kersten uit. De opgegraven indiaan
gaat naar Nederland om zijn precie-
se ouderdom daar met de zogeheten
'koolstof 14-methode' vast te stellen.
Kersten schat dat het skelet uit de
periode tussen 900 en 1400 na het be
gin van de jaartelling is.
De afdeling Indiaanse archeologie
en cultuurgeschiedenis van de
Rijksuniversiteit Leiden is razend
enthousiast over het onderzoek naar
indiaanse vindplaatsen op Aruba.
"Aruba is een paradijs voor archeo
logen", zegt Kersten tevreden. "We
kunnen daar de hele ontwikkeling
goed bestuderen. Van de archaïsche
cultuur enkele duizenden jaren vóór
het begin van de jaartelling, tot de
Conquista, de verovering van Ame
rika rond 1500".
Visgraten
Samen met archeologe Marion Verhaegh
en geoloog Huub Meuffels heeft Kersten
een veldverkenning gedaan over het hele
eiland, en twee proefopgravingen bij
Tanki Flip. De Arubaanse regering heeft
de afdeling Indiaanse Archeologie van
de Leidse universiteit verzocht advies
uit te brengen over archeologische vind
plaatsen op het eiland. Het onderzoek
wordt gefinancieerd door de stichting
ABC Advies.
Opperspitter Maarten Kersten ver
wacht dat vooral het noordwestelijke ge
deelte van Aruba 'achter de hotels een
scala van vondsten kan opleveren. Er
zijn al eerder indianen opgegraven, maar
daarnaast heeft Kersten ook vele scher
ven gevonden van oud indiaans aarde
werk. Verder zijn er stenen bijltjes en
etensafval gevonden, zoals schelpen en
visgraten. Op het aardewerk staan kik
kers en vleermuizen afgebeeld.
Kikkers waren voor de Arowakken-in-
dianen het symbool van vruchtbaarheid.
Dergelijke afbeeldingen zijn ook op an
dere eilanden in het Caribisch gebied ge
vonden, onder andere in Porto Rico en
Haïti. De vleermuis is de hulpgeest van
de sjamaan, de medicijnman van de in
dianen.
Maarten Kersten heeft een soortgelijk
etno-archeologisch- onderzoek gedaan
bij de overburen op het vasteland in Ve
nezuela. Daar wonen de Guajiro-india-
nen nog steeds en zij hebben veel oude
zeden en gebruiken van eeuwen geleden
behouden. De Arubanen hebben nog
steeds familiebanden met de indianen
bij het Meer van Maracaibo. Met kleine
bootjes vaart men geregeld over om
groente, fruit en vis te verkopen; boven
dien was er tot voor kort een levendige
smokkel. De etno-archeoloog probeert
de relatie te leggen tussen hedendaagse
culturen en de daaraan voorafgaande
ontwikkelingen.
Moeder
Hoe leefden de Arowakken-indianen op
Aruba in de periode van 800 tot 1500 na
het begin van de jaartelling? Men kan
voorzichtige conclusies trekken over
hun religie en eetgewoonten, doordat
veel daarvan hetzelfde is gebleven. Maar
ook door opgravingen uit een bepaalde
periode te vergelijken met vondsten op
andere plaatsen in de omgeving zoals
Saba. Sint Eustatius. Frans-Guyana, Su
riname, Curasao en Bonaire kan men
heel wat te weten konjen. Uit taalkundig
onderzoek van enkele Arowakse talen in
het Caribisch gebied is bijvoorbeeld dui
delijk gebleken dat bij de indianen de
moeder een centrale plaats heeft in de sa
menleving. Mannen van de Caribische
volken gingen op vrouwenroof naar on
der meer door Arowakken bewoonde ei
landen om daar iemand te zoeken om
mee te trouwen.
Kersten: "Wat de Arubanen heel ver
velend vinden is de mythe van het kanni
balisme. In de westerse geschiedschrii-
Het team, van Leidse archeologen aan het werk op Aruba.
ving worden vooral de Cariben als zeer
boosaardige indianen afgeschilderd.
Volgens Columbus en zijn handlangers
aten deze indianen mensenvlees. Dat
was natuurlijk een mooi smoesje om er
op in te hakken en ze onmiddellijk tot
slaven te maken".
Er zijn overigens wel vage aanwijzin
gen voor kannibalisme. Zo betekent het
indiaanse woord barbacoa: houten rek
waarop het vlees wordt geroosterd. Het
woord barbecue is ervan afgeleid. Co
lumbus zag op zijn ontdekkingsreis bij
verscheidene indianenstammen dat zij
hun doden bij het vuur roosterden op de
barbacoa of in een hangmat boven het
vuur. De indianen zijn op Aruba opge
graven naast de zogenaamde brandkui-
len, waarin een wit poeder is aangetrof
fen. Dit witte poeder is mogelijk afkom
stig van verbrande beenderen, maar dat
moet nog worden uitgezocht.
Invloedrijk
Kersten sluit niet uit dat er inderdaad bij
een begrafenisritueel soms mensenvlees
werd gegeten. Dat gebeurde waarschijn
lijk bij de caciquede hoofdman van de
indianen die zeer invloedrijk was. De in
dianen wilden door het vlees te eten de
kracht of de ziel van de overledene in
zich opnemen. Dit gebruik bestaat nog
steeds bij een indianengroep van de Ya-
nomami in Zuid-Venezuela.
In de Caribische regio kenden de in
dianen drie manieren om hun doden te
begraven. In eerste instantie werd het li
chaam in een soort huisje gelegd omdat
de grond rotsachtig was, maar waar de
grond uit aarde bestond werd het lijk
meteen in de bodem begraven. Hierbij
treft men vaak allerlei geschenken aan
die de dode vergezellen.
Veel opgegraven indianen zitten ech
ter gehurkt in een grote urn. Vermoede
lijk moest het lichaam daarvoor gekrom
pen worden door het op de barbacoa te
roken. Op deze wijze zou dan ook de ziel
uit het lichaam trekken. Merkwaardig is
dat in de grote urn geen geschenken zit
ten, zodat de vraag rest of het hier een
tweede teraardebestellinging betrof na
dat het lichaam al enige tqd begraven
was geweest.
Van de indiaan )Vayu die vorige week
werd opgegraven zaten de botten wille
keurig door elkaar, vertelt Maarten Ker
sten, wat op een tweede begraving wijst.
Vermoedelijk werd de overledene begra
ven en na ongeveer een jaar weer opge
graven. Zoals dat in Venezuela nog wel
voorkomt, kan dan het vlees van de bot
ten worden gehaald, waarna deze apart
in een kleine urn of in een mand opnieuw
worden begraven.
De Leidse universiteit adviseert de
Arubaanse regering op korte termijn een
reddingsoperatie op touw te zetten, zo
dat de archeologisch interessante in
diaanse nederzettingen en begraafplaat
sen onderzocht kunnen worden. Er zijn
veel plaatsen die over enige tijd verloren
zullen gaan omdat er hotels gebouwd
worden of wegen aangelegd. Daarnaast
bestaat het gevaar dat er ondeskundig
gegraven wordt, bijvoorbeeld omdat op
Aruba toch nog steeds het idee leeft dat
er goud in de grond zou zitten.
Wortels opgraven
Maarten Kersten wil de belangrijke
plaatsen slechts vaag aanduiden: vooral
Tanki Flip, Savaneta en het gebied bij
Santa Cruz zijn belangrijk. En boven
dien is daar dan het gebied achter de ho
tels waar nu juist jachthavens, nog meer
hotels en bungalowparken voor het
groeiende toerisme zijn gepland.
De afdeling Indiaanse Archeologie wil
daarom op Aruba zelf mensen opleiden
zodat die vakkundig de opgravingen
kunnen doen. Dat kan gebeuren door zo
mercursussen te geven of door een cultu
rele afdeling aan de universiteit van Aru
ba te verbinden. Kersten: "We willen on
ze wetenschap ten dienste maken aan de
Arubaanse gemeenschap. Voor onze stu
denten is het uiteraard een fantastisch
archeologisch object. Maar de bevolking
moet zelf de gelegenheid krijgen haar ei
gen 'wortels' op te graven zodat men iets
meer te weten komt over het eigen verle
den".
Ook kunnen de archeologische
vondsten in het museum van Oranjestad
worden tentoongesteld. Bovendien be
staan er plannen om in de hotels vitrines
te maken zodat de toeristen ook kennis
kunnen nemen van het eiland en zijn oor
spronkelijke bevolking.
De Moulin Rouge: symbool van de
De Portugezen hadden hun hielen nog
niet gelicht of de Rhodesiërs begonnen
in het kwetsbare land te stoken. De ge
heime dienst van de toenmalige premier
Ian Smith formeerde de MNR, de Mo-
zambican National Resistance. Die straf
te de nieuwe marxistische regering van
de jonge Samora Machel met een bikkel
harde guerrilla voor het onderbrengen
van de Rhodesische bevrijdingsbewe
ging van Robert Mugabe. Toen de laatste
evenwel in 1980 de eerste zwarte premier
van het nieuwe Zimbabwe werd, zocht
de MNR nieuwe broodheren. Die dien
den zich snel aan. Rechtse Portugezen in
Lissabon, rechtse CSU-ers in Westduits-
land, de Heritage Foundation in de VS en
de Zuidafikaanse regering namen maar
al te graag de zorg voor de benden op
zich.
Een behoorlijke industrie bestond
niet, landbouw voor eigen gebruik even
min. Op het moment van de massale uit
tocht kon 93 percent van de bevolking
niet leven of schrijven en was in het
korps van ondernemers niet één zwarte
te vinden.
De MNR werd een middel in de desta
bilisatie, de ontwrichting van landen
rond Zuidafrika. Door de landen militair
aan te pakken zou Zuidafrika die econo
misch en politiek op de knieën dwingen.
Het werkte: de directe of indirecte aan
vallen kostten de regio in acht jaar tijd
zestig miljard gulden, tienmaal zo veel
als de landen aan ontwikkelingshulp
binnenkregen.
Het zijn cijfers die de financiële verlie
zen weergeven. In menselijk opzicht is
de tragedie nauwelijks in getallen te vat-
itluisteringmaar ook van de drang U
ten. Unicef, het kinderfonds van de Vere
nigde Naties, spreekt van 85.000 doden
onder kinderen, waarvoor direct of indi
rect oorlog verantwoordelijk is. In Ango
la en Mozambique sterven de meeste
kinderen ter wereld. Vier miljoen Mo
zambikanen van de veertieneneenhalf
miljoen zijn in het land zelf op de vlucht,
één miljoen in landen als Zimbabwe,
Zambia en vooral Malawi.
Weg
Landmijnen liggen als pokken in het
land. De enige goed begaanbare weg is
die van de Zimbabwaanse grens naar
Beira, gelegen in wat de Beira Corridor
heet. Het is een 'gang' van twintig kilo
meter breed, waarin de weg, een enkele
spoorlijn en een oliepijpleiding liggen.
Niemand weet de aantallen precies,
maar tussen zesduizend en twintigdui
zend soldaten uit Zimbabwe bewaken de
350 kilometer lange strook, samen met
de Mozambikanen.
President Mugabe biedt het buurland
niet alleen hulp omdat het iets wil terug
doen voor de gastvrijheid die Mozambi
que in de jaren zeventig aan zijn guerril-
laleger bood. Verdediging, vermoedelij
ke kosten een miljoen gulden per dag, is
pure economische noodzaak. Geen sol
daten betekent een lamgelegde trans
portverbinding voor Zimbabwe, Zambia
en Botswana. Het alternatief heet Zuid
afrika.
De Beira Corridor heet nu vrij te zijn
van aanslagen. Maar al in het Zimbab
waanse grensstadje Mutare kom ik de
overleven.
eerste reizigers met geruchten tegen.
Een paar dagen geleden zou de MNR tot
in de buitenwijken van Chimoio zijn
doorgedrongen en er enkele bewoners
hebben meegenomen. Daar wilde ik juist
de eerste nacht slapen. En de plaatselijke
handelaar in tweedehands boeken komt
me nog achteraan gerend: de BBC meldt
een aanslag op de oliepijpleiding, die
Zimbabwe van brandstof voorziet.
Lopend passeer ik de grens. Even ver
derop staan Zimbabwaanse soldaten, het
bovenlijf omhangen met guirlandes van
patronen. In Chimoio wemelt het van
soldaten. Velen bezoeken de winkels van
de Indiërs, die dank zij een lening van de
Wereldbank sinds enige tijd weer batte
rijtjes, chocola en radiootjes kunnen ver
kopen. In een halflege supermarkt, met
een geschilderde Samora Machel wa
kend vanaf een muur, ontdek ik zelfs
blikjes coca cola. En ik lees: 'hou Suid-
Afrika netjes'. Had Machel niet ooit ge
zegd dat je je vrienden wel kunt kiezen
maar je buren niet?
Aanslagen
Zimbabwaanse soldaten ontdek ik ook
weer in de haven van Beira, troetelkind
van Westerse bedrijven en regeringen.
Ze liggen verscholen in hun tentjes bij
juist geleverde tankauto's. Ze hebben de
aanslagen op enkele olietanks en boeien
in de haven niet kunnen voorkomen.
Een blanke inwoner van Beira, met war
me symphatieën voor het Zuidafrikaan
se bewind, is inmiddels gearresteerd en
wacht een lang verblijf in een donkere
cel.
(foto GPD)
Beira mag zich verheugen in een bui
tengewone belangstelling. Zuidafrika
beschouwt het niet alleen als een concur
rent voor de eigen haven van Durban,
maar meer nog is het een plaats waar de
frontlijnstaten hun zelfstandigheid wil
len bewijzen. Vandaar dat Beira met zqn
haven en zijn corridor van weg, pijplei
ding en spoorweg een geliefd doelwit is
van saboteurs.
Westerse regeringen en steden hebben
ook iets met Beira. Italianen werken er
aan het herstel van de kade. Met de regel
maat van de klok zakken vorkheftrucks
door de verweerde' betonplaten. Kosten
van de operatie: 20.000 dollar per meter
kade. Totale lengte: zeshonderd meter.
Maar een andere keus is er niet, want in
1991 moet een compleet nieuwe contai-
nerterminal in bedrijf zijn. De opdracht
gevers zijn de haven van Amsterdam en
het ministerie van Ontwikkelingssamen
werking.
Verschillende Nederlandse bedrijven,
samengebracht onder de naam Amster
dam Port Consultancy (APC), voeren het
karwei uit. Negen man, onder wie Ned-
lloyder Ruurd Brouwer uit Hellevoet-
sluis, zijn continu in de haven. Brouwer:
"Het is om te huilen als je het ziet. Eigen
lijk deugt er niets, alles is oud of kapot.
Er staan tientallen ongeregistreerde con
tainers in de haven. Niemand weet wat er
in zit. De pas met Nederlands geld ge
bouwde kolenterminal is buiten gebruik.
De oorlog verhindert Mozambikanen ko
len aan te voeren".
Ruurd Brouwer voert me langs onafzien
bare rijen schroot: wagons en locomotie
