'Stuk papier voorkomt geen militair regime'
'Na 4000 brieven werd het eten beter'
De moeizame, maar niet aflatende acties van Amnesty International
Verklaring mensenrechten biedt
geen garantie, wel enig houvast
ZATERDAG 10 DECEMBER 1988
EXTRA
PAGINA 29
Martelingen en verdwijningen in Chili, een apartheidsregime in Zuidafrika, en
800 miljoen mensen die honger lijden. Het is slechts een greep, maar de lijst
van schendingen van de mensenrechten is na 40 jaar nog steeds
indrukwekkend. Toch wil prof. dr. Pieter van Dijk, hoogleraar in het recht van
de internationale organisaties, niet weten van een mislukking. "Niemand had
in 1948 de illusie dat aanvaarding van de Universele Verklaring afdoende
bescherming zou bieden tegen de meest gruwelijke totalitaire regimes. De
verklaring was en is bedoeld als richtsnoer, als norm die uitgewerkt moet
worden in verdragen over een menswaardig bestaan".
Veertig jaar geleden, op 10 decem
ber 1948, aanvaardde de Algemene
Vergadering van de Verenigde Na
ties de Universele Verklaring van de
rechten van de mens. De resolutie
was het antwoord op de miljoenen
doden uit de Tweede Wereldoorlog.
door Pieter Couwenbergh
Onder het motto 'nooit weer' zou voor
het eerst zwart op wit worden gesteld dat
alle mensen gelijkwaardig zijn ongeacht
ras, kleur, sekse, afkomst, geloof en poli
tieke overtuiging. Tweeëneenhalf jaar
lang werd er gewerkt aart de omschrij
ving van een 'menswaardig' bestaan. Het
resultaat was een dertigtal artikelen over
vrijheidsrechten en sociaal-economi
sche rechten op basis van genoemde ge
lijkwaardigheidsformule. Daarin wer
den martelingen verboden, het recht op
een eerlijk proces omschreven en de vrij
heid van gedachte, geweten en menings
uiting beklemtoond. Niet vergeten wer
den het recht op onderwijs en arbeid. De
verklaring leek alomvattend.
Er zat echter een adder onder het gras.
De lidstaten voelden er niets voor hun
beleid te laten controleren. Zij voelden
zich alleen 'moreel' verplipht de verkla
ring naar de letter uit te vieren.
Resultaat
Omzien na veertig jaar biedt op het eer
ste gezicht weinig reden tot vreugde. Dat
mag je ook niet verwachten, meent prof.
dr. Pieter van Dijk, hoogleraar in het
recht der internationale organisaties.
"Het is toch niet reëel te verwachten dat
een stuk papier militaire regimes voor
komt. Maar staten accepteren nu dat an
deren zich bezighouden met hun beleid
en er kritiek op uitoefenen. Dat is toch
een geweldig resultaat".
Met enige stelligheid onderbouwt Van
Dijk zijn optimisme. De situatie in bij
voorbeeld Chili zou nog veel ernstiger
zijn als er geen Universele Verklaring
zou bestaan. Nu staat het Zuidameri-
kaanse land in de internationale schijn
werpers, worden er beschuldigende vin
gers geheven, waardoor Chili zich hult in
een gevoel van schaamte. Dat deze tac
tiek succes heeft, blijkt volgens Van Dijk
wel uit de felle reacties van de Chileense
regering op beschuldigingen van bij
voorbeeld Amnesty International. "Al
leen het sturen van een leger is effectie
ver. Maar ja...".
Ook het toezicht op de naleving van de
mensenrechten is de laatste jaren aan
merkelijk verbeterd. Reageerde de VN-
commissie in eerste instantie op indivi
duele klachten, nu wordt systematisch
elk land onder de loep genomen door een
van de zes regionale commissies. Van
Dijk: "Staten kunnen zich niet langer
verschuilen achter de opmerking dat zij
het slachtoffer zijn van selectieve veront
waardiging. Iedereen komt aan de
beurt". Anders gezegd: een negatief rap
port plaatst een land onmiddellijk in het
internationale beklaagdenbankje.
Zo was Nederland vorige maand aan
de beurt. Door de bank genomen was de
conclusie erg positief. De VN maakt zich
er alleen zorgen over dat de gratis rechts
hulp dreigt te verdwijnen door bezuini
gingen. Bovendien is de financiële belo
ning van man en vrouw nog steeds niet
gelijkgetrokken.
De eerste tien jaar leek de Verklaring aan
haar eigen retoriek ten onder te gaan. De
Amerikanen gebruikten haar als propa
gandamiddel, als wapen in de Koude
Oorlog. Steeds opnieuw werden de libe
rale burgerrechten uit de verklaring
zoals de vrijheid van meningsuiting,
drukpers en vergadering - gebruikt om
de Sovjetunie aan te klagen.
Zelfbewustzijn
Niet verwonderlijk overigens, want de
artikelen zijn op westerse waarden en
normen geschoeid door een commissie
van voornamelijk Europeanen en Ameri
kanen, onder voorzitterschap van me
vrouw Eleonor Roosevelt. Het was voor
al een ode aan de Amerikaanse Bill of Ci
vil Rights en het Droit de l'Homme van de
Franse revolutie.
Met de dekolonisatiegolf groeide het
zelfbewustzijn van de Derde Wereldlan
den. Zij eisten hun deel van de interna
tionale welvaart op en verlangden dat
het Westen zijn verantwoordelijkheid
zou dragen bij hun ontwikkeling, en ze fi
nancieel zou helpen. Niet alleen zou er
geld gestoken moeten worden in land
bouw- en industrieprojecten, maar ook
in onderwijs en gezondheidszorg. Ook
de Derde Wereld heeft recht op een
'menswaardig' bestaan.
De Universele Verklaring moest dan
ook eind jaren vijftig worden aangepast
en uitgebreid. Niet langer was verwezen
lijking van burger- en politieke rechten
de enige voorwaarde voor de opbloei van
een land, ook in sociaal-economisch op
zicht. Het omgekeerde gold evenzeer.
Materiële welvaart kan de basis vormen
voor het toestaan van een vakbond en
van meer politieke partijen.
Haast onvermijdelijk werd het men-
senrechtenvraagstuk daarop gekoppeld
aan de ontwikkelingshulp. In het overleg
tussen Nederland en Suriname komen
de mensenrechten meer dan eens ter
sprake als voorwaarde voor het opnieuw
opendraaien van de geldkraan. Met ge
paste trots wijst prof. Van Dijk er op dat
alleen de Universele Verklaring kan die
nen als meetlat om het beleid van een re
gering te beoordelen. "Die is voor ieder
een duidelijk en door allen geaccepteerd.
Een donorland kan toch niet de eigen
grondwet als norm hanteren".
Niet gelukkig
Van Dijk toont begrip voor, maar is wei
nig gelukkig met het Nederlandse ont
wikkelingsbeleid. Hij is voorzitter van de
Commissie Mensenrechten Buitenlands
Beleid, die het kabinet adviseert in kwes
ties van mensenrechten. "Er wordt te
veel gelet op het sociaal-economisch be
leid, op uitbreiding van de produktieca-
paciteit. Dat is geen excuus om de bur
gerrechten te laten zitten. Om een oogje
Mensenrechten worden in veel landen
geschonden. Jaarlijks verschijnt
daarover een rapport van Amnesty
International. Afschuwelijke verhalen
over martelingen, executies, vergeten
gevangenen. Soms gebeurt het ook vlak
over de grens, of zelfs in Nederland. De
VN heeft deze zaterdag uitgeroepen tot
Internationale Dag van de Rechten van
de Mens en doet een beroep op
regeringen, individuen en organisaties
om vandaag extra aandacht te besteden
aan het bevorderen van de
mensenrechten.
door Marjolijn in 't Hout
Amnesty International doet bijna dage
lijks een dergelijke oproep aan regerin
gen van diverse landen die de fundamen
tele rechten met voeten treden. Een toast
op de vrijheid van twee dronken Por
tugese studenten was de aanleiding voor
een actie die uiteindelijk leidde tot de op
richting van Amnesty. Een Britse advo
caat, Peter Benenson, stuitte in 1961 per
toeval op hun geval en stelde een onder
zoek in naar mensen die voor dergelijke
onschuldige vergrijpen voor langere tijd
in de gevangenis waren beland.
Hij stelde vast dat zulke praktijken
heel vaak voorkwamen en schreef een
vlammend protest in de Britse krant The
Observer. Daarop kwamen zoveel reac
ties dat Benenson een oproep aan de le
zers deed brieven naar regeringen te
schrijven om gevangenen vrij te krijgen.
Een half jaar later werd Amnesty Inter
national geboren, een internationale
mensenrechtenorganisatie die vecht
voor de rechten van mensen die daar niet
meer zelf voor kunnen opkomen.
Spraakverwarring
Amnesty houdt zich overigens niet bezig
met alle dertig artikelen van de Univer
sele Verklaring. "Amnesty beperkt zich
tot gewetensgevangenen, een eerlijk pro
ces binnen redelijke terjnijnen, marte
ling, de doodstraf, buitengerechtelijke
executies, 'verdwijningen', gevangenis
omstandigheden en vluchtelingen", zegt
Ingrid Martens, voorlichtster van Am
nesty International Nederland.
"En dan nog zie je vaak dat daarover
spraakverwarring ontstaat. Als we kij
ken naar de Oost-West verhouding heb
ben we al een voorbeeld van de verschil
lende opvattingen die beide landen over
mensenrechten hebben. De Verenigde
Staten roepen naar de Russen dat zij de
mensenrechten schenden, omdat ze
mensen in kampen in Siberië en psychia
trische inrichtingen opsluiten. Moskou
zegt op zijn beurt: jullie schenden de
mensenrechten, jullie hebben daklozen
en werklozen".
"In de Universele Verklaring van de
Rechten van de Mens staat nauwkeurig
omschreven wat men bijvoorbeeld be
doelt met marteling en met alle overige
artikelen van de Universele Verklaring.
Landen die de verklaring hebben onder
tekend gaan dus met die uitleg akkoord.
De verklaring heeft echter geen rechts-
karakter. Dat betekent dat er dus op
overschrijding geen sanctie staat; een
land kan er niet voor worden gestraft.
Maar uit de Universele Verklaring is er
wel een aantal verdragen ontstaan, en
daarmee kunnen we wat doen".
Onpartijdig
Amnesty kan haar werk doen door bin
nen haar mandaat te handelen. Met meer
dan 3000 plaatselijke groepen met afde
lingen in 45 landen zet de mensenrech
tenorganisatie zich onpartijdig in voor
gewetens- en politieke gevangenen.
Juist die onpartijdigheid heeft Amnesty
een serieus karakter gegeven. Ingrid
Martens zegt hierover: "Amnesty doet
geen politieke uitspraken, en dat is tege
lijkertijd ook onze kracht. Er is nou een
maal geen staat te bedenken waar de
mensenrechten niet worden geschon
den".
Om zo neutraal mogelijk te opereren mo
gen de afdelingen van Amnesty geen ac
tie voeren voor gevangenen in eigen
land. Dat dit vaak een ironische onder
toon krijgt, beaamt Ingrid Martens met
een voorbeeld: "De Chileense sectie kan
in grote moeilijkheden geraken als zij het
over de schendingen van de mensen
rechten in eigen land heeft, maar het is
wel een beetje vreemd als je een rapport
leest waarin zij over de situatie in Peru
schrijft".
Kan Amnesty na 27 jaar zeggen dat
haar acties succes hebben gehad en dat
een aantal landen 'hun leven hebben ver
beterd'? Ingrid Martens: "Bewijzen kun
nen we het niet, maar we kunnen wel
zeggen dat we een bijdrage hebben gele
verd. Daarmee bedoel ik dat we tenmin
ste het onderwerp mensenrechten in de
openbaarheid hebben gebracht via rap
porten en acties. En omdat Amnesty al zo
lang bestaat hebben we een naam opge
bouwd".
Het is evenwel moeilijk te zeggen dat
de rapporten de houding van bepaalde
staten jegens politieke gevangenen heeft
gewijzigd. Door de jaren heen is de lijst
met landen die de mensenrechten schen
den langer geworden. Ingrid Martens
wijt dat niet uitsluitend aan een verslech
terde situatie. "De communicatiemidde
len zijn beter geworden, we hebben meer
geld om onderzoek te doen en we zijn be
kender, zodat mensen gemakkelijker
zelf aangifte doen van misstanden. Daar
door vertroebelt het beeld enigszins en
lijkt het alsof de schendingen van de
mensenrechten massaler dan ooit voor
komen".
Volgens Ingrid Martens heeft de druk
op bepaalde landen wel degelijk gehol
pen. "Maar we kunnen nooit zeggen dat
we gevangene X hebben vrij gekregen en
dat gevangene Y niet meer wordt gemar
teld. Na de vrijlating verlies je ze uit het
oog. Want dat is dan wel onze beperking:
we komen pas in actie als iemand in de
gevangenis zit".
Beter behandeld
De voorlichtster kan genoeg voorbeel
den geven van vrijgelaten gevangenen
die hun verhaal aan de organisatie kwa
men vertellen. "Zo was er een vakbonds
man in de Dominicaanse Republiek die
tijdens een demonstratie werd opgepakt.
Hij werd naakt in de gevangenis gegooid.
Een kuil in de grond met een laag water.
Toen Amnesty daarvan hoorde begon
meteen een brievenactie. Hij vertelde dat
hij altijd kon merken wanneer er weer
brieven waren aangekomen, want na
duizend brieven kreeg hij zijn kleren te
rug, na 4000 "brieven werd het eten beter,
en na 10.000 brieven mocht hy zijn advo
caat en familie spreken. Toen de brieven
stroom aanhield, werd hij bij de presi
dent geroepen die vroeg of hy alsjeblieft
wilde weggaan en al die buitenlandse
vrienden van hem wilde vragen hem niet
meer te schrijven. Dat is natuurlijk een
mooi voorbeeld, maar wat hij vertelde
over die brieven is al vele malen beves
tigd. Een gevangene wordt beter behan
deld als er brieven worden gestuurd".
Of landen hun houding jegens politie
ke gevangenen door de jaren heen heb
ben gewijzigd, weet Ingrid Martens niet
met zekerheid te zeggen. Ze kan wel en
kele voorbeelden geven van landen waar
het tegenwoordig beter aan toe gaat dan
voorheen, maar er is inmiddels ook een
aantal bij gekomen. "In Argentinië gaat
het de goede kant op. Toen het regime
viel stopte het aantal verdwijningen. Dat
gebeurde ook met de Filipynen, hoewel
je nu meer en meer hoort over de vigilan
tes (doodseskaders) die burgers om het
leven brengen".
En over Zimbabwe: 'Toen dat land
nog onder Ian Smith werd geregeerd za-
i de gevangenis wegens
hun politieke voorkeur. Deze
zijn na de onafhankelijkheid de huidige
regeringsleiders geworden en schenden
nu eveneens de mensenrechten. Hetzelf
de geldt voor Israël. Tot voor kort kwam
dat land niet in onze rapporten voor. Met
de situatie in de bezette gebieden is daar
helaas verandering in gekomen".
Dienstweigering
Bij schending van mensenrechten denkt
men vaak aan verre landen met dictato
riale regimes, maar ook vlak over de
grens worden gevangenen slecht behan
deld. "Landen die je eigenlijk niet op de
lijst verwacht, zoals Zwitserland, Oos
tenrijk, Westduitsland en Groot-Brittan-
nië. In Zwitserland en Westduitsland
gaat het om mensen die wegens dienst
weigering zijn veroordeeld. In Groot-
Brittannië werden mensen opgepakt na
etnische rellen in Londen, en ze klaag
den over een slechte behandeling. Ne
derland stond een aantal jaren geleden
ook nog op de lijst naar aanleiding van
het vluchtelingenbeleid".
Staat dienstweigeren dan wel in enige
verhouding tot marteling of verdwij
ning? Ingrid Martens: "Nee, maar Am
nesty vindt dat mensen militaire dienst
mogen weigeren. Dat landen daar een
straf op hebben staan is ook nog niet
eens een punt, maar dan moet het wel
een passende vervangende dienstplicht
zyn. En die vervangende dienstplicht
moet natuurlijk niet neerkomen op wer
ken in de mynen of een termyn die twee
maal zo lang is".
Waagt Amnesty zich op glad ijs als
men zich uitspreekt over de doodstraf?
In een geciviliseerd land als de Verenig
de Staten geldt in 42 staten de doodstraf.
Momenteel zitten er in zo'n 34 staten bij
na 2000 mensen in de dodencel in af
wachting van hun executie. Amnesty
heeft een onvoorwaardelijk standpunt
tegen de doodstraf ingenomen tijdens
een internationale conferentie in Stock
holm in 1977. Zy veroordeelde daarbij
executies in welke vorm dan ook.
Ingrid Martens: "Dat standpunt ligt
natuurlijk heel gevoelig. Het is moeilij
ker te 'verkopen' dan bijvoorbeeld mar
telingen. Daar is iedereen tegen. De
doodstraf is niet altijd voor politieke ge
vangenen, maar ook voor zware misdadi
gers die afgrijselijke moorden op hun ge
weten hebben. Voorstanders zeggen dat
de doodstraf juist een afschrikwekkend
middel is. Daarover zyn de meningen
zeer verdeeld. Het gevaarlijke van de
doodstraf is ook dat als iemand later on
schuldig blijkt te zijn, je niets meer kunt
doen. Bovendien is in de VS gebleken
dat als een blanke een zwarte vermoord,
hij minder snel belandt op de elektrische
stoel dan andersom".
Vernederend
"Daarbij komt nog dat het zitten in een
dodencel soms jaren kan duren. Amnes
ty vindt dat een vernederende behande
ling. Voor wie dan ook is het vreselijk om
elke dag te kunnen worden opgeroepen
om te worden geëxecuteerd. In de VS
gaat dat nog 'netjes' met behulp van de
elektrische stoel, gas of een injectie. Al
hoewel ik daar ook mijn kanttekeningen
bij plaats, want er zijn rapporten met ge-
tuigeverklaringen waarin wordt gezegd
dat het soms een kwartier duurde voor
dat iemand dood was".
De veertigste veijaardag van de Uni
versele Verklaring van de Rechten van
de Mens wordt vandaag in de Stads
schouwburg in Utrecht feestelijk ge
vierd. Tijdens de manifestatie 'Mensen
Rechten Toekomst' zullen verschillende
onderwerpen van de Universele Verkla
ring worden behandeld. Verder treden
Nederlandse artiesten zoals Youp van 't
Hek, Jozef van den Berg, het Nederlands
Danstheater en vele anderen.
'Helaas' zal Amnesty International
blyven bestaan zolang de mensenrech
ten in de wereld worden geschonden.
Een van de eerste sympathisanten van
de organisatie, de humanist Albert
Schweitzer, schreef in 1963 in een politie
ke boodschap: "Ik geloof dat de wereld
vrede er alleen kan komen als mensen
van alle politieke opvattingen, godsdien
sten en rassen in een ononderbroken dia
loog vrij hun ideeën kunnen uitwisselen.
Daarom verzoek ik al degenen die zich
op enigerlei wijze inzetten voor de we
reldvrede, met aandrang hun bijdrage te
leveren liefst door actief mee te wer
ken of, als dat niet kan, door hun finan
ciële steun - tot dit grote nieuwe streven
dat Amnesty International heet".
Doodgeschoten man in een buitenwijk van de Chileense hoofdstad Santia
go, een jaar na het aantreden van Pinochet (1974): een land gehuld in
schaamte. <foto gpd>
dicht te knijpen bij excessen. Een mens
heeft niet alleen eten nodig. Hij moet ook
kunnen zeggen dat hij honger heeft.
In tegenstelling tot oud-minister
Schoo (minister van ontwikkelingssa
menwerking in het kabinet Lubbers-I)
ziet hij geen bezwaren het ontwikke
lingsgeld te gebruiken als beloning of
straf voor het mensenrechtenbeleid van
landen. Bij flagrante schendingen van de
mensenrechten moet de ontwikkelings
samenwerking worden gestopt, daar
over laat hij geen misverstand bestaan.
Deze ferme houding wil Van Dijk toch
ten. We kunnen ze niet dwingen. Te har
de eisen hebben vaak een averechts ef
fect. Suharto zal en kan nooit ingaan op
Nederlandse eisen dat hij bepaalde men
sen niet mag executeren. Zo moeten we
oppassen dat we de jonge Surinaamse re
gering niet in twee tangen nemen, die
van de Surinaamse militairen en die van
de Nederlandse regering. We moeten ze
een marge van vertrouwen geven".
Van Dijk vergelijkt de ontwikkeling
van de mensenrechten met de slogans
van de Franse revolutie: "Eerst kwam de
vrijheid, vervolgens de solidariteit, en
ten slotte de broederschap. In die laatste
fase zijn wij nu beland". Mensenrechten
gaan veel verder dan martelingen en ar
moede. Een menswaardig bestaan bete
kent ook onderwijs aan iedereen, het
recht op vrede en een gezond milieu voor
latere generaties. De Verklaring moet
meegroeien met haar tyd".
Afhankelijk
Momenteel staat de derde generatie
rechten ter discussie: de collectieve
rechten. Het gaat nu om wereldomvat
tende problemen zoals het milieu, de ge
zondheidszorg en ruimtevaart. De tech
nologische vooruitgang maakt de wereld
plL'lt
den hun rivaliteit opzij te zetten en te
overleggen over problemen die allen
aangaan. "Brazilië moet ophouden met
de exploitatie van het tropische regen
woud, maar dan moeten wy niet langer
tropisch hout importeren. Wij zijn wel
verplicht de lokale bevolking te helpen
aan een substituut. Een gezond milieu is
ook in ons belang, daarom moeten we in
ternationale afspraken maken".
Toch ziet de hoogleraar nog een hiaat.
Het asielrecht vormt in zijn ogen het pro
bleem van de nabije toekomst. De op
vang van politieke vluchtelingen staat in
Europa onder zware druk. Vorige week
nog werd duidelijk dat na de eenwording
in 1993 een vluchteling op
onwil zal stuiten als hij zich in de Eu
ropese Gemeenschap wil vestigen. Van
Dijk vreest dat het tamelijk liberale asiel
beleid van Nederland onder druk
Europese collega-staten wordt vermin
derd tot 'de kleinste gemene deler'.
Het asielrecht is weliswaar in 1948 al
opgenomen in de Universele Verklaring,
r moet nader worden uitgewerkt in
algemene beginselen. Dat belemmert
restrictief beleid in de toekomst, al
dus Van Dijk.
Normen
"Het is natuurlijk het beste als vluchte
lingen zich in naburige staten vestigen.
Maar veronderstel dat zij zich uitsluitend
veilig voelen in Europa. Dan moeten ze
toch worden opgenomen". Van Dijk
t daarom voor regels in EG-verband
acceptatie, maar ook
- verdeling van de financiële lasten.
Dwaze Moeders in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires volgen het pro
ces tegen de militaire leiders die verantwoordelijk werden gesteld voor het
opruimen van duizenden politieke tegenstanders. (foto afp>
"Het moet niet zo zijn dat Nederland als
enige open huis houdt voor vluchtelin
gen. Dat is niet op te brengen".
En ten slotte: "Een universele norm
voor asielrecht biedt weliswaar geen ga
rantie, maar biedt houvast bij nationaal
beleid en belemmert restrictieve maatre
gelen. Dat is de waarde van een Univer
sele Verklaring van de rechten van de
enorm kwetsbaar. Van Dijk: "De Wester
se samenleving is bijvoorbeeld enorm af
hankelijk geworden van wat er in andere
landen gebeurt. Denk maar aan de gevol
gen van Tsjernobyl voor de natuur en de
landbouw in ons land. Denk ook aan de
ontbossing in Brazilië en de gevolgen
voor het klimaat".
Deze ontwikkeling schept in zijn ogen
wederzijdse verplichtingen, dwingt lan-
