Het duizelt de kameraden aan de basis
Hongarije verdeeld op weg naar de democratie
Politiek Hongarije kraakt in z'n
voegen. Sinds de partijconferentie in
mei. toen een geslaagde
paleisrevolutie een eind maakte aan
het bewind van partijleider Janos
Kadar en Karoly Grosz de nieuwe
sterke man werd, worden de
zekerheden van vroeger één voor
één begraven. Wat gisteren nog
onmogelijk was, is vandaag de
gewoonste zaak van de wereld,
zeggen zowel partijleden als
dissidenten. Democratische
organisaties en discussieclubs
schieten als paddestoelen uit de
grond, vooraanstaande politici
menen dat ,,op de lange termijn" een
meer-partijensysteem een einde kan
maken aan het machtsmonopolie
van de communistische partij en in
Budapest kijkt men niet echt vreemd
meer op van weer een demonstratie.
door Hans Geleijnse
Csaba Kiss, lid van het Democratisch Forum: "Wij willen controle uitoefe
nen op de politieke macht".
spreken. Dat is wat het Forum wil: con
trole op de politieke macht uitoefenen".
Succes
Het Democratisch Forum werd vorig
jaar september informeel opgericht door
uit de officiële Schrijversbond gestapte
kritische auteurs. Het idee van een 'vrij
discussieplatform' zoals Kodolanyi het
formuleert, bleek aan te slaan. Vier de
bat-bijeenkomsten, steeds over andere
thema's, trokken per keer ongeveer dui
zend belangstellenden.
Gesteund door dit succes zette het DF
vorige maand de autoriteiten voor een
voldongen feit. Er werd een formele op
richtingsvergadering gehouden, een
voorlopig statuut gepubliceerd en een
voorlopig bestuur gekozen. Alles in af
wachting van de parlementaire goedkeu
ring van het wetsvoorstel over vergade
ring- en verenigingsvrijheid.
"Wij verwachten binnen drie maanden
tienduizend leden te hebben", zegt Ko
dolanyi vol zelfvertrouwen. En het feit
dat de regering het Forum accepteert,
dat DF-standpunten en verklaringen
worden gepubliceerd in de pers, schrijft
hij toe aan „het inzicht van de autoritei
ten, dat ze ons niet kunnen isoleren".
Maar daarvoor heeft het Forum wel
concessies moeten doen aan de oor
spronkelijke uitgangspunten. In de be
ginselverklaring van augustus wordt uit
drukkelijk gesteld dat het een-partijsys
teem 'als realiteit' wordt geaccepteerd.
Bovendien etaleert het DF zich als een
'onafhankelijke beweging', die niet in
het kamp van partij en regering moet
worden geplaatst, maar zich evenmin op
positie wenst te noemen.
Binnen de 'oude oppositie', de relatief
kleine groep dissidenten die sinds jaar
en dag de autoriteiten vanuit de 'onder
grondse pers' met kritiek bestookt, heeft
die positiebepaling van het DF tot de no
dige woede-uitbarstingen geleid. "Wij,
de oppositie, worden op n lijn gesteld
met de partij", briest een oudgediende in
de beweging over de DF-beginselverkla-
ring.
Scherper
Maart dit jaar bundelden activisten
van de verschillende samizdat-bladen
(de illegale pers) zich in het 'Netwerk van
Vrije Initiatieven'. Maar het Netwerk
krijgt in de Hongaarse pers nauwelijks
publiciteit en wordt niet voor niets door
Berecz een 'organisatie van kapitalisti
sche restauratie' genoemd.
De eisen van het Netwerk zijn aanzien
lijk scherper dan die van het Forum. Fe-
renc Koszeg, redacteur van het samizdat-
tijdschrift Beszelo (Spreker): "Wij zien
ons zeer zeker als oppositie. Wat kan een
politieke groepering in een een-partijsys-
teem anders zijn? Bovendien houden wij
vast aan de waarden van de revolutie van
1956: meer-partijensysteem. nationale
onafhankelijkheid. In het DF-program-
ma zijn dit geen doelen, maar wordt al
leen hoop uitgesproken. Bovendien wil
len wij nauw samenwerken met demo
cratische organisaties in andere socialis
tische landen, zoals Charta. Solidarnosc,
de beweging voor mensenrechten in de
DDR. Ook daarover blijft het Forum ui
terst vaag".
Koszeg en Kiss zitten echter op een lijn
als het gaat om het benutten van de be
wegingsvrijheid die de partij nu aan 'de
anderen' toestaat. Kiss: "Zonder de oude
oppositie zouden wij ons aan de zijlijn
van het politieke speelveld bevinden. Nu
staan we in het midden en kunnen we
vanuit die positie zowel met autoriteitert
als oppositie praten. En gezamenlijk met
hen actie voeren, zoals bij de demonstra
ties tegen de bouw van de stuwdam in
Nagymaros en tegen de behandeling van
de Hongaarse minderheid in Roemenie".
Koszeg: "Wij zullen er aan moeten
wennen niet meer in kleine kring, met al
leen bekenden, te werken. Het prille plu
ralisme van nu betekent een uitdaging
voor ons: we zullen in competitie met an
deren moeten proberen een vaste plaats
te verwerven. Die bekwaamheid hebben
we nog niet, want voor een samizdat-tijd-
schrift werken is nog wat anders dan het
woord voeren op een discussie-bijeen
komst".
Negatief
Beiden hebben een negatief oordeel
over de verschillende democratiserings-
wetten die de komende twee jaar door
het parlement moeten worden bekrach
tigd. Koszeg: "De bepalingen in het
wetsvoorstel dat het recht op vergader
en verenigingsvrijheid moet vastleggen
betekenen in feite een teruggang verge
leken met de stalinistische wetgeving
van 1948. Omdat toen niemand er vanuit
ging dat naast de partij ooit andere poli
tieke groeperingen zouden worden opge
richt, zijn er bijvoorbeeld in de grondwet
geen verbodsbepalingen opgenomen,
noch regels voor registratie van zulke
groeperingen vastgelegd. En dat is pre
cies wat de nieuwe wetgeving wel doet".
Kritiek die wordt gedeeld door Istvan
Bartok van de Alliantie van Jonge De
mocraten (Fidesz). "Volgens de oude
wetgeving zijn we nu al legaal. In het
communistisch systeem zijn wetten niet
meer dan een instrument voor de macht
hebbers om de samenleving te controle
ren. Ik verwacht niet dat die praktijk ver
andert".
De Fidesz begon al in maart van dit
jaar. Volgens Bartok zijn er over het hele
land nu 1500 leden. "Wij worden door de
autoriteiten als een regelrechte bedrei
ging gezien van de Kisz, de jongerenor
ganisatie van de partij. Maar wat wil je.
het zijn juist de jongeren die radicaal
zijn. Ze vertrouwen de politieke leiders
niet, ondervinden dat het systeem niet
functioneert: werkloosheid, lage lonen,
woningnood, het zyn verschijnselen die
vooral de jongeren treffen".
Organisaties als Netwerk, Fidesz. maar
ook de dit jaar opgerichte Onafhankelij
ke Democratische Vakbond voor Weten
schappelijke Werkers (TDDSZ) moeten
voorlopig afwachten waar de tolerantie
grens van partij en regering precies ligt.
Zenuwachtig zijn de autoriteiten zeker.
Zo leidde de geboorte van de TDDSZ (nu
meer dan 1500 leden) onmiddellijk tot de
oprichting van een officiële vakbond
voor wetenschappers.
Gekakel
Onlangs werd een "linkse jongerenbe
weging" opgericht, terwijl de Kisz druk
doende is een overkoepelende jongeren
organisatie op de been te helpen. Vanuit
de partij is, kennelijk als antwoord op de
activiteiten van Forum en Netwerk, het
Nieuwe Maartfront, in het leven geroe
pen, waarin erkende hervormers als
Nyers samen met ex-partijleden willen
nadenken en adviezen willen geven over
modernisering van het een-partijsys
teem.
De activiteiten van een milieu-organi
satie als de Donau-kring had de oprich
ting van een officiële organisatie van
milieubeschermers tot gevolg. Zo blijft
voor de partij voorlopig nog een 'verwor
venheid' van het Kadar-tijdperk over
eind: een gekakel van jewelste zonder
dat aan de machtsstructuur werkelijk
iets verandert. De vraag is alleen: hoe
lang nog?
In het mijnwerkersdorpje Kazar in
het noordoosten van Hongarije staat
de klok sinds de jaren vijftig stil. Een
nijvere verslaggever van het week
blad Elet es Irodalom (Leven en Lite
ratuur) ontdekte er onlangs dat som
mige straten nog steeds de naam van
in ongenade gevallen communisti
sche dictators dragen. Hij bestudeer
de verbijsterd het bordje Stalin-
straat en hoefde niet lang te zoeken
naar een straat die was vernoemd
naar Stalins Hongaarse discipel
Matyas Rakosi.
De dorpelingen vonden het de gewoon
ste zaak van de wereld: "Toen, meneer,
heerste er nog orde en rust. En toen, me
neer, hadden we voldoende brood op de
plank". De verslaggever spoedde zich
naar het kantoor van het plaatselijke par
tijcomité. Daar zou men toch moeten we
ten dat de namen van Stalin en Rakosi al
drie decennia lang taboe zijn. Het ver
bluffende antwoord: "Dat is nou demo
cratie meneer. We kunnen toch geen
straatnamen gaan veranderen als de be
volking daar op tegen is!"
Kazar kan model staan voor de politie
ke verhoudingen in Hongarije. Niet al
leen de hervormers in Hongarije hebben
'de democratie' ontdekt. Ook degenen
die er persoonlijk baat bij hebben dat al
les bij het oude blijft. En de kameraden
die oprecht vrezen dat de nieuwe leiding
in het Witte Huis, de lucifersdoos aan de
oever van de Donau waar het centraal.co
mité zetelt, behept is met een kapitalis
tisch virus.
Passiviteit
Op de partij conferentie in mei kon
Karoly Grosz dankzij de alom heersende
ontevredenheid over economische mise-
re en politieke malaise Janos Kadar en
zijn oude garde uit de sleutelposities in
het apparaat werken. Vier maanden later
wordt over Kadars erfenis, vooral ge
symboliseerd door het motto 'Wie niet te
gen ons is, is met ons', alleen nog maar
gepraat als de oorzaak van de huidige cri
sis. Want, zo zeggen realistische mannen
als Grosz, dat motto impliceert een pre
mie op passiviteit: mond dicht en de par
tij niets in de weg leggen wordt meer op
prijs gesteld dan mee-denken, meedoen
en mee-besluiten.
Nieuwe wetten die een legale basis
moeten geven aan economische en poli
tieke liberalisering staan op stapel. Parti
culier. coöperatief en staatseigendom
worden in het parlement letterlijk op één
lijn gesteld. Buitenlandse bedrijven bij
voorbeeld mogen voortaan praktisch on
belemmerd op de Hongaarse markt gaan
opereren en hun winst ook weer naar het
buitenland terugsluizen.
Als het parlement in november ak
koord gaat met een wetsvoorstel dat ver-
enigings- en vergadervrijheid regelt, zal
voor het eerst een legale plaats worden
ingeruimd voor alternatieve politieke or
ganisaties naast de almachtige commu
nistische partij. En die organisaties
wachten dat moment niet eens af, maar
gebruiken de situatie van niet-toege-
Demonstratie van de 'Groenen' in Budapest. Niemand kijkt er meer van op in Hongarije.
staan maar ook niet-verboden om nu al
hun boodschap over het voetlicht te
brengen.
Geen wonder dat het de kameraden
aan de basis duizelt. Op recente vergade
ringen van provinciale en plaatselijke
partijcomités regende het klachten in de
trant van: hebben we vroeger dan niets
goed gedaan? Tijdens de bijeenkomst
van het centraal comité circuleerde een
brief van het partij comité van het veer
tiende district in Budapest. De teneur
demonstraties, openbare vergaderingen
van clubs die de partij scherp bekritise
ren: kan dat allemaal maar, en hoe lang
moeten we dit nog tolereren?
Gestaald
De man die tot woede van de hervor
mers de brief op de agenda plaatste en
voorlas, is partij-ideoloog en lid van het
politbureau Janos Berecz (58). Een ge
routineerd en vooral gestaald kader,
compleet met Russische opleiding en tot
mei de voornaamste rivaal van Grosz
voor het leiderschap van de partij.
De indruk dat hij stem wil geven aan
een conservatieve stroming in de partij
bestrijdt Berecz tijdens een gesprek in
het Witte Huis. "We willen niet ingrijpen
in de discussies van de lagere partijorga
nisaties. We staan voor een politiek van
vernieuwing, maar we willen de manier
waarop die wordt uitgevoerd niet bepa
len. Dat moeten de autonome partij-or
ganisaties zelf doen".
In het gevecht tussen de behoudende
en hervormingsgezinde vleugel van de
partij, plaatst Berecz zich het liefst in het
centrum. "Ik kant me met alle kracht te
gen degenen die het liefst alles bij het ou
de zouden laten. Maar er zijn ook mensen
in de partij die de anarchistische trend in
de huidige situatie niet herkennen. Er
zijn nu eenmaal groepen in de maat
schappij die uit zijn op het conflict, op
anarchie", waarschuwt hij.
De partij, zo zegt Berecz, denkt er geen
moment aan de macht uit handen te ge
ven. "Ik ben tegen een meer-partijensys
teem, het is in de Hongaarse situatie ook
niet nodig. Pluralisme kan ook binnen
het een-partijsysteem, zolang de ver
scheidenheid van meningen maar ge
richt blijft op eenheid. Het belangrijkste
is dat de economie zich goed ontwikkelt.
Zonder twijfel is democratisering daar
voor een vereiste, maar het is niet de eer
ste voorwaarde".
Waarschuwing
Het lijkt een directe waarschuwing
aan uitgesproken hervormers in de par
Istvan Bartok van de Jonge Democraten: "Volgens de oude wetgeving zijn
we nu al legaal".
Partij-ideoloog Janos Berecz: "We ontdoen ons van degenen die tegen de
wet zijn".
tijtop. Zoals Reszo Nyers, voormalig so
ciaal-democraat, in het begin van de ja
ren zeventig door Kadar uit de partij ge
zet vanwege zijn ketterse ideëen, maar
nu onstuitbaar teruggekomen. Of Imre
Pozsgay, eveneens lid van het politbu
reau en de man die onlangs nog het een-
partijsysteem niet als een socialistische
verworvenheid aanprees, maar afdeed
als een 'historisch toeval'.
Pozsgay is in de regering minister van
staat en in die functie voert hij gesprek
ken met de autonome, lees oppositione
le, organisaties. Zoals de Fidesz, de Alli
antie van Jonge Democraten. Een in de
zomer opgerichte jongerenorganisatie,
die openlijk zegt een meer-partijensys
teem na te streven en bovendien wil dat
de partij komt tot een andere definitie
dan contra-revolutie over de opstand in
1956. Fidesz claimt al 1500 leden te heb
ben, verspreid over het hele land, en
wordt als een regelrechte concurrent ge
zien voor de KISZ, de jeugdorganisatie
van de partij.
Democratie voor iedereen? Niet in de
opvatting van partij-idoloog Berecz over
het veelgeprezen socialistisch pluralis
me. Democratie en pluralisme zijn er al
leen voor degenen die zich neerleggen
bij het een-partijsysteem, die zich binnen
de grenzen van de socialistische grond
wet houden.
Provocerend
„De Fidesz streeft naar kapitalistische
restauratie", zegt hij, zich bijna verslik
kend in de woorden. Het feit dat woord
voerders van de organisatie na een ont
moeting met Pozsgay eind augustus on
bekommerd de pers inlichtten over het
verloop van het gesprek noemt Berecz
ronduit 'provocerend'. De afspraak was
vertrouwelijkheid, zegt hij, en "onze
man heeft ons ook niet ingelicht".
Maar de partij heeft geduld, benadrukt
Berecz. De kapitalistische restaurateurs,
onder wie hij zeker ook de 'oude dissi
denten' rekent die zich hebben verenigd
in het Netwerk van Onafhankelijke Ini
tiatieven, worden getolereerd totdat het
parlement de wet op vergader- en vereni-
gingsvryheid heeft bekrachtigd "Daar
na zullen we ons ontdoen van hen die te
gen de wet zijn. Tegen die tijd is het niet
de partij die zo'n beslissing neemt, maar
de regering, de staat".
Wantrouwen
In de rijk geschakeerde Hongaarse op
positiebeweging overheerst het wan
trouwen in het schermen met begrippen
als "democratie" en "socialistisch plura
lisme" door de partijtop. De waarschu
wingen van partij-ideoloog Janos Berecz
aan het adres van degenen die een meer-
partijensysteem willen, worden daar als
een bevestiging gezien van de smalle
marges die de partij aan 'andersdenken
den' zal gunnen.
"Je denkt toch niet dat geharde com
munisten als bij toverslag veranderen in
oprechte democraten", zegt een dissi
dent van het eerste uur, die voorzichtig
heidshalve maar liever anoniem blijft.
"Wat de heren gedwongen door de ver
anderingen in de Sovjetunie inzien, is
dat doorgaan op de oude voet de kortste
weg naar de totale catastrofe betekent.
Veertig jaar staatssocialisme heeft ons
economisch aan de rand van de afgrond
gebracht. Anderhalf miljoen mensen le
ven nu beneden de armoedegrens. De
partij vreest een woede-explosie van de
bevolking en zoekt een tactisch bondge
nootschap met iedereen die het socialis
me niet meteen dood verklaart".
Maar anderen zijn wat genuanceerder.
Zoals Csaba Kiss en Gyula Kodolanyi
van het Democratisch Forum. Kodolany,
docent literatuur aan de Eotvos-universi-
teit: "Als je statisch naar de politiek
kijkt, zegje: de partij wil maar één ding:
aan de macht blijven. Maar iedereen
weet dat alles hier verandert. En nie
mand kan met zekerheid voorspellen
hoe de politieke situatie er over twee,
drie jaar zal uitzien".
Literatuur-historicus Kiss: "Om eco
nomische hervormingen te kunnen reali
seren prediken de autoriteiten actieve
samenwerking met andersdenkende
groeperingen en individuen in de samen
leving. Als zij dat menen, moeten wij ons
over politieke onderwerpen kunnen uit
