'Ik maak proefondervindelijk
toneel'
Tara McDonald wint Idndersongfestival
Gerardjan Rijnders bewerkt 'draak' van Shakespeare in 'Titus'
Vijf nominaties Gouden Kalf
voor 'Van Geluk Gesproken'
Eschers 'Summer rites at noon opgevoerd
Koper mag
boekomslag
zelf kiezen
Overzichts
expositie
Charlotte van
Pallandt (90)
Duyster boek
KLEPZEIKERPRIJS
PAGINA 14
MAANDAG 26 SEPTEMBER 1988
AMSTERDAM - De aanpak
van Toneelgroep Amsterdam
heeft in het eerste jaar van zijn
bestaan veel stof doen opwaai
en; de groep is niet altijd op een
positieve manier in het nieuws
geweest. Maar Amsterdam
gaat nou eenmaal graag op de
onverwachte, actuele en veel
besproken toneeltoer. Liever
dan zekere voorstellingen te
maken die uit de la met strakke
repertoireplanning komen.
Amsterdam lijkt nu de oogst te
gaan binnenhalen van het vori
ge seizoen. Wapenfeiten wor
den herdacht en bejubeld. 'Ba
keliet', een revue-achtige pro-
duktie met muziek en snelle
sceones, gooide hoge ogen op
het Rotterdamse Theaterfesti
val en Sigrid Koetse heeft on
langs de Theo d' Or gekregen
voor haar schitterende rol in
'Bakeliet'.
Een gesprek met Gerardjan
Rijnder, directeur en artistiek
leider van Toneelgroep Am
sterdam.
door
Rob Bouber
Gerardjan Rijnders, naast direc
teur en artistiek leider van Toneel
groep Amsterdam ook regisseur en
schrijver, heeft twee grote regies
dit seizoen. 'Titus', dat volgende
maand in première gaat, en in de
tweede helft van het seizoen 'De
koning van Portugal', het langver
wachte stuk van Gerrit Komrij.
'Titus'. Die naam slaat niet op
gastspeler Titus Muyzelaar, noch
op de zoon van Rembrandt maar
op Titus Andronicus, een Romein
se generaal, vader van 25 zonen en
1 dochter, Lavinia. Als de zonen al
niet op het slagveld stierven, laten
ze het leven wel tijdens de voorstel
ling. De dochter wordt verkracht,
haar handjes worden afgehakt en
haar tong afgesneden. Kortom: een
onstuitbare spiraal van wraak, ge
weld en oorlog: een jeugdzonde
van Shakespeare maar nog ter zake
doend in 1988.
'Titus' kreeg als ondertitel mee
'Een Shakespeare commentaar'.
Het stuk van Shakespeare (Rijn
ders: 'een draak van een stuk') is als
leidraad genomen. Heiner Müller
herschreef het bloederige 'Titus
Andronicus' als een panorama van
geweld, waarin de politieke waan
zin escaleert tot de proporties van
Star Wars. Gerardjan Rijnders op
zijn beurt geeft een eigen visie op
de moorden, terechtstellingen, ver
minkingen, afgehakte hoofden en
handen en uitgerukte tongen in 'Ti
tus'. Wat is zijn uitgangspunt als hij
dit gewelddadige script onder han
den neemt
Rijnders: "Wij zijn uitgegaan van
Müllers bewerking maar dramatur
ge Mira Rafalowicz en ik vonden
die niet interessant genoeg. We zijn
toen, analoog aan de werkwijze van
'Bakeliet', naar ander materiaal
gaan zoeken. We vonden een boek
dat 'Talked to death' ('Doodgespro-
ken') heette. Het berust op het waar
gebeurde verhaal over een radio
talkshow-gastheer uit Denver, de
stad van Dynasty. Deze radio-ster,
Aian Berg, ontving gasten, maakte
interviews en kon gebeld worden.
Hij deed dat nogal provocerend en
moraliserend. Hij maakte de geest
los, wekte agressie op. In 1984 werd
hij vermoord door Amerikaanse
"Op het toneel is er verbaal ge
weld. Er zijn, al dan niet via de tele
foon, voortdurend discussies, er
worden bekentenissen gedaan.
Echt een stortvloed van tekstfrag
menten door elkaar heen. Tussen
door zie je steeds 'Titus Androni
cus'. We spelen niet het hele stuk,
we spelen wel het hele verhaal, ie
dere scène is teruggebracht tot een
"Dit stuk is Shakespeares slecht
ste. Er wordt trouwens aan getwij
feld of hij het in zijn eentje geschre
ven heeft of met de hulp van een of
andere Elisabethiaan. Het is
meteen ook zijn bloederigste, al
leen maar afgehakte hoofden,
moorden, verkrachtingen. Zinloos,
Grand Guignol, effectbejag, het
heeft geen moraal, komt nergens
samen. In 'Hamlet' denk je aan het
eind: 'Er is iets gebeurd; die men
sen hebben iets doorgemaakt.' In
dit stuk niet. Iedereen is even
slecht, is even goed".
Zinloos
Moeten wij een boodschap halen
uit die waanzinnige taferelen?
"Mijn fascinatie is dat al dat geweld
absoluut zinloos is. Dramaturgisch
ligt er een brug tussen 'Titus' en het
verhaal van Berg. Als je naar de ra
dio luistert krijg je ook alleen maar
informatie over opstand, aardbe
ving en watersnood. We zetten dat
bombardement aan reële informa
tie af tegen de stroom van geweld
in Shakespeares 'Titus Androni-
Rijnders schotelt ons geen sa
menhangend drama voor maar een
produktie a la 'Bakeliet', een revue
achtige opvoering met muziek, ge
componeerd door Boudewijn Ta-
renskeen, uitgevoerd door slag
werker Paul Koek en pianist Ge
rard Bouwhuis. In 'Bakeliet' moch
ten de actrices zelf een act bij hun
teksten verzinnen. Hoe vrij waren,
hoe vrij zijn de acteurs en actrices
in 'Titus'?
Rijnders: "Ook heel vrij. Nadat
de rollen waren verdeeld, hebben
de acteurs de teksten gelezen, het
boek bestudeerd en het uittreksel
van. het boek dat ik vertaald heb,
waarvan ik dacht: 'dat zijn sowieso
scènes'. Nu komen ze met krante
knipsels op de proppen en met
grappen en met monologen en dat
monteer ik door elkaar. Twee ac
teurs die in 'Titus' zitten - een ko
ningin en een een neger die een
verhouding hebben - kwamen van
daag aan met een oude Haagse
Post waarin interviews stonden
over de vraag waarom vrouwen op
negers vallen. Ze pikken er de ste
reotype uitspraken uit en daar
doen ze iets mee in de voorstelling.
Ik heb een Turkse acteur, die
kwam met materiaal aan over de in
Amsterdam vermoorde Turkse
vakbondsman".
Vrijheid
Wat blijft er over van die vrijheid
als een dergelijke act niet in Rijn
ders' gedachtengang past? Wordt
het dan net zo lang op de spelers in
praten en manipuleren tot zijn idee
is vervuld of is hij daar soepel in?
Rijnders: "Dan komt het er niet
in. Of ik zeg: 'Probeer maar. Laten
we een vorm bedenken, waardoor
het wel kan'. Maar ik kan niet alles
gebruiken wat wordt ingebracht,
anders krijg je een voorstelling van
24 uur. Dat 'zelf bedenken van de
act' doe je toch met zijn allen. Eerst
het idee uitproberen: 'Sla eens met
je kop tegen de muur, val eens op
de grond. Schreeuw eens heel hard
in plaats van te fluisteren... Hé,
Paul Koek, weet je wat je doet...
Pak twee grote bekkens en sla ze
na iedere zin tegen elkaar'".
"Zo ontstaan scènes, zo verdwij
nen ook scènes. Iedereen bemoeit
zich er ook mee. Ze komen aan met
ladingen tijdschriften, films en vi
deo's. Ik ben dan eigenlijk een
soort stimulator en ik probeer voor
al die dingen vormen te vinden die
passen in de totaalvorm. En uitein
delijk ben ik de 'cutter'; ik doe de
montage. Het is een moderne wijze
van toneel maken, waar verrassen
de voorstellingen uit voortkomen.
Zowat de enige methode die ik
echt bevredigend vind. Er is spra
ke van een regie van improvisatie,
van ontwikkeling en toevalligheid.
Proefondervindelijk toneel. Ik
weet absoluut niet van tevoren
waar het op uitkomt. Ik heb een
idee waar het over zou moeten
gaan en welke elementen er in zou
den moeten en daar probeer ik dan
sceones over te maken".
Voor 'Titus Andronicus' is een
paar jaar geleden de Toneelschuur
in Haarlem onder water gezet. Het
ontbreekt Amsterdam helaas aan
tijd om voor een spectaculaire
vormgeving te zorgen. Rijnders:
"Ik heb nu twee maanden voor het
hele werkproces. Ideaal is vier tot
zes weken werken en dan op basis
van de uitkomsten een decor bou
wen in de schouwburg. Ik noem
maar wat: hele hoge rooie muren.
Vijftig ramen er in. Maar op het mo
ment dat je besluit dat dat moet,
krijg je te horen dat het twee maan
den duurt om dat decor te bouwen.
Ik ben nu zonder decor bezig. Dat
komt er ook niet, althans niet in die
omvang. De basisvorm is de radio
show. Het wordt heel clean, heel
simpel. Actueel en direct. We den
ken zelfs aan het aanleggen van
buitenlijnen zodat we met de tele
foons op het toneel gasten kunnen
bellen die we een probleem voor
leggen. Daar kunnen acteurs direct
op reageren. De telefoon is de link
van Alan Berg met zijn luisterpu
bliek. Dat publiek: zit op het toneel.
Je ziet mensen naar hem bellen en
naar elkaar bellen. De gesprekken
worden versterkt weergegeven. Ei
genlijk een beetje de partyline uit
de krant. En diezelfde acteurs die
bellen krijgen ook een rol in Shake
speare toebedeeld. Hoe we dat in
elkaar zetten weet ik nog niet".
Is het resultaat van zo'n ontwik
kelingsregie straks te volgen voor
een doorsnee theaterpubliek? Sta
ren wij niet naar de nieuwe kleren
van de keizer?
"Het gekke is dat 'Bakeliet' onze
meest succesvolle voorstelling is.
De mensen snappen het meteen:
'Eindelijk.. Er gebeurt iets op het
toneel'. Juist omdat men door tele
visie is gewend aan montage en
snelheid en het korte statement en
totaal contrasterende beelden. Die
taal kennen we. Het normaal ge
structureerde toneel vinden men
sen vaak heel vervelend. Titus
heeft een merkwaardige vorm
maar ik denk dat het absoluut dui
delijk is wat we willen aansnijden".
Gerardjan Rijnders: "Ik ben eigenlijk een soort stimulator..." (foto gpd)
AMSTERDAM - Tekenaar Peter van Straaten (links) heeft vrijdag
avond uit handen van schrijver Maarten Biesheuvel de jaarlijkse 'Joop
Klepzeikerprijs' ontvangen. De prijs is een initiatief van uitgever Ger van
Wulften, die diverse succesvolle strips uitgeeft. Van Straaten is vooral be
kend door de 'Vader Zoon'-strip. Doel van de prijs is dat de nationale
strip ook internationale belangstelling zal trekken. (foto anp)
AMSTERDAM (GPD) - Uitge
vers doen er alles aan om met
hun boeken op te vallen. Wie
echter denkt dat zo langzamer
hand alle foefjes wel bekend
zijn, heeft het mis. Querido-uit-
gever Ary Langbroek heeft
twee manieren bedacht om de
nieuwste roman van bestseller
A.F. Th. van der Heijden - 'Het
leven uit een dag' - onder de
aandacht van het publiek te
brengen. Allereerst verschijnt
zaterdag naast de gebonden
eerste druk meteen een goed
kope pocket van vijftien gulden
in een oplage van niet minder
dan vijftigduizend exemplaren.
Daarnaast kan de potentiële
pocketkoper kiezen uit vier
verschillende omslagen, een
novum in de Nederlandse uit-
geefwereld.
De ontwerpen zijn gemaakt
door Langbroeks alter ego J.
Tapperwijn. "Wil je zo'n grote
oplage slijten, dan ben je wel
gedwongen iets extra's te doen.
Het blijkt te werken. Bij de aan
bieding zijn al 30.000 exempla
ren verkocht. De boekhandels
zijn blij met elk handvat om
boeken te verkopen. We leve
ren een display onder de slogan
'Kies uw eigen omslag'. Maar ik
weet niet of ik deze truc vaker
zal uithalen. Misschien werkt
het dan niet meer".
HEUSDEN (ANP) - Galerie Tegen-
bosch in Heusden exposeert van 25
september tot en met 6 november
beeldhouwwerken van Charlotte
van Pallandt. De tentoonstelling
wordt gehouden ter gelegenheid
van haar 90ste verjaardag, zater
dag. De beeldhouwster zal door
een knieblessure niet, zoals eerder
in de bedoeling lag, bij de opening
aanwezig kunnen zijn, aldus gale
rie-eigenaar L. Tegenbosch.
De expositie bestaat uit zeven
varianten van het hoofd van Albert
Termote (1887-1978). Charlotte van
Pallandt heeft zich de laatste jaren
vooral op het beeld van deze
Vlaamse beeldhouwer geconcen
treerd, aldus Tegenbosch. Verder
zijn er 25 andere portretten van
haar te bezichtigen.
Charlotte van Pallandt heeft
vooral grote bekendheid gekregen
door haar beelden van koningin
Wilhelmina en prinses Juliana.
Kunstcriticus Tegenbosch schreef
in 1976 een monografie over de
beeldhouwster. Ook ter gelegen
heid van deze verjaardag en ten
toonstelling heeft hij een boek ge
schreven. Deze 86 pagina's omvat
tende publicatie, waarin 32 foto's
van haar beelden zijn opgenomen,
draagt de titel 'Natura Iconop-
hans'. Volgens Tegenbosch is
Charlotte van Pallandt de beste
beeldhouwwer die Nederland ooit
heeft gekend.
UTRECHT (GPD) - De door Rob
Houwer geproduceerde en door
Pieter Verhoeff geregisseerde
speelfilm 'Van Geluk Gesproken'
heeft met vijf nominaties de zwaar
ste optie genomen op de Grote Prij
zen van De Nederlandse Film
waarvan de uitreiking woensdag
avond zal plaatsvinden. De NOS
zal via Nederland 3 in twee uitzen
dingen aandacht besteden aan de
gebeurtenissen vanuit de Utrecht
se Stadsschouwburg.
Vanochtend maakte de Gouden
Kalveren-jury in het Polmanshuis
de volgende lijst van nominaties
bekend: beste lange speelfilms:
Van Geluk Gesproken (geprodu
ceerd door Rob Houwer), Spoor
loos (George Sluizer), Amsterdam-
ned (Laurens Geels en Dick Maas);
beste regie: Van Geluk Gesproken
(Pieter Verhoeff), Spoorloos (Geor
ge Sluizer), Amsterdamned (Dick
Maas); beste acteur: Joop Admiraal
(Hersenschimmen), Michiel Ro-
meyn (Van Geluk Gesproken), Ge
rard Thoolen (Van Geluk Gespro
ken); beste actrice: Marja Kok
(Hersenschimmen), Marijke Veu-
gelers (Van Geluk Gesproken, plus
Ei), Sacha Bulthuis (Taxi In De
Nacht); beste documentaire:
Cannot Run Away (Hillie Molenaar
en Joop van Wijk), De Wording
(Cherry Duyns), Het Oog Boven De
Put (Johan van der Keuken); beste
korte Film: Pas A Deux (Monique
Renault en Gerrit van Dijk), Vuur
doop (Sander Francken), Reser
vaat (Clara van Gooi); geluid (oeu-
vre-prijs): Ad Roest, Tom Tholen,
Gerrit Bosschaerts.
Bovendien zal woensdagavond
nog een speciale Jury-Prijs worden
toegekend, waarvoor geen nomina
ties bestaan en waarmee men alle
kanten op kan. Alle genomineerde
films zullen tijdens de resterende
Filmdagen opnieuw in vertoning
worden gebracht.
LAREN Willem Duys is onlangs
zestig jaar geworden en werkt al
bijna dertig jaar in dienst of free
lance bij de AVRO. Om die reden
heeft deze omroep Duys een boek
aangeboden waarin 50 bekende
Nederlanders een hoofdstuk aan
Duys wijden.
AMSTERDAM (GPD) - De tennis
arm van Edo de Waart maakte, dat
het traditionele Grand Gala van de
Nederlandse Muziek op het afgelo
pen Holland Festival te elfder ure
werd geannuleerd. En dat was dit
maal extra jammer, omdat de aan
gekondigde vuurdoop van het door
Jan van Vlijmen voltooide orkest
werk 'Summer rites at noon' van de
componist Rudolf Escher (1912-
door
Maarten Brandt
1980) hiermee natuurlijk ook
kwam te vervallen. Laatstgenoem
de compositie zonder twijfel te
beschouwen als Eschers muzikale
testament wordt gelukkig op
donderdag 6 oktober door het Con
certgebouworkest onder leiding
van de pas aangetreden nieuwe
chefdirigent Riccardo Chailly ten
gehore gebracht. Op de avond in
kwestie worden voorts de Vijf or
keststukken van Schónberg en het
Celloconcert van Ligeti (met als so
list Heinrich Schiff) uitgevoerd.
Met de totstandkoming van
Eschers buitengewoon complexe
partituur is de voltooiïngsfase
meegerekend niet minder dan 31
jaar gemoeid geweest, want de
componist aanvaardde de op
dracht tot het schrijven van het or-
MAASTRICHT (ANP) - De ambas
sadrice van Unicef, Audrey Hep
burn, heeft vrijdagavond bij het
kindersongfestival in het Maast
richtse MECC-gebouw de show ge
stolen door in vlekkeloos Neder
lands een kort optreden te verzor
gen samen met Paul van Vliet. Er
ging wel iets mis bij de inzet van
hun programmaonderdeel 'Ken je
dat gevoel'. Paul van Vliet haakte
daar meteen op in door aan het dui
zendkoppige publiek te laten we
ten: 'Nu kent u ook dat gevoel als er
iets mis gaat'.
Er ging tijdens het eerste kin
dersongfestival om de Danny Kaye
Award, gewonnen door de 12-jari-
ge Tara McDonald uit het Verenigd
Koninkrijk, wel vaker iets mis. Zo
vaak, dat Audrey Hepburn .op een
gegeven moment verzuchtte:
"Wanneer Paul van Vliet er was
had hij dit kunnen opvangen". Het
risico van haperingen, onder meer
vanwege een totaal nieuwe lokatie,
was al ingecalculeerd.
Het programma werd niet live
uitgezonden. De tv-uitzending
door de TROS vindt plaats op 7 ok
tober. Verschillende Europese lan
den zullen het programma in de
loop van dit jaar nog overnemen.
Derrick
Tot de gasten behoorden prinses
Margriet en mr. Pieter van Vollen
hoven. Tijdens de pauze onderhiel
den zij zich met de leden van de ju
ry, Christina Deutekom, Gina Lol-
lobrigida en Horst Tappert, als tv-
acteur beter bekend als Derrick,
alsmede met de optredende arties
ten, onder wie Udo Jurgens, Julien
Clerc en Harry Belafonte.
Aan het kindersongfestival na
men acht landen deel. Het meren
deel met een zangeresje, Italië met
Componist Rudolf Escher.
(foto ANP)
kestwerk, dat uiteindelijk tot
'Summer rites at noon' zou uit
groeien al in 1957. Dat valt zon
neklaar op te maken uit de door
Eschers echtgenote verzamelde en
gerubriceerde documenten, waar
van een samenvatting in het juni-
nummer van het tijdschrift 'Prelu
dium' staat afgedrukt.
een zangertje en Oostenrijk met
een kwartet, de Florianer Sanger-
knaben.
Zorg
De componist Jan van Vlijmen
kreeg in 1971 bij monde van het
Escher-comité het verzoek om de
partituur te voltooien. Het is op de
keeper beschouwd allerminst toe
vallig, dat juist hij zich met deze ui
terst bewerkelijke taak zou gaan
bezighouden. Eschers eigenschap
om lang over elke noot na te den
ken, alvorens deze voor geldig te
verklaren, is een karaktertrek die
ook Van Vlijmen allerminst
vreemd is. Anders dan Van Vlij
men stond Escher zelf zo mogelijk
nog kritischer tegenover onver
schillig welke systeemverafgoding
dan ook. De hang naar het seriële
componeren volgde hij weliswaar
met belangstelling, maar het ver
vulde hem ook met zorg. "Hoe kun
nen die jongens in godsnaam com
poneren als ze geen evocatieve me
lodie meer kunnen schrijven," al
dus de schepper van 'Summer rites
at noon' vlak voor zijn veel te voor
tijdige doo.d.
Visionair
Wie de door Jan van Vlijmen af
gelegde verantwoording goed tot
zich laat doordringen en voorts de
al genoemde aantekeningen van
Beatrijs Escher leest, moet wel
concluderen, dat Escher in zijn
'Summer rites at noon' heeft ge
poogd om een samensmelting te
bereiken van een aan Boulez' 'Pli
selon pli' (Escher noemt deze com
positie overigens in een van z'n
brieven in samenhang met de 'Ri
tes') verwant zijnde complexe
structuurwereld en een visionaire
vervoering a la Matthijs Vermeu
len. Voor Vermeulen koesterde
Escher namelijk een grote bewon
dering, hetgeen onder meer tot uit
drukking komt in zijn voorkeur
voor het combineren van onderling
zelfstandig verlopende melodieën.
De ingewikkeldheid van 'Sum
mer rites at noon' schuilt vooral in
het feit, dat er van twee orkesten
gebruik wordt gemaakt. Twee en
sembles van een variabele bezet
ting, het ene groter dan het andere,
die als het ware tijdens het verloop
van het ongeveer 28 minuten du
rende eendelige stuk op elkaar in
werken. Van Vlijmen stelt zelfs,
dat elk ensemble zijn eigen muziek
heeft, in welk verband het tweede
kleinere orkest met name een
stuwende functie binnen het ge
heel vervult met als gevolg, dat er
grote muzikale spanningen wor
den opgeroepen. Over de inhoud
van de muziek zegt Beatrijs Escher
in 'Preludium': "Het leidt geen
twijfel, dat de componist van
Summer rites' een arcadische (ar
cadisch het landschappelijke be
treffend) evocatie heeft willen ver
klanken. Bucolische, herderlijke,
riten in een mediterrane, zinderen
de zomernoen; schalmeiën, die de
zon bezingen."
Audrey Hepburn steelt show bij presentatie
Audrey Hepburn (links) met de winnares, de twaalfjarige Tara McDonald.
Winnares Tara McDonald, gepre- de 70 te behalen punten. Italië
senteerd door haar landgenoot La- werd tweede met 67 punten en Ne-
bi Siffre, kreeg van de jury 68 van derland derde met 64 punten.
