Ons zonnestelsel niet uniek
ALMONDE
Aanwezigheid planeet bij andere ster vastgesteld
ADVERTEREN IN
UW EIGEN DAGBLAD
DAT ZEGT WAT!
Témft^hv
C.D STUNT!
REPETITIE
KORAALMUZIEK
Het Waaggebouw
WETENSCHA
t
Sterrenkundigen hebben
nu met zekerheid de
aanwezigheid van een
planeet bij een andere ster
dan onze zon kunnen
vaststellen. Dat werd
bekendgemaakt tijdens de
twintigste bijeenkomst van
de Internationale
Astronomische Unie (IAU),
die onlangs in de stad
Baltimore werd gehouden.
Astronomen van het Oak
Ridge-observatorium in de
Amerikaanse staat
Massachusetts onthulden
hun bevindingen nadat zij
met behulp van de 155
centimeter grote
spiegeltelescoop geruime
tijd de betrekkelijk 'nabije'
sterren in de gaten hadden
gehouden. Eén van die
sterren - die de codenaam
HD 114762 draagt en zich op
een afstand van 90 lichtjaar
van ons af bevindt - wordt er
nu van verdacht zon te zijn
van een fors uit de kluiten
gewassen planeet.
door
Ben Apeldoorn
Overigens moet er direct bij wor
den gezegd dat een dergelijke ont
dekking, geheel tegen de aanvan
kelijke berichtgeving in, zeker niet
uniek is. In sterrenkundige krin
gen heerst de mening dat ons zon
nestelsel ooit, meer dan vijf miljard
jaar geleden, moet zijn begonnen
als een grote gas- en stofwolk. Door
een storende invloed, bijvoorbeeld
door een betrekkelijk nabij optre
dende supernova (een exploderen
de ster), begon de wolk zich samen
te trekken, raakte in een draaiende
(roterende) beweging en platte af.
Uit de grootste, centrale sa
mentrekking (contractie) ontstond
na verloop van tientallen tot hon
derdmiljoen jaren de (proto)zon.
Uit de kleinere, daar omheen draai
ende contracties ontstonden de
planeten die door daar op neerval
lend materiaal aangroeiden tot de
afmetingen die ze nu hebben
Regel
Als alle sterren op die manier zijn
ontstaan, dan is het zeer waar
schijnlijk dat de aanwezigheid van
planeten om sterren - zonnen zoals
de onze - veeleer regel is dan uit
zondering. Maar zekerheid krijg je
natuurlijk pas als je planeten bij
andere sterren ook daadwerkelijk
(direct of indirect) kunt aantonen.
De oplossing oogt simpel: richt
een zo groot mogelijke telescoop
op de sterrenhemel en kijk of je
vlakbij één of meerdere sterren
niet heel flauwe lichtjes kunt ont
waren waarvan na verloop van bij
voorbeeld een paar weken of
maanden is vast te stellen dat het
planeten .zijn die bewegen.
unzicniDaar
Maar in de praktijk komen er on
overkomelijke moeilijkheden om
de hoek kijken die maken dat we
vanaf het aardoppervlak, zelfs met
behulp van de grootste kijkers ter
wereld, eventuele planeten bij an
dere sterren niet direct kunnen
Zelfs wanneer een betrekkelijk
nabij gelegen ster - zeg op tien
lichtjaar van ons af - voorzien zou
zijn van een grote planeet als Jupi
ter (de grootste planeet in ons zon
nestelsel) die daar dezelfde baan
zou doorlopen als hier (op een klei
ne miljard kilometer afstand van
de zon) dan zouden we die planeet
zeker niet langs directe weg kun-
De volgende problemen moeten
daarom worden overwonnen. Ten
eerste de hoekafstand planeet-ster
bezien vanaf de aarde: die is verge
lijkbaar met de hoek waaronder we
een dubbeltje zien op ongeveer een
kilometer afstand.
Op zichzelf niet zo'n levensgroot
probleem, maar....
In de tweede plaats is de helder
heid van de planeet op die afstand
geslonken tot een lichtje zo zwak
dat zelfs de grootste telescopen het
met moeite zullen kunnen fotogra
feren: hij geeft bijna 50 miljoen
maal minder licht dan een maar net
met het blote oog zichtbare ster.
Dat laatste geeft al de nekslag
aan de mogelijkheid zo'n planeet
zichtbaar te maken om de dood
eenvoudige reden dat dat flauwe
lichtje geheel en al teloor zal gaan
in het licht van de ster waarbij hij
behoort, ook al gezien de rpinieme
hoekafstand wordt hij gewoonweg
geheel overstraald.
Daarnaast gooit ook de luchton-
rust van onze eigen dampkring
veel roet in het eten. Een ster is
nooit als een zuiver puntje in tele
scopen te zien, maar als een licht-
vlekje dat in het kijkerveld heftig
heen en weer lijkt te springen. De
ze 'scintillatie' is vaak al voor het
blote oog zichtbaar (het 'flikkeren'
van de sterren).
Langs een omweg
Zelfs bij sterren die zich in onze
'omgeving' bevinden kunnen we
planeten dus niet zichtbaar maken.
Maar daarom niet getreurd, een
sterrenkundige is niet voor één gat
te vangen. Als het gaat om het aan
tonen van planeetachtige hemelli
chamen om andere zonnen dan de
onze, dan heeft men zich geduren
de de afgelopen jaren heel vinding
rijk en vasthoudend getoond.
Net als onze zon bewegen ook
andere sterren zich door de ruimte.
Het patroon van sterren aan de he
mel verandert dus onafgebroken,
alleen is een mensenleven te kort
om die veranderingen met het blo
te oog duidelijk te kunnen waarne-
Met grote telescopen en door
daarmee zo zuiver mogelijk de po
sities van, bijvoorkeur nabijgele
gen, sterren te meten, zijn die ver
anderingen echter heel duidelijk
merkbaar. Van heel wat sterren
zijn zodoende de verschuivingen
over perioden van (vele) tientallen
jaren minutieus in kaart gebracht.
Hulpmiddel
Daarmee krijgt men de beschik
king over een machtig hulpmiddel
voor het aantonen van (zware) pla
neten bij die sterren: de zwaarte
kracht. Eventuele planeten oefe
nen immers ook zwaartekrachtsin
vloed ui.t op hun 'zon' en ze zullen,
afhankelijk van hun massa, ervoor
zorgen dat de verschuiving van de
ster niet langs een mooi eenparig
en recht lijntje verloopt maar
schoksgewijs of meer langs een
'golflijntje' afhankelijk van de posi
tie van de planeetbaan of -banen
ten opzichte van ons.
Sproul-refractor
Eén van de eerste pioniers die
zich hiermee ging bezighouden
was de astronoom prof. Peter Van
de Kamp die ongeveer 50 jaar gele
den begon met het systematisch fo
tograferen van sterren in de nabij
heid van de zon. Hij en zijn mede
werkers gebruikten daarvoor een
lenzenkijker (refractor) van de
Sproul-sterrenwacht met een len
zenstelsel van 61 centimeter in
middellijn: de vermaarde Sproul-
refractor. De posities van de ster
ren die Van de Kamp op zijn lijstje
had staan werden op de fotografi
sche platen met een nauwkeurig
heid van een duizendste van een
millimeter uitgemeten.
Naarmate de jaren verstreken en
het aantal opnamen en metingen
toenam, steeg het aantal sterren
dat zich niet langs een recht lijntje
bewoog, maar min of meer langs
een golvend traject. De meeste
'golfjes' waren echter ternauwer
nood groter dan de uiterste meet-
nauwkeurigheid waarmee Van de
Kamp en zijn medewerkers werk
ten en vanuit andere kampen werd
men dan ook herhaaldelijk bekriti
seerd dat de afwijkingen werden
veroorzaakt door instrumentele ef
fecten.
Ster van Barnard
Een van de sterren die door Van
de Kamp het meest intensief werd
gevolgd is de zogeheten 'Ster van
Barnard'. Dit is een zwak sterretje
dat zich van alle sterren op het
noordelijke hemelhalfrond het
dichtst bij ons bevindt: 5,9 licht
jaar. Met de Sproul-kijker werden
van dit sterretje alleen al meer dan
12.000 foto's genomen verspreid
over een periode van bijna 40 jaar.
Volgens Van de Kamp is daar min
stens éen planeet in het spel. omdat
Barnard's ster een golfperiode ver
toont van 12 jaar.
Inmiddels is van ongeveer een
tiental sterren binnen een straal
van ongeveer twintig lichtjaar om
ons heen bekend geworden dat zij
begeleiders moeten hebben. De be
rekende massa's van die begelei
ders lopen uiteen van 'tientallen
malen groter dan Jupiter' tot 'enke
le honderdsten van de zonsmassa'.
Sterachtig
Overigens is het zeer de vraag of
men bij dergelijke massa's nog wel
van planeten kan spreken. Jupiter
vertoont zelf al 'ster-achtige' ken
merken, hij straalt meer energie uit
dan hij van de zon ontvangt en zijn
inwendige tempertatuur kan oplo
pen tot wel 30.000 graden Toch is
hij niet 'massief genoeg om echt
ster te zijn.
Anders wordt dat natuurlijk bij
beduidend grotere 'planeten' dan
Jupiter. De pas gevonden planeet
bij de ster HD 114762 schat men
twintig maal massaler dan Jupiter.
Die waarde is dichtbij de kritieke
grens waaronder een 'proto-ster'
het net niet tot ster kan brengen.
Prof. Peter van der Kamp in 1968 gefotofrafeerd bij de grote 61 cm Sproul-refractor. (loto c;nu
Om die reden zal de nieuw ge
vonden planeet dan ook meer een
soort mislukte ster zijn die veel in
frarood licht zal uitzenden, maar te
licht is voor het op gang brengen
van het kernfusieproces dat de
bron is van al het sterlicht.
Voor het ontdekken van echte
aarde-achtige planeten bij andere
sterren zullen we toch beslist min
stens moeten wachten tot de lance
ring van de Space-Telescope eind
1989/begin 1990, die ongestoord en
met nog veel grotere precisie zijn
waarnemingen zal kunnen doen.
KUNST EN ANTIEK
Bezoek onze showroom met
originele Engelse Chesterfield
Hoofdweg 629, J. C. Beetsiaan 2,
Hoofddorp. Tel. 02503-13354/14649
Vrijdagavond koopavond. Dagelijks geopend vanaf 10.00 u
250 klassieke, oude
ANTIEKE
KLOKKEN
12 mnd garantie, inkoop,
inruil elke klok. Ook voor
restauratie. Dlnsd. ge
sloten. Molenstraat 11
Hillegom centrum. Tel.
02520-15204.
ANT. KLOKKEN
en barometers. V. Vliet,
Leidseweg 358, Voor
schoten. Geop. zat. v.
1 0.00-1 7.00. Tel. 01 71 7-
7701
FRED HANSEN
verkoop en verhuur van
olieverfschilderijen.
Kloksteeg 11. Leiden, 's
middags tel. 134135.
T.k.a antiek grenen eet
tafel 0 1.05 mtr, 450,-.
Biedermeyer model.
071-895059
ANTIEKBOERDERIJ HOEVE
Duizenden m: broodkasten, glaskasten. eethoeken,
I salontafels, secretaires, commodes, dekenkisten enz.
'EIKEN en SPAANS Klein-antiek Veel BLANKGRENEN
allergrootste keus van Nederland
ALMONDEWEG 2. OEGSTGEEST Bi| Leiden - A44 AdarrvDen Haag I
KOOPAVOND TEL 10-22 UUR. OOK ZONDAG 071 - 172757/170357
MUZIEK-RADIO-TV
RADIO - TV - VIDEO DEFECT
VAN DER GREFT TV SERVICE
Gerrit Doustraat 4a, Leiden. Tel: 071-120310
Reparatie en onderhoud van alle merken audio en
video apparatuur. Wij geven 3 maanden garantie.
Ook verkoop van nieuwe en gebruikte apparatuur.
RITMICO ESPECIAL
Caraïbisch allround orkest. Tel. 071-210731.
Kleuren tv v.a. 488,- of
40,- p. maand. Ligt-
voet. Gangetje 12, tel.:
071-140941
Wij geven 25,- tot.
150,- voor uw oude kl.
tv. defect geen bezwaar.
Tel. 01720-42800.
het beste wil..
MELLOW TONES
01714-3796.
TRIO AMICO
gevarieerde muziek voor
iedere gelegenheid. Tel.
071-768179 b.g.g.
01828-13676.
T.k. gebruikte piano's
grote keus, uitsl. Duitse
merken, 't Klavier,
02522-16557.
T.k.a. tuner-versterker
Scott en 2 boxen Ultra-li-
near, draaitafel Technics
vr.pr. 300,- tel. 071-
124735 na 18.00 uur.
T.k. Aristona KTV 66 cm
100 kanaals 675.- -+-
56 cm stereo tv 800,-,
Siemens 63 cm f 375,-,
Panasonic video met
nwe kop 500.-. Akai
VHS ƒ625,-. Div. VCC
v.a. 225.-. Tel. 01717-
9148.
Wij kennen alléén maar
toptijden!!!
NIGHTSHIFT
allround band/ 071-
218216/762660.
T.k. el. orgel Yamaha
D/3R i.z.g.st. 2 manua
len (40 oct). met uitgebr.
ritme-sektie, incl. bank
koptel. pr. 950,- tel.
071-310650
T.k.a. electr. orgel Solina
200A ƒ600,- tel. 071-
764619.
T.k. z.g.a.n. Panasonic
stereo inst. (radio, cass-
.ree., platenspeler) mo
derne vormgeing.
T.e.a.b. tel. na zo 16.00
uur 071-126460 of door
de week-s overdag 071-
132446.
T.k.c
T.k.a. keyboard JVC KB
700 1 jr oud, nw.pr.
3000,-, vr.pr. 1500,-.
Tel. 071718-73396 of
74660.
Te koop aangeboden
PIANO
Aug. Förster, queen an-
ne uitv., mahonie tel.
071-1770407.
MEUBILAIR
De koopjeshal biedt aan: bankstellen modern en ei
ken met stof en leer. Witte eethoeken v.a. 498,- (B-
keus). Aanbieding: spiegels met eiken lijst en witte
lijst v.a. 55,-, eethoeken eiken. Mimisets eiken en
ook in wit. Kapstokken, lektuurbakken, vitrinekast
jes. plantentafeltjes, salontafels, poefs, tv-kastjes,
Winser fauteuiltjes, 3-drs. linnenkast, houten vouw
deur. Kastjes en allerlei klein goed. D. v. Soest, Grij-
pensteinstr. 47 b.g.g. Trompstr. 9, Alphen a/d Rijn.
Tel. 01720-74347 of 94098 (v.a. Leiden voorbij
Avifauna onder viaduct door bij Chinees rest. rechts
af).
T.k.a. pastoe wand-
meub. zwart/essen de
montabel 2 pers. ledi
kant met nachtk. en lin-
nenk. br./beige tel. 071-
210321
T.k. eiken kast, 2 salon
tafels en een leren draai-
fauteuil. Tel. 071-
212012.
T.k.a. antiek grenen eet
tafel, 0 1.05 mtr ƒ450,-
Biedermeyer model 071-
895059.
(80x120/180 cr
425,-. Tel.
310650.
T.k. dienstbodekast, 1
pers. grenen bed, liefst
zaterdag na 18.00 uur
bellen, zondag de gehe
le dag 071-213580.
T.k. bruin leren bankstel
3 en 2-zits 350,- tel.
01715-1977.
T.k. eikenhouten 2 pers
opklapbed met ombouw
en schuifdeuren, evt.
met matras. Z.g.a.n. tel.
896763.
Twee 2-deurs kasten wit
ongebruikt matras spi
raal 90x200 oud tafeltje
t.e.a.b. 071-176782.
T.k. 2 en 3 zits bruin le
deren bank, draaifau-
teuil en salontafel met
plavuizen 071-220209.
ïikenhouten eet-
let 6 eiken stoelen
t.k. tel. 01717-
T.k. massief grenen
wandmeubel 3 delig met
verlichting t.e.a.b. tel.
071-762261 na 18.00
T.k. eiken bankstel 3-1-1
-+- kleuren tv merk ITT
aquarium -+- vissen
30x20x20 Arendshorst
140 Leiden na 6 uur.
T.k. eik. ledikant
140x200 incl. 2 nachtk.
spiraal en matras
z.g.a.n. ƒ500,- tel. 071-
149898
Aangeb. buffetkast, don
kerbruin 200,-, eet-
hoek, tafel eiken fineer
6 stoelen, rieten zitting
200,-, leren 2-3 zits
bankstel 200,-.
Tel. 071-761675.
T.k.a. prima d.bruin echt
lederen 2- en 3-zitsbank
en twee mooie olielam
pen na 19.00 uur 01711-
11616.
Te koop aangeb. donker
oud 750.- (nieuwprijs
ƒ1570,-) tel. 01714-
3834.
T.k. 2 3 zits manou
bank met tafel, formica-
tafel 2 krukken tel.
210413.
Wegens verhuizing huis
raad o.a eiken bankstel
en salontafel. linnen
kast. bedombouw en
spiraal, velours gordij
nen. enz. Tel. 071-
155169 Merelstraat 16.
VAKANTIE-CAMPING
VAKANTIE-PARADIJS
voor ouders én hun kinderen, voor verliefden
BELGISCHE ARDENNEN
Aan de rand van de Belgische Ardennen en van de
Duitse Eifel, dicht bij het drielandenpunt van VAALS,
een gebied vol romantiek, prachtige meren, snel stro
mende forellenbeekjes, schilderachtige stadjes, dorp
jes, burchten en ruïnes.
NEW MORESNET-KELMIS
EEN MODERN VAKANTIEPARK VOOR HET GEZIN
COUNTRY CLUB BENELUX
(waar iedereen Nederlands spreekt)
150 vakantie-appartementen, café, restaurant, bar, night
club, 150.000 m2 grond, speel- en ligweiden, zwembad,
speelvijver, minigolf, tennis... In de dichte omgeving
forelvissen, jagen, paardrij
den, autorennen, vliegsport,
ardennen-wandelen, gezel
lig vermaak in toeristencen-
•a...
Info ALMABEL BELGIE
09/3214/426001 tussen 9-12,
14-18 uur. Niet op zondag.
Appartementen voor 5 pers.
SPECIAAL HERFSTTARIEF
vanaf 165 Vweek
Bijzondere voorwaarden voor langer verblijf én groepen.
T.h. vrijstaande bunga
low voor 6 pers. omg.
Bastogne, rustig en bos
rijke omg. Huisdieren
niet toegestaan. Geen
bungalowpark. Tel.
01736-5062.
Een Sleuteltje voor snel
en succesvol zaken
doen!!!
Hoveniersbedrijf
PETER HULSBOS
Hazerswoude. Rijndijk
77. Tel. 01714-5658,
b.g.g. 071-897160.
FOTO-FILM-VIDEO
KWALITEITS KLEURENFOTO'S
afgedrukt door Kodak zelf formaat 10x15 cm. vanaf
0,59 cent met recht van retour. Nico v.d. Horst foto
film-video Doezastraat 22-24, Leiden. Tel. 071-
124702.
DIVERSEN
GEVRAAGD
T.k. gevr. gashaard,
liefst schouwmodel, tel.
071-210727.
Gevr. spulletjes voor
rommelmarkt ook tegen
verg. Tel.071-173025.
T.k. gevr. zo compleet
mogeliljk Fitness-appa
raat. Tel. 01715-3054.
Mijn telefoon stond rood
gloeiendOns logeer
bed had ik wel 25 keer
kunnen verkopen.
ALLE 29.90 C.D'S
NU 2 VOOR 50.-
SPECIAALZAAK INCOMPACT DISCS
COMPACT OISC CENTRUM
COMPUTERS
HARD/SOFTWARE
T.k. 1 computer type AT
1,2 meg. floppy drive, 20
MB harddisk copro-
sessor -+- egakaart prijs
ƒ3000,- tel. 01714-
5579.
3 OKTOBER
Het feest vanuit de lucht
incl. vervoer Leiden-
vliegveld v.a. 50,- per
pers. Bel nü 071-
221120.
Sleuteltjes kosten 3,-
per regel incl. BTW. Tele
fonisch opgegeven wor
den altijd min. 3 regels in
rekening gebracht, a con
tant min. 2 regels. U kunt
uw Sleuteltje telefonisch
opgeven van ma. t/m vr.
van 8.00-17.30 uur via
onderstaand Sleuteltjes
nummer.
Woensdag 28 september 1988 om 19.30 uur in:
Wilt u de 3 October-Vereeniging steunen: wordt
dan lid (minimum contributie 4,-) en stuur een
briefkaart naar de ledenadministratie, Duyven-
dakstraat 28, 2313 PZ Leiden of stort uw bijdra
ge op postrekening: 192733 (onder vermelding
van nieuw lid).
