Zwolle één avond aan de Wolga
Wat het ook wasaltijd kwamen er protesten
Duizend jaar Russiseh-orthodoxe kerk
ZWOLLE (GPD) - De
voorlichter van de gemeen
te Zwolle is door de vraag
duidelijk in verlegenheid
gebracht. "Ja, waarom
wordt de viering van 1000
jaar Russiseh-orthodoxe
kerk in Zwolle gehouden en
niet in Hengelo of zo? Ik
moet eerlijk zeggen dat ik
het niet weet".
Toch maakt de provincie
hoofdstad zich op om vrijdag
avond 30 september voor een
herdenkingsconcert in de her
vormde Grote of Sint Michaëls-
kerk een stoet van wereldlijke
en kerkelijke hoogwaardig
heidsbekleders te ontvangen:
koningin Beatrix, minister van
justitie Korthals Altes, kardi
naal Simonis, metropoliet
Gedeon uit Siberië en vele af
gevaardigden van allerlei ande
re kerken.
Het is bijna niet te geloven, maar
een man die nu al geruime tijd ge
heel verzwakt het bed houdt heeft
dat voor elkaar gebokst. Michael
Minsky (69 jaar), geboren in de
Sovjetunie en sinds 1978 woonach
tig in Zwolle, heeft er zes jaar aan
gewerkt om het zover te krijgen.
Voor iemand die vreemd staat te
genover de Russiseh-orthodoxe
Kerk is het haast niet te volgen,
maar allerlei wrijvingen, onenighe
den en vraagstukken van liturgi
sche aard maken een gezamenlijke
godsdienstige viering van alle circa
duizend Russisch-orthodoxen in
Nederland onmogelijk. Net als el
ders in de wereld zijn de Ortho
doxen in drie groepen verdeeld en
behoren de parochies óf tot het pa
triarchaat van Constantinopel óf
tot het patriarchaat van Moskou óf
tot de zogeheten Russisch-Ortho-
doxe Kerk in het buitenland, ook
wel de Synodale Kerk genoemd,
met als hoofdzetel New York.
Gevoelig
Als wij aan het ziekbed van Mi
chael Minsky zitten te praten, ma
ken de vele telefoongesprekken
die zijn vrouw Irina op de achter
grond voert duidelijk hoe gevoelig
de contacten tussen deze groepe
ringen onderhouden moeten wor
den. Het gaat langdurig over de
kwestie welke priester na afloop
van het concert het eerst aan de ko
ningin zal worden voorgesteld. Uit
eindelijk wordt een oplossing ge
vonden met "de oudste in jaren en
de oudste in wijding".
Zoals zovelen in de Russisch-Or-
thodoxe Kerk realiseerden ook Mi
chael en Irina Minsky zich al een
aantal jaren geleden dat er in 1988
iets te vieren viel. Immers, in 988
besloot grootvorst Vladimir van
Kiev tot het christendom over te
gaan. Zoals in die tijd te doen ge
bruikelijk, werd het volk geacht de
vorst in zijn godsdienstige overtui
ging te volgen. Daarmee was de
'doop van Rusland' een feit.
Van meet af aan was het duide
lijk dat van een gezamenlijke litur
gische viering geen sprake kon
zijn. Daarom besloot Michael een
andere weg te gaan: die van de mu
ziek. Hij was jarenlang een van de
solisten - bariton - van het Don
Kosaken Chor Serge Jaroff. De he
le wereld heeft hij bereisd; talloze
voorwerpen en foto's in zijn Zwol
se woning getuigen daarvan. Als
kostbare voorwerpen liggen in de
kast de 30 lp's die het Kozakken-
koor maakte, onder andere met de
Wiener Philharmoniker.
"Als een gezamenlijke dienst on
mogelijk is, moet er maar een con
cert komen waar niemand aanstoot
aan kan nemen", vindt Minksky.
Hij richtte in 1982 het comité Her
denkingsconcert daarvoor op. be
staande uit acht personen uit de
drie groepen. Dat leek aardig te
lukken, al begrijpen we uit 'de
woorden van Irina dat er her en der
in parochies nogal wat .oudsten'
zijn die de uitnodiging voor het
concert hebben achtergehouden.
Neutraal
Direct stond vast dat het concert
op 'neutraal terrein' moest zijn, in
elk geval niet in een stad waar een
van de kerkelijke groepen 'juris
dicties' genoemd is vertegen
woordigd. Minsky's woonplaats
Zwolle voldoet geheel aan die
voorwaarde, en het is daarom dat
de koningin, de Nederlandse kardi
naal, de Siberische metropoliet, de
voorzitter en de secretaris van de
Raad van Kerken in Nederland en
al die anderen zich vrijdag 30 sep
tember daarheen zullen begeven.
Zij zullen daar onder andere de
violist Michael Goldstein, de ban-
duraspeler Victor Mishalow. het
Byzantijns Marmenkoor uit Hoorn,
het Rotterdams kerkkoor van de
'Moeder Gods van het Snelle Ver
hoor', het Amsterdams koor van de
'Heilige Nicolaas van Myra'. het
Amsterdams koor van de 'Heilige
Maria van Egypte' en nog meer
zangers horen. Een algemene Rus
siseh-orthodoxe muzikale happing
in een hervormde kerk in een neu
trale stad. Dat moet toch, zou je
denken, aan de kant van de feest
vierenden geen moeilijkheden ge-
r zijn
Michael Minsky, die n
vrouw ons toevertrouwde een
paar weken geleden volledig is in
gestort en er slecht aan toe is, hoopt
er als toehoorder toch bij te zijn in
de Michaëlskerk. "Het zal een
hoogtepunt in mijn leven zijn",
zegt de man voor wie Rusland nog
steeds het ware vaderland is. Vrij
dag 30 september ligt voor hem en
zijn vrouw Zwolle één avond aan
de Wolga.
de viering 1000 jaar Russisch-ortho-
De Valkenburgse gereformeer
de predikant drs. S. Oegema
heeft in zijn gemeente 'iets opge
vangen' waar hij'eerlijk ge
zegd'. niet zo goed raad mee weet.
Dat gaat over het idee in de ker-
keraad om na het uitspreken van
de zegen aan het eind van de
kerkdienst de gemeerde te laten
antwoorden met het gezongen
'amen'. Dat is in veel kerken ge
woonte geworden. Maar er blij
ken gemeenteleden te zijn die
daar bezwaren tegen hebben.
"Wéér zoiets nieuws", zeggen ze.
Ds. Oegema reageert daarop in
zijn gemeentebericht.
"Je kunt natuurlijk zeggen dat
die nieuwigheden veelal hele
maal niet zo nieuw zijn, maar te
ruggehaald uit de oude liturgie
ën van de kerk, waarvan wij in
het bijzonder misschien wel de
gereformeerden weieens te
veel verloren hebben of vergeten
zijn. Maar al was het nieuw, wat
dan nog? Waar komt het toch
vandaan dat sommigen meteen
zo schrikachtig worden en zich
verzetten als wordt voorgesteld
in de liturgie iets nieuws in te
voeren?"
"Men wil blijven bij wat ver
trouwd is. Niet al die veranderin
gen. Nou, al die veranderin
genals je goed nagaat valt dat
nog wel mee. Er wordt echt niet
om de haverklap iets gewijzigd
of ingevoerd. En als het al ge
beurt, wordt het heus zorgvuldig
overwogen. Maar natuurlijk
gaan wij in de kerk ook mee met
wat de tijd zoal geeft aan nieuwe
inbreng,„ook in kerkdienst en li
turgie. Het zou vreemd zijn als
dat niet zo was".
"Wij lezen niet meer de Staten
vertaling. Hoe voortreffelijk die
ook is, de taal is verouderd. Wij
hebben een nieuwe psalmberij
ming en zingen uit het Liedboek.
We kunnen niet blijven bij wat
'altijd is geweest'. Bovendien,
niets is 'altijd geweest'. In de
loop der tijden zijn ook de kerk
dienst en de liturgie voortdurend
veranderd. Stel je voor dat we de
dienst ineens weer zouden hou
den als een halve eeuw geleden".
"Ouderen herinneren zich dat
nog wel, ikzelf ook, en u mag wel
geloven dat het mij weinig moei
te zou kosten het nog eens te
doen net als toen: psalmén op he
le noten, een preek met drie pun
ten en een tussenzang....Het was
goed toén, maar zou nu niet meer
passen. Ik denk dat de ouderen
dat ook wel zullen toegeven".
"Toch is het merkwaardig dat
veranderingen of vernieuwingen
altijd op verzet stuiten. Wat het
ook was, nieuwe bijbelvertaling,
ritmisch zingen, het niet meer
staan van de mannen tijdens het
gebed, het nieuwe liedboek, een
andere vorm van avondmaal-vie-
ren, altijd kwamen er protesten.
Zo ook nu weer. Het is nog maar
een voorstel, ofschoon de kerke-
raad er inderdaad wel voor voelt,
maar het roept meteen al reacties
op".
"Zoals gezegd, ik weet er niet
goed raad mee. Voor mij is het
best een zinvolle aanvulling van
de liturgie als de gemeente ant
woordt op de zegen en daarmee
de dienst besloten wordt. Waar
op berust eigenlijk dat verzet en
protest? Onze beleving van de
eredienst hangt toch niet uitslui
tend af van de vorm waarin die is
vervat?"
Nieuw leven
Op de voorpagina van het de
ze week verschenen Nieuwsbulle
tin van 'De Navigators' (een in
ternationale christelijke organi
satie) staat een bijdrage van Os
car Rutten, die vertelt hoe hij vo
rig jaar in contact kwam met het
studentenwerk in Nijmegen en
zich openstelde voor de Heer Je-
"Ik ben katholiek opgevoed,
ben zelfs jaren op een kostschool
geweest in België. Toch zei het
geloof me weinig. Wel zag ik bij
sommige paters op school dat ze
het echt met hun geloof meen
den. Maar ik moest het hoofd bo
ven water zien te houden in de
harde kostschool-samenleving
met zo'n 120 jongens, en daarin
paste het geloof niet".
"Verder vond ik het ook moei
lijk dat ik naar zo'n school was
gestuurd. Als kind begreep ik
dat niet. Ik voelde me niet volle
dig geaccepteerd. Mijn ouders
hadden me er naartoe gestuurd
omdat ze me moeilijk opvoed
baar vonden. In de atmosfeer
van een strenge kostsschool zou
mijn leven wel in goede banen
worden geleid. In zekers zin had
den ze gelijk. Ik heb mijn mid
delbare school afgemaakt en kon
toen naar de Universiteit van
Nijmegen, koos de lerarenoplei
ding aardrijkskunde en geschie
denis. Achteraf gezien misschien
niet de beste keuze, want er is
haast geen werkgelegenheid in".
"Vanbinnen deed de
kostsschool me echter weinig
goed. Ik heb me in mijn kinderja
ren altijd eenzaam gevoeld. Als
ik thuis was, kwam daar weinig
verandering in, want dan pestte
ik mijn broertjes en zusjes, zodat
er weinig vriendschap en warm
te ontstond".
"Aan het eind van mijn studie
kwam ik te wonen op een stu
dentengang, waar ik Yvonne ont
moette. Ze maakte al snel duide
lijk dat ze christen was, praatte
daar vrijmoedig over, ook met
mij. Zij deed mee met het Navi-
gator-studentenwerk. In het be
gin bleven de gesprekken nogal
oppervlakkig, maar gaandeweg
werd mijn belangstelling opge
wekt doordat ik van Yvonnes
kant echte vriendschap ervoer.
Ik ben toen eens meegegaan naar
de studentengroep. Er werden
workshops gehouden en er werd
uit de bijbel gelezen, verteld over
de liefde en de vergeving van Je-
"En dat niet alleen. De aanwe
zigen leken dit ook zelf in toepas
sing te brengen. Ik had het ge
voel deze liefde en vergeving ook
heel erg nodig te hebben. Toen
ben ik gaan bidden en heb me
opengesteld voor de Heer Jezus.
Dat veranderde mijn leven. Ik
heb het gevoel diep vanbinnen
bevredigd te worden, en daar
door kan ik ook beter omgaan
met anderen. Met mijn ouders
bijvoorbeeld heb ik tegenwoor
dig een goede relatie. Ik ben blij
met dit nieuwe leven".
Zuinig
"Er staan zo weinig troost
woorden in de Open Deur", kreeg
de redactie van dit oecumenisch
maandblad te horen. Toen de re
dactrice zelf op onderzoek uit
ging, kon ze die klacht wel begrij
pen. Dus meer aandacht in de
toekomst voor 'troost'?
"Zoveel mensen, zoveel vor
men van troost. De een voelt zich
rustig en getroost door opnieuw
te horen dat het geloof zekerheid
biedt. Een ander voelt zich min
der angstig omdat alle vragen
van twijfel en onzekerheid uitge
sproken mogen worden. De op
luchting dat iemand wil luisteren
is al troostvol".
Het mooiste voorbeeld van
troost vindt de redactrioce van
'Open Deur' een moeder die haar
kind dat gevallen is of zich gesto
ten heeft, in de armen neemt, de
tranen van de ogen wist en de ze
re plek kust. "De pijn is nog niet
weg en de wond nog niet ge
heeld, maar toch is er een klein
wonder gebeurd. Troost heft de
pijn niet op, neemt het lijden niet
weg. maar maakt het lichter.
Troosten komt het best tot zijn
recht als mensen dicht bij elkaar
in de buurt zijn. De persoonlijke
aanraking is er wezenliik voor".
"Troosten speelt zich tussen
mensen af. Het beste bewijs
daarvan is, dat de heilige Geest
'de Trooster' wordt genoemd.
Die bijnaam wil zeggen: het is
een belangrijke manier om het
geloof tussen mensen zelf in
praktijk te brengen. Troosten
doet God via mensen. Daarom is
het veel moeilijker dan wij den
ken. Het heeft een slechte repu
tatie gekregen omdat het in onze
oren klinkt als sussen, veel vro
me woorden gebruiken, toedek
ken, berusting aanpraten voor
dat je naar iemand hebt geluis
terd. Omdat het woord zo'n
slechte naam heeft, zijn we er in
de Open Deur voorzichtig mee.
'Zuinig met troost' is ons motto".
"Maar zonder het hardop te
zeggen proberen wij troost in
praktijk te brengen. De druk van
pijn, lijden en verdriet verminde
ren door te schrijven over inzich
ten en ervaringen die verlichting
bieden. Ook een kort gedicht,
een anekdote, een klein avon
tuur kan ons troosten, omdat ze
ons duidelijk maken dat we met
onze ervaringen niet alleen zijn.
Troosten is veeleisend. Het vergt
een combinatie van goed luiste
ren en weten hoe je je eigen ge
voelens moet tonen".
Proces
De Wereldraad van Kerken
betrekt zijn lid-kerken over de he
le wereld via een 'Conciliair Pro
ces' bij drie grote problemen: de
bewapeningswedloop, de groei
ende kloof tussen arm en rijk en
de afbraak van het milieu. De
christenheid zal in beweging
moeten komen voor vrede, ge
rechtigheid en behoud van de
schepping. Het proces is ingege
ven door bezorgdheid en hoop,
schrijft de theoloog en free lance
publicist drs. E. W. van der Poll
in het blad van de Evangelische
Alliantie 'Idea'.
Een minpunt is de toe nu toe
nogal lauwe respons aan de ba
sis. "Veel mensen lopen er nau
welijks warm voor. Maar toch. in
de oecumenische kerken is in
het kader van dit proces in ieder
geval iets gaande. En dat kun je
van de evangelische beweging in
het geheel niet zeggen. Het blijft
vooralsnog bij e
Poll ...'Conciliair
Proces' .niet zon
der evangeli-
schen...
schap van de Evangelische Alli
antie (EA) bij besprekingen van
de landelijke stuurgroep. De Al
liantie moet nog beginnen met
de eigen achterban bij het proces
te betrekken".
Probleem is dat de EA veel
meer voeling heeft met de evan-
gelischen binnen de gevestigde
kerken dan met het veel grotere
aantal in vrije kringen en ge
meenten daarbuiten. "Het knel
punt ligt bij die tweede groep.
Als zij niet van de EA horen dat
er een Conciliair Proces gaande
is en dat het wel kosjer is om er
aan mee te doen, dan zal nie
mand ze dat vertellen. Zolang zij
niet echt meedoen, in eigen ge
meenten en in samenspraak met
christenen uit de gevestigde ker
ken, is dat wat mij betreft een
minpunt in het hele proces. Want
zomin de evangelischen eraan
voorbij mogen gaan, zomin kan
dit proces het stellen zonder in
breng van evangelische kant".
Van der Poll zou aan de the
ma's van het proces vrede, ge
rechtigheid en heelheid van de
schepping wel een vierde wil
len toevoegen: de oproep 'laat u
met God verzoenen'. "Ik weet
wel: dat is naar het hart van evan
gelisch Jeruzalem, en ik preek
dus voor eigen parochie. Maar
het is zaak dat evangelischen dit
missionaire besef niet voor zich
zelf houden en de oecumenische
kerken er slechts van beschuldi
gen dat zij daarvoor nauwelijks
aandacht hebben. Het Conciliair
Proces biedt de mogelijkheid, dit
besef volop in te brengen in be
raadslagingen en acties".
Alles op een rijtje zettend, no
teert Van der Poll meer plus dan
min bij dit proces. Hij kan erin
komen dat onder evangelischen
twijfel bestaat omtrent inzet en
uitwerking, "maar wij moeten
het proces het voordeel van die
twijfel geven". "Kritisch mee
doen wanneer dat maar nodig is.
Constructief onze bijdrage leve-
maar mogelijk
Anti-beweging
"In zekere zin bestaat de vrij
zinnigheid bij de gratie van de
orthodoxie. Wanneer die zich ver
nieuwt. dienen wij hierop te rea
geren". 'Ruimte', blad van de
(vrijzinnige) Nederlandse Pro
testantenbond, had een gesprek
met dr. B. Klein Wassink tDrie
bergenin verband met het 65-ja-
rig bestaan van de Centrale
Commissie voor het Vrijzinnig
Protestantismedat op 5 novem
ber in Amersfoort zal worden
herdacht. Klein Wassink is voor
zitter van deze commissie, die
werkt aan bevordering van sa
menwerking tussen plaatselijke
vrijzinnige gemeenten, vor-
mings- en toerustingsprogram
ma's voor de deelnemende groe
peringen en opleiding van pasto
rale werkers.
"De vrijzinnigheid", zegt Klein
Wassink, "kan gezien worden als
een anti-beweging. Ze is anti-
rechtzinnig in de zin van "we ge
loven niét dat..." De orthodoxie
baseert zich niet meer op de
Dordtse Leerregels, maar op de
theologie van Barth. Dankzij
Barth heeft de midden-ortho-
doxie zich kunnen vernieuwen.
De rechtzinnigheid leerde: de
bijbel is Gods Woord. Barth zegt:
de persoon van Jezus is het ei
genlijke Woord van God. De vrij
zinnigheid kan om die theologi
sche ontwikkelingen niet heen".
Vrijzinnigen gaan op een eigen
manier met de bijbel om. "Er zijn
mensen die de kritiek van de his-
torisch-kritische methode heb
ben overgenomen en voor wie de
bijbel als gezaghebbende bron
heeft afgedaan. We zien dan vaak
dat men de wijsheid, soms op
heel onkritische manier, uit het
Oosten gaat halen. Daar ben ik
niet voor. Ik gebruik de weten
schappelijke kritiek op de bijbel
se verhalen om ze beter te begrij
pen en ze te plaatsen binnen hun
eigen cultuur".
"In het oerwoud i
en waarden heeft de bijbel gezag
voor mij omdat het er op zo'n ma
nier staat dat het een appèl op je
doet. De centrale waarheden zijn
voor mij: de exodus, bevrijding,
emancipatie. God geeft ons een
opdracht. Hij gaat ons voor. Je
krijgt daardoor meer ruimte,
meer mogelijkheden. Maar de
weg die God ons wijst gaat wel
door de woestijn".
S.J. DE GROOT
LEIDEN: Herv. Gem. Hoogl kerk 10 ds. Kool
stra, -11.45 studentenekklesia: Marekerk 10
ds. Vermeulen, Valkenburg, 5 ds. Abma,
Gouda; Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. M.
Veenstra; Oecumenische geloofsgemeen
schap De Regenboog (Merenwi)k) B. v.d.
Boom en J. A. A. van Well; Bethlehemkerk
(Driftstr.) 10 ds. Bouhuys; Bevrijdingsk.
(Mo'ntgomerystr.) 10 ds. Jansen, 5 ds. Riet
veld: Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta,/
ha; Waalse kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs;
Stevenshof' (geo. 'Dijkhofj 10 k3nd. J. Hen
zen jr. Acad. Ziekenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds.
v. Beinum. Diakonessenhuis elke zat. 10.30
rk. dienst, morgen 10.30 kand. mevr. M. R.
Limburg-Klokke. Endegeest zie Oegstgeest.
Geref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Pe
trak. (Surinamestr.) in zijzaal 10.30 doven-
dienst. hr. B. R. Steenbergen; Oude Vest zie
Hoogl. kerk: Maranathak. zie herv. gem.; Be
vrijdingsk. zie herv. gem.; bejaardenhuis
Groenhoven 10 ds. Verdoorn; Merenwijk zie
herv gem. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10 en 5
ds. Houtman. Chr. Geref. K. (Steenschuur)
9.30 ds. Slofstra, Noordwijk. 7 ds. Steenber
gen, Rijswijk. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30
leesdienst. Geref. Gem. in Ned (Bethlehem
kerk Driftstr.) 11.30 en 5.30. Evan'g.-Luth.
Gem. (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds. Happee,
A.dam. Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lok-
horstk. Pieterskerkstr.) 2.30 intrede ds. J. Brü-
sewitz en ds. C. M. Vos-Wiegand. Baptisten
gemeente (Petrakerk Surinamestr.) 10 ds.
Agtereek. Evang. Gemeenschap (Middelste-
gr. 3) 9 en 10.30 evang. H. Koehorst. Evange-
liecentrum-Pinksterbew. (Bethlehemskerk
Lammermarkt) zo. 10 en wo. 8 evang. J. Zijl
stra. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 evang. W.
Oostra. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 5. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24)- 9.30 en 4, wo. 8. Christelij
ke Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Leidse
Soefi-stichting (zaal Pieterskerk) 11 voorm.
universele eredienst, J. Belt over 'De ziel en
het religieuze ideaal'. Kerk van J. Chr. v.d.
Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30, 10.30
en 11.20 Oud-Kath. K. (Zoeterw.singel) zo.
10. Rooms-Kath. K Haagweg zat. 7, zo
10.30: Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en 11Rijn
dijk (Leiden-Stevenshof) zat. 7, zo. 10: Steen-
schuur zat. 7, zo. 8.30, 10, 11.30. 6 en 7 (lof);
Boshuizerkade zat. 7. zo. 9.30 en 11Lam-
menschansweg zat. 7. zo. 9 en iC.20; Haarl-
.straat zat. 7, zo. 10.30 en 12.15; Merenwijk
zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwoude).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 hr. J. W. Hoffe-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 10 ds. Bo-
gers, Alphen, 7 ds. Zoeteweij, Berkel. Geref.
Kerk 10 ds. J. v.d. Haagen, Leidschendam,
6.30 ds. Baane. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds.
Buys, Zwaagwesteinde. Rk Kerk zat. 7, zo.
10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds. Ouwendijk, 6.30 ds. P. J.
Mietes en ds. Jonkman, dienst tgv zlveien
ambtsjubileum, mmv Herv, kerkkoor, Kruis
kerk 9.30 ds. Jonkman; Opstandingskerk 9.30
ds. Ommering. ha. 6 30 ds. Kielder, Vianen,
G. Herderkerk 10 en 5 ds. Nieuwenhuis; De
Bron 9.15 ds. Taselaar. 10.30 ds. Mulder.
6.30 ds. Moll; Ashram (Marsdiep) 10 ds. Moll,
Driehoorne 7 nam. ds. Ter Bals; Oudshoornse
kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk (Meteoorlaan)
9.30 kand. W. Groenenboom, 6.30 ds. Ou
wendijk. Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Boer.
6.30 ds. Wilschut; Salv.kerk 9.30 ds. Wilschut.
6.30 ds. Kuisman, H.woude. Geref. K. Vrijg.
(school Bospark, Beatrixl. 4) 9.30 en 5 ds.
Room. Ned Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 br. W. Fröling, 4.30 ds. Zwarls. Chr. Ge
ref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30 en 4.30 ds.
v.d. Meij. Bapt.gem. (Molenwerfstr. 1) 10
evang. A. Ramaker, 6.30 ds. F. Lourens.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10
drs. C. Stavleu, 6.30 hr. N. van Gemeren. Vol-
le-evang.gem. ('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54)
10 hr. D. Sikkens. Christengemeente 'De
Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan)
zo. 10. Leger des H. (Zonneweg 3) 10 en 5.
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10
dr. Meijering. Rk Kerk: Bonifaciusk. zat. 7. zo.
9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De
Bron zat. 7, zo. 9 en 11
BENTHUIZEN. Herv Gem. 9.30 prof. dr v.d.
Velden. Utrecht. 6 ds Boer. Geref./Herv.
Gem. (geb. 'De Hoeksteen', Schweitzerstr.-
Bernhardstr.) 10 kand. mevr. Rog-Pronk,
Scheveningen. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds. v.
Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Hoef, 6.30 ds. Beens, Lunteren; Salv
.kerk 9.30 ds. Terlouw, 6.30 ds. v.d. Hoef;
Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds. Beens.
6.30 ds. v. Itterzon, Gouda. Geref. Kerk 9.30
ds. Los, Nieuwegein, 6.30 ds. v.d. Weg,
Nieuwkoop. Geref. K. Vrijg. (Ichthusk.) 9.30
en 4.30 ds. Simpelaar. Geref. Gem. (Stations
weg 17) 10 en 6.30 ds. Bac. Evang.-Luth.
Gem. 9 ds. Hirsch, Gouda.
B09KOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 dr.
Haitsma, 6.30 ds. v.d. Pol; De Stek 9.30 ds. v.
't Hoff. Geref. Kerk 9.30 ds. G. de Jong, 5 ds.
v. 't Hoff. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 5 ds. Den
Hertog, Leiden. Geref. Gem. 9.30 en 6 lees
dienst, 28 sept. 7.30 ds. v. Ruitenburg. Volle
Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Cohjnstr. 83)
zo. 9.30, di. 8.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 dr. Meij-
ers, Leiden, 6.30 ds. De Graaf Gerei. Kerk 10
ds. Huisman, 5 ds. Boer, Alphen. Rk Kerk
dorp zat. 7. zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7, zo.
10.30; Rijndijk zo. 9.
HILLEGOM- Herv. Gem. 10 ds. Rothfusz. Ge
ref. Kerk ('Hoeksteen') 10 ds. Hofland, 7 ds.
Verbeek, opendeurdienst. Chr. Geref. Kerk
10 ds. v. Langevelde, 7 zie geref. kerk. Rk
Kerk: Mart. zat. 7. zo. 9 en 11; Jozefk zat. 7.
zo 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boonstra.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG; Herv. Gem. 10 ds. Koldewijn. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 10 prof. dr. v.d. Beek, 6 ds. Katten-
berg; Ontm.kerk 10 ds. Sloof, 6.30 prof. dr.
v.d. Beek. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-
college) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30
ds. v.d. Horst, 5 ds. v. Breevoort. Rk Kerk zat.
7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE Herv. Gem. N, Kerk 10
ds. Volk, 6 ds. Driebergen; O. Kerk 10 ds.
Christ, dovenvertolking, 6 ds, Hovius; Ich
thusk. 10 ds. Sjollema. 5 ds. Visser; Pnielk.
9.30 ds. Hovius, 6 ds. Christ; Maranathakerk
(Rijnsoever) 10 ds. Bogaard. 6 ds. Vroegmde-
wei|. Overduin 2.15 ds. v.d. Beid. Herv. Gem.
'De Rank' (aula P. Groen-college Pr. Frederik-
dreef 15) 10 ds. Westera-Franke. Geref. Kerk
Vr.kerk 9.30 en 5 (meditatie-zangdienst mmv
Vredeskerkkoor) ds. Koster; Triumfatork. 9.30
ds. v. Breevoort, 5 zie Vredeskerk. Geref. K.
Vrijg. 9.30 leesdienst, 4 ds. Heida. Ned. Ge
ref. K. (aula Bestevaer-mavo) 9.30 ds. Zwarts,
7 kand. J. Winter. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. J.
Slagboom. Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal)
10 en 5 ds. v.d. Belt. Geref. Gem. (Remisestr.)
10 en 5 leesdienst. Geref. Gem. in Ned. (Lou-
westr.) 10 en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr.
48) 9.45. Onafh. baptistengem. (Ambachts-
weg 2) 10 ds. D. Stichter, Westerhaar.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
10 ds. Lapre. 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk 10
ds. v.d. Lugt, 7 drs. G. Scholte, Noordwijk,
opendeurdienst.
LEIDERDORP- Herv. Gem en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds. v.d. Bom. 6.30 ds. Doesburg
en pater C. van Vliet, oecum. vredesdienst;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen. Ley-
thenrode 10 ds. W. de Leeuw. Elis.-zieken-
huis 9.30 ds. Brommet, ha. 10.45 hoogmis.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10 hr. J. de Vries.
Rk Kerk zat. 7. zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 zie gerei, kerk,
7 ds. Schilt, gez. dienst. Geref Kerk 9.30 ds
v.d. Kooi, gez. gezinsdienst, 7 zie herv. ge
meente. Rk Kerk zat. 7, zo 9.30 en 1115
LISSE' Herv. Gem. Dorpskerk 10 ds. 't Hooft,
gezinsdienst, 7 ds. 't Hooft, mmv 'Zanglust';
Pauluskerk 10 ds. De Gelder. Geref. Kerk 10
drs. G. A. Scholte, Noordwijk, 7 hr. J. v. Wal-
linga, L.dorp. Geref. K. Vrijg. (Prinsessestr. 1)
9.30 en 3 ds. A. Veldman. Ned. Geref. Kerk
(Salvatori) 10 en 7 ds. Vos. Chr. Geref. Kerk
10 en 7 ds. v. Dijken. Geref. Gem. 10 en 4
leesdienst. Evangeliegemeente (Heereweg
52a) 9.45. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo. 10
en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Maria-
kerk zat. 7, zo. 9 en 10.30; Engelbew. zat. 7,
zo. 10.30.
NIEUWKOOP Herv Gem, 9.30 ds. Wegerif.
6.30 hr. J. Goedhart. Geref. Kerk 9.30 ds. v.d.
Weg, 5 avondgebed. Chr. Geref. Kerk 9.30
leesdienst, 2.15 ds. v.d. Meij. Remonstr.
Gem. 10 ds. G. Bloemendaal. Evang. gem.
(ver.gebouw 'De Rank'. Regthuysplein) 12
nam. Rk Kerk zat. 7. zo. 9 en 10.45.
NIEUWVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Stam, Ter
Aar, 6.30 ds. De Graaff. Geref. Kerk 9.30 ds.
Kersten, Scheveningen, 7 ds. Heiner,
Woerden. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11.
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds.
Bergsma, Lekkerkerk, 7 hr. J. W. v.d. Kamp.
Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. Wijngaarden.
Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4.30 ds. W. de
Joode. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
NOORDEN: Heiv. Gem. 9.30 en 7 ds. Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 10 hr. M. Schreuder.
7 ds. G. de Jong, Boskoop.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds Hemstede (vloot-
pred.), L.dorp. 5 ds, Baas, Molenaarsgraaf. 7
ds. Ruitenburg; Hoofdstr. (Zee) I0ds. Ruiten-
burg, 5 ds. Elgersma; De Rank (Golfbaan) 10
ds. Baas, Molenaarsgraaf, ha. Geref. Kerk
Buurtkerk (Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper; Vinkenl.
(Binnen) 10 ds. Elgersma. Kapel W. v.d
Bergh-stichting 11 ds. Bach, A dam. Sole
Mio' 9 ds. Ruitenburg. Rk Kerk Zee zat. 7, zo.
10.30; Binnen zat. 7. zo. 9.30 en 11
NOORDWIJKERHOUT Dorpsk. 10 ds. v.d
Mey; De Zilk 10 ds. Hemmes. O.geest. Rk
Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en 11Jozefk, zat. 7,
zo. 9 en 10.30.
OEGSTGEEST; Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10 mevr. E.
Hagen; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds.
Stenfert Kroese, Bilthoven, 7 hr. A. van Kapel,
vesper. Geref. Kerk 10 ds. Jeroense, Hoofd
dorp. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 9.30 en 4.30 ds. Arnold. A.foort. Ned.
Geref. Kerk (Gem.centrum) 8.45 ds. Smouter,
Rijswijk. 4 ds. De Lange, ha. Van Wijcker-
slooth 4 nam. hr. W. Schot. Endegeest 10 ds.
N. v. Gelder, Den Haag. Volle-evangeliegem.
(Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo.
9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7 zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem
9.30 ds. Zijl. Geref. K. 9.30 ds. Schilt. 6.30 ds.
Zijl. Remonstr. Gem, 10 ds. Cossee. R.dam.
Rk Kerk zat. 7. zo. 9.15 en 11.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres
zat. 7, zo. 9 en 11Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
v.d. Hoeven, 7 ds Stelwagen, Den Haag. Chr
Geref. K. 9.30 leesdienst. 2.15 ds. v. Dijk,
Doornspijk.
RIJNSBURG Herv. Gem. Laurentiuskerk
9.30 ds. v. Niel, 5 ds. Wagter; Bethelkerk 9.30
ds. Wagter. ha Geref. Kerk Petrakerk 9 ds.
Cziria, 5 geen dienst; Immanuelkerk 9 ds. Rib-
berink, 10.30 ds. Ribbennk, bevestiging ds. D
Verschoor. 7 ds. Verschoor, intrede; Mara
nathakerk 9 ds. Snel, 5 ds. Cziria. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K.
9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang. Christengem.
(aula mavo) 10 evang. M. Brands, Rijsenhout
Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING Rk Kerk zo. 9 en 10.30
SASSENHEIM Herv. Gem. 9. 10 30 en 7
(jeugddienst) ds. Vollebregt. Geref Kerk 9.30
ds. Biewmga, 7 zie herv gem. Chr. Geref K
10 en 5 ds. Hogenbirk. Rk Kerk zat 7. zo. 9.30
TER AAR Herv. Gem. 9.30 ds. De Graaff,
Nieuwveen, 6.30 ds. Stam. Geref. Kerk 9.30
en 6.30 ds. De Reus, ha. Rk Kerk Aardam zat.
7, zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30
en 11.30.
VALKENBURG Herv. Gem. 10 dr. v.d. Bank.
Ede, 6.30 ds. Vermeulen, jeugddienst, mmv
kinderkoor. Geref. Kerk 9.30 ds. A. Brouwer,
Zeist, 6.30 ds. Kersten. Scheveningen. Geref
K. Vrijg. 9.30 en 5.30 ds. Heida.
VOORHOUT Herv./Geref Kerkgemeen
schap 10ds. C. J de Jong, Rk Kerk zat. 7. zo
9 en 10 30
VOORSCHOTEN Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. Blanken. 3 ds. v.d. Schoot, afscheid (ivm
vut): De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
v.d. Schoot Hulp en Heil-kerk (Schaken-
bosch) 10 ds Honig, ha. Herv. evang. op ge
ref. grondslag (kerkgeb. 'Rehoboth', A van
Leeuwenhoekkade) 9.30 ds. v. Schoonhoven.
Hardinxveld, 4.30 ds. G. H. van Kooten. Ge
ref. Kerk 10ds. De Zeeuw, ha. Geref. K. Vrijg.
(Bachlaan) 10.15 en 4,30 ds. Boxman. Rk
Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11; M. Godskerk.
zat. 7, zo. 9.30. Kerk van Engeland (British
school in The Netherlands, J. v. Hooflaan 3)
10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Lammens, St. Phihpsland, 5 ds. Kunz, Hoek
steen 9.30 ds. Goossen, 6.30 ds. Schipaan-
boord; Bethelk 9 30 ds. Kunz, 5 ds. Goossen;
Rehoboth-school 9.30 ds Schipaanboord;
Imm.kerk9.30ds Bongers, 7ds. v Houwelin-
gen. Geref. Kerk Kruisk. 10,30 ds v. Dalen,
Den Haag, 5 ds. Dronkert, Gouda; Ontm.kerk
9.30 ds. v. Houwelingen. Remonstr Gem. 10
WARMOND: Herv Gem. 10 dr. M. B. Blom.
O.geest. Rk Kerk zat. 7, zo 9 en 11
WASSENAAR- Herv Gem Dorpsk. 10 ds
v.d. Woude, 4.30 ds. De Fijter, Wagenborgen,
7 muziekdienst. Kievietk. ('Samen op weg 10
ds. J. Visser, Messiask. 10 ds. J. Vuyst, Zeist;
Dorpscentrum 9.30 ds. v. Trigt, Middelharms.
Geref Kerk Zi|llaan 10 ds. Steenstra, 7 ds.
v.d. Woude. Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10 30
ds. Friederich.
WOUBRUGGE- Herv. Gem. 9.30 ds. v 't Hof.
6.30 zie geref. kerk. Geref. Kerk 9.30 ds. Aal-
ders, 6.30 ds. Aalders, gez. jeugddienst. Ned.
Prot. Bond (De Wijk, Schoolstr. 20) 10.30 ds.
E. de Clercq, Arnhem. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv Gem. 9.30 hr. J. de
Haan. 7 hr. M. Schreuder, gez. dienst. Geref.
Kerk 9.30 ds. Rang, N -Vennep, 7 zie herv.
gemeente.
ZOETERWOUDE Herv. Gem. 10 ds. Wolt-
haus. Rk Kerk St. Jan zo. 9.30. Chr. Dienaark.
zat 7. zo. 10, Meerburgkerk H Rijndijk zat. 7,
zo 9 30 en 11.
