Vietnam lijkt geen stap verder te komen
Het zal nog jaren duren voordat de wonden littekens zijn geworden
ZATERDAG 3 SEPTEMBER 1988
PAGINA 31
Dertien jaar geleden dwong
Noord-Vietnam een
supermacht op de knieën. De
'nieuwe veranderingen', die
sedert de hereniging van
Noord en Zuid in het nieuwe
Vietnam werden doorgevoerd,
hebben tot nu toe weinig effect
gesorteerd. Herman Wigbold
doet in twee artikelen verslag
van een reis door. Een van de
vele vragen die bij hem
opkwamen was: hoe kan een
land dat 20 spectaculair de
oorlog won, 20 troosteloos de
vrede verlie2en?
door Herman Wigbold
Nee, de kennismaking met Hanoi
valt niet mee. Het regent als het
vliegtuig met de landing begint. De
bomkraters rond het vliegveld staan
vol modderwater. Na de landing is
de regen opgehouden, maar dan
slaat de bureaucratie meedogenloos
toe.
Carbonpapier ontbreekt; elk formulier
moet dus drie keer worden ingevuld.
Sommige koffers worden van A tot Z
doorzocht, maar de belangstelling gaat
vooral uit naar geld. Een douane-ambte
naar telt minutieus mijn dollars en reis-
cheques om te zien of ze kloppen met het
opgegeven bedrag. Buiten staat geen
taxi, zelfs geen bus. Ieder wordt kenne
lijk geacht op zijn eigen manier weg te
komen.
Het landschap is van een dodelijke
saaiheid. Eindeloze rijstvelden, af en toe
onderbroken door een huis of boom, die
niets hebben van de lieflijkheid van de
Indonesische sawah's.
Hanoi zelf maakt een vervallen indruk.
Het Franse karakter is nog duidelijk her
kenbaar in stratenplan, bouwstijl en pla
tanen, maar op enkele overheidsgebou
wen na zijn de pastelkleuren onderge
gaan in zwarte vuilstrepen. Sommige
straten lijken als in een vertraagde film
langzaam in elkaar te zakken. Personen
auto's zijn er nauwelijks. De straten wor
den gedomineerd door fietsers.
Bruin water
Ik ben ondergebracht in hotel Thong
Nat, het vroegere Metropole. Er is nog
een ander hotel: Thang Loi, gebouwd
door Cubanen. De kamers zijn er moder
ner, maar aangezien het in een buiten
wijk bij een vervuild meertje staat,
wemelt het er van de ratten. De enige
verlichting op de kamer bestaat uit een
peertje dat aan een draad aan het balkon
is opgehangen. Als ik de kraan opendraai
komt er vies bruin water uit.
Is dit nu het land dat dertien jaar gele
den de grootste supermacht ter wereld
op zijn knieën dwong? Het beeld ver
scherpt zich in de volgende uren en da
gen. De straatverlichting is minimaal, en
valt soms door een elektriciteitsstorin
gen geheel uitNa tien uur 's avonds, als
de laatste winkeltjes hun lichten ge
doofd hebben en ook de schaarse motor
fietsen zijn verdwenen, lijkt Hanoi op
een verduisterde stad waar op elk ogen
blik de sirenes weer kunnen gaan loeien.
In de eerste avonduren is er in de oude
stad nog het meeste licht. Er was hier
vroeger de straat van de goud- en zil
versmeden, de straat van de zijdehande
laren, de straat van de Indische kleerma
kers en de wijk van de Chinezen. Maar er
is geen goud en zilver meer, er is geen zij
de meer, er zijn geen Indiërs meer. En
Chinezen zijn er, op een enkel gerimpeld
vrouwtje na, evenmin.
Er is wel een straat voor schoenenhan
delaren. Maar er zijn alleen plastic, of
houten schoenen met kunstleer te koop.
Een enkeling verkoopt ook moderne
sportschoenen, maar die kosten tussen
de 35.000 en 60.000 gond, één tot drie
keer het maandsalaris van een gemiddel
de Vietnamese arbeider.
En voor de halfzachte romantici die
een volk op sandalen en zonder auto's
verkiezen boven onze verdorven con
sumptiemaatschappij (mits ze er zelf
maar naar kunnen terugkeren) heeft de
Vietnamese werkelijkheid nog enkele
onaangename verrassingen in petto.
Over de eerste wordt in Vietnam slechts
in zeer eufemistische termen gesproken
als 'een ernstig probleem'. Dat probleem
is de hongersnood of bijna-hongersnood
in het noorden, en de provincie Neghe
Tin in het midden van het land.
Malaria
De autoriteiten wijten dit aan de exces
sieve droogte in de laatste twee jaar. Dit
heeft een belangrijke, misschien wel de
belangrijkste rol gespeeld, maar de hon
gersnood is evenzeer een gevolg van de
gedwongen collectivisatie van de land
bouw die de boeren iedere prikkel ont
nam om meer te produceren. Op kleine
schaal herhaalt zich in Vietnam het dra
ma van de Russische boeren in de jaren
'20.
Het aantal gevallen van malaria is de
laatste jaren weer in opmars. Vele zoge
naamde Nieuwe Economische Zones
zijn gevestigd in gebieden waar de mala
ria niet was uitgeroeid. Bovendien stijgt
de malaria door het trekken van de be
volking, terugvluchtend naar de stad of
wegvluchtend uit de gebieden die door
hongersnood worden bedreigd.
Er is bovendien een gillende inflatie
van zo'n 40 procent per maand. In ander
half jaar is de prijs van rijst', het belang
rijkste (en voor sommigen bijna enige)
voedingsmiddel, vertienvoudigd. Ook
Zuidamerikaanse landen kenden een
dergelijke inflatie, maar daar bleef al
thans de produktie nog groeien. In Viet
nam stagneert de economie.
In het spoor van een door de VN inge
huurde deskundige bezoek ik een fa
briek van dieselmotoren. Een aantal-
oude Russische machines is al jaren niet
meer gebruikt omdat die machines en
dus ook de onderdelen niet meer wor
den gemaakt. Later bezoek ik in de Me
kong-delta een garnalen- en kreeften-in-
pakkerij, zeer in aanzien omdat de fa
briek alleen voor de export werkt. Er
staan circa honderd meisjes, allen ge
kleed in smetteloos witte kleding en met
maskertjes voor de mond. Acht uur per
dag, zeven dagen per week. Ze verdienen
14.000 dong per maand. Gerekend naar
de koers van de zwarte markt de enige
die de werkelijke waarde aangeeft is
dat vijf a zes dollar. Tien tot vijftien gul
den per maand.
Diepe wonden
De oorlog heeft diepe wonden gesla
gen. Ruim twee miljoen mensen werden
gedood; ruim zeven miljoen gewond of
verminkt. Het aantal bomkraters wordt
geschat op ruim twintig miljoen; ieder
Vietnamees gezin heeft zijn eigen bom-
krater, sommige twee. Chemische oor
logsvoering heeft landerijen verwoest.
Het zal nog jaren duren voordat er van de
wonden alleen maar littekens zijn over
gebleven.
Bovendien hebben de Verenigde Sta
ten nooit hun belofte waargemaakt om
Vietnam te helpen bij het economisch
herstel. Na 1975 kenden ze maar één ver
langen: de smadelijke nederlaag zo snel
mogelijk uit hun geheugen verdringen.
Daarin paste niet het geven van drie mil
jard hulp, zoals in de akkoorden van Pa
rijs was afgesproken. De andere westelij
ke landen, de EG voorop, volgen dit
voorbeeld na de Vietnamese inval in
Cambodja, die een einde maakte aan een
van de meest bloeddorstige regimes die
de wereld heeft gekend: 1 miljoen doden
op 5 miljoen inwoners. Ook Nederland
brak de hulp af. Ook Australië. Ook de
andere landen in Zuidoost-Azië.
Er zijn maar drie uitzonderingen: Zwe
den, dat Vietnam al tijdens de oorlog
hielp en er onder andere een grote pa
pierfabriek bouwde; Finland, dat Hanoi
voorziet van een niéuw waterleidingnet;
en enkele VN-organen (FAO, Unicef,
Unido) die er kleine projecten uitvoeren
om hun broodheren, de leden van de VN,
niet al te zeer voor het hoofd te stoten. Er
is met Cambodja geen Derde We
reldland dat zo weinig westelijke hulp
krijgt als Vietnam. Maar is dat de enige
oorzaak van de malaise?
De oorlog heeft ook in ander opzicht
een diabolische uitwerking gehad. Der
tigjaren strijd eerst tegen de Fransen,
toen tegen de Amerikanen hebben
Vietnam volledig geïsoleerd. Er zijn wei
nig landen waar zo'n ontstellend gebrek
is aan kennis over het buitenland en wat
het buitenland denkt en voelt, ook bij de
elite.
Isolement
Dat isolement duurt voort. Buiten
landse kranten zijn in Vietnam niet te
krijgen. Vietnam News Agency geeft
voor buitenlanders een Engelstalig
blaadje uit dat de indruk wil wekken dat
Vietnam het centrum van de wereld is.
De televisie geeft praktisch alleen
nieuws uit communistische landen.
Merkwaardig genoeg zouden uit Rus
land overgenomen programma's nog een
blik op de wereld kunnen geven. Zo zag
ik er een Amerikaans discussieprogram
ma over minderheden, nagesynchroni
seerd in het Russisch, maar zonder Viet
namese vertaling. Wat wordt uitgezon
den en nagesynchroniseerd zijn oude
Russische films die bol staan van patriot
tisme en communistische heiligen.
Maar er is nog een andere uitwerking:
de overwinning op Amerika heeft de
Vietnamese leiders, Ho Tsji Minh voor
op, het gevoel gegeven dat ze op de top
van de wereld zaten. Iemand zei me en
ik deel zijn mening: achter hun glimlach
verbergen zich dikwijls wantrouwen en
arrogantie. Te dikwijls heb ik ook VN-
mensen horen klagen over gebrek aan
medewerking. Uiteraard gaat het daarbij
om functionarissen. Het Vietnamese
volk is vriendelijk, zij het tegenover bui
tenlanders gereserveerd.
Maar ook dat heeft een reden. Het is
nog maar twee jaar geleden dat buiten
landers, ook mensen die aan hulpprojec
ten werkten, werden gevolgd. De Finnen
die, zoals gezegd, Hanoi een nieuwe wa
terleiding bezorgden, mochten de tolken
niet in hun auto meenemen. Voor hen
was er een aparte auto.
Daaraan is nu een einde gekomen,
maar de restanten van dit wantrouwen
zijn er nog steeds. Voor buitenlandse
vertegenwoordigingen staat nog altijd
een wacht, niet ter bescherming, maar
om Vietnamezen te weren. De Japanse
vrouw van een Nederlands ambassade
lid heeft vanwege haar Aziatische uiter
lijk een paar keer grote moeite gehad om
binnen te komen.
Last
Ook journalisten zijn niet vrij. Alleen
reizen is uitgesloten. Als ik hen voorstel
met het vliegtuig naar Danang te gaan en
vervolgens de trein naar Ho Tsji Minh-
stad te nemen, proberen ze dit met alle
middelen uit mijn hoofd te praten. De
trein rijdt langzaam, het is een lange reis,
de trein is overvol en de reis is vol onge
makken.
Die argumenten zijn ongetwijfeld
juist, maar als ik vervolgens zeg dat ik
bereid ben die ongemakken te nemen,
antwoorden ze ten einde raad dat ze dan
toestemming aan het ministerie van ver
voer zullen vragen. Of ze dat hebben ge
daan betwijfel ik, maar in ieder geval
wordt de toestemming geweigerd. Maar
de schrik slaat hen pas echt op het hart
als ik zeg dat niets in de Vietnamese wet
mij verhindert een kaartje te kopen. Be
dremmeld antwoorden ze: ze zullen u
niet arrestéren, maar dé veiligheidsbe
ambten zullen u zeker ondervragen en
dan krijgen wij er last mee.
Het is ook tekenend voor Vietnam dat
woorden als glasnost en perestrojka er
bijna onbekend zijn. Mijn tolk, die toch
jaren als journaliste bij Vietnam News
Agency heeft gewerkt, kijkt althans zeer
verbaasd als ze die woorden in een van
mijn vragen tegenkomt. "Wat betekent
dat?", zegt ze. "Dat zijn toch Russische
woorden?".
Glasnost en perestrojka heten in Viet
nam 'nieuwe veranderingen', een merk
waardig soort pleonasme dat misschien
wel aangeeft hoe nieuw veranderingen
in Vietnam zijn. De grote man achter die
veranderingen is de overigens al 72-jari-
ge partijleider Nguyen van Linh.
Windkracht drie
Hij is de eerste man uit Zuid-Vietnam
die een belangrijke positie in het politbu
reau kreeg (een groot deel van het zuide
lijke partijkader is trouwens omgeko
men bij het politiek zo succesvolle, maar
militair desastreuze Tet-offensief toen de
Vietcong alle grote steden in het zuiden
aanviel). Hij kondigde de strijd tegen de
corruptie aan, dreef een zuivering van de
partij door, liet begin van dit jaar een
groot aantal gevangenen vrij en pleitte
voor meer openheid.
Het is nog geen storm, zelfs geen bries,
hooguit windkracht drie. De koers is nog
niet duidelijk, en de bemanning voert
niet altijd de bevelen van de roerganger
uit, maar de eerste bollingen in het zeil
zijn zichtbaar. Dat blijkt ook als ik de
coöperatie Xuan Ding dicht bij Hanoi be
zoek. Een verschil met het verleden: de
boeren mogen thans ongeveer 50 pro
cent van de produktie zelf houden, en
wat ze niet zelf nodig hebben verkopen
op de vrije markt. Die mededeling werd
bevestigd door twee boeren die ik vroeg
naar hun produktie en wat ze aan de
coöperatie moesten afstaan. Het klopte
redelijk met de mededeling. Uit het ant
woord op mijn vraag wat ze verdienen,
bleek dat de verdiensten er beduidend
hoger zijn dan wat een arbeider in de gro
te stad verdient.
De andere wind blijkt ook duidelijk als
ik de vice-minister van arbeid, Tran Dinh
Hoan, spreek. Hij erkent ruiterlijk dat er
in het verleden fouten'zijn gemaakt, dat
er te veel nadruk is gelegd op de zware
industrie en dat de landbouw en de pro
duktie van consumptiegoederen zijn ver
waarloosd. Lachend herinnert hij er aan
dat er in die jaren zelfs over is gesproken
om eigen raketten te maken.
Hij verklaart ook dat het heil niet uit
sluitend van staatsbedrijven moet wor
den verwacht, dat particulieren meer
vrijheid moeten hebben, dat zij evenwel
aarzelen door de in het verleden gevoer
de politiek als gevolg waarvan er in Viet
nam nog te veel 'koninkrijkjes' zijn,
kortom, dat er 'nieuwe veranderingen'
nodig zijn.
Tegenkrachten
Maar de tegenkrachten zijn nog sterk.
Nog in december mopperde het plenum
van de partij dat de vernieuwingen niet
met de vereiste zorgvuldigheid waren
uitgevoerd. Kennelijk probeerden de
conservatieven de schuld van de inflatie,
die grote ontevredenheid heeft gewekt,
in de schoenen van de hervormers te
schuiven.
De bureaucratie geeft zich niet zonder
slag of stoot gewonnen. Vietnam heeft
een investeringswet aangenomen die li
beraler is dan welke investeringwet in
welk Derde Wereldland dan ook, Indo
nesië en Singapore inbegrepen. Aan ei
gendomsverhoudingen of het overma
ken van winsten worden nauwelijks be
perkingen gesteld.
Maar dat betekent nog niet dat een bui
tenlandse investeerder vrolijk kan bin-
nenhuppelen, nog los van de vraag wat
hij er nu te zoeken heeft. De bureaucratie
werpt allerlei dammen op om die vrij
heid zoveel mogelijk ongedaan te ma
ken. Men vervalt bovendien heel snel in
de gewoonte de bekende zondebokken
aan te wijzen als het misgaat. Zo wordt
de schuld van het rijsttekort onmiddel
lijk geworpen op de handelaren die voor
raden rijst zouden achterhouden om ze
later met een grotere winst te kunnen
verkopen. Maar er zijn weinig handela
ren, en er is alle reden om aan te nemen
dat de coöperaties hetzelfde doen.
Sommige veranderingen zijn ook geen
bewuste hervormingen, maar afgedwon
gen door de praktijk. Men wijst er graag
op dat ook Hanoi nu naast de officiële
markt een grote vrije markt heeft die in
derdaad drukker en vooral kleurrijker is
dan de staatsmarkt. Maar wat wil men?
Elk jaar komt er een kleine miljoen men
sen op de arbeidsmarkt. De enige manier
om een paar centen te verdienen en niet
van de honger om te komen is zich in de
handel te storten, al is het maar de ver
koop van een paar sigaretten en een pak
je lucifers.
Corruptie
Ondanks alle bezweringen ook vice-
minister Tran Dinh Hoan sprak over een
grotere vrijheid voor ondernemers
viert het centralisme nog hoogtij. Ik heb
aan twee directeuren gevraagd of zij
winst maakten en of zij die winst in uit
breidingen of verbetering van het machi
nepark konden investeren. Op de eerste
vraag kwam een trots ja, maar het ant
woord op de tweede vraag was aanzien
lijk langer. In beide gevallen bleek dat
men voor iedere belangrijke beslissing
afhankelijk was van het desbetreffende
ministerie of de desbetreffende plan
commissie, of van beide. In het laatste
geval was het districtshoofd van de partij
de eigenlijke directeur en waren de beide
zogenaamde directeuren in feite niet
veel meer dan bedrijfsleiders.
De voornaamste veranderingen in
Vietnam lijken zich in de praktijk voorlo
pig te beperken tot een grotere vrijheid
voor de boeren, althans in het zuiden en
de directe omgeving van Hanoi over
de meer veraf gelegen gebieden maak ik
me weinig illusies en de grptere vrij
heid om gevallen van corruptie aan te
klagen.
Bij het woord corruptie moet men ove
rigens niet denken aan de douaneambte
naar die zich een bankbiljet laat toeste
ken. en zelfs niet aan de plaatselijke par
tijbons die op kosten van de gemeen
schap zijn huis laat opknappen. Het gaat
veel meer over machtsmisbruik waarvan
het innen van de zilverlingen slechts een
onderdeel is.
De secretaris-generaal van de vakbe
weging. Nguyen Thuet. vertelde me vol
trots dat er dank zij de activiteiten van de
vakbeweging een einde was gemaakt
aan een schandaal in de provincie Teng
Win, waar plaatselijke partijfunctionaris
sen niet alleen zichzelf en hun familie
hadden verrijkt, maar ook arbeiders
maandenlang hadden opgesloten. Deze
vormen van machtsmisbruik zijn in Viet
nam allerminst een uitzondering.
Door de knieën
Is er ook culturele dooi? Ik heb er wei
nig van kunnen merken. De televisie, zo
heeft men mij verzekerd, is nog even ver
velend als vroeger. Het theater in Hanoi
was net aan een verbouwing toe, en de
enige bioscoop die ik heb kunnen ont
dekken was kennelijk alleen geopend als
ik er niet voorbijliep.
Maar misschien daagt er ook op cultu
reel gebied licht aan de horizon. Een
Vietnamees vertelde me dat er een film
was gemaakt over mandarijnen in het
vroegere Vietnam, die zo duidelijk ge
dachten opriep over het gedrag van de
hedendaagse communistische mandarij
nen, dat de partij de film aanvankelijk
had verboden. Door het ingrijpen van
partijsecretaris Van Linh was de film uit
eindelijk toch in omloop gebracht. Maar
waar hij vertoond werd kon hij me ook
niet melden.
De definitieve beslissing valt natuur
lijk niet in Hanoi, maar in Moskou. Als
Gorbatsjov er in slaagt zijn hervormin
gen door te zetten, zal ook het harde par
tijkader in Hanoi door de knieen moeten.
Het laatste partijcongres heeft ongetwij
feld ook de positie versterkt van de her
vormers in Vietnam, die tot december op
hun partijcongres moeten wachten. Pas
dan kan de lange mars door de instellin
gen echt beginnen.
Ook als de hervormingen slagen, zal
het nog jaren duren voordat de gewone
Vietnamees er iets van zal merken in zijn
levenspeil het woord portemonnee
durf ik niet te gebruiken. Het land is arm,
doodarm, en bungelt ergens onderaan de
wereldranglijst achter landen als Indo
nesië en India, achter landen als Egypte
en Marokko.
Het ontbreekt aan alles. Machines,
voorzover aanwezig, zijn verouderd. Zie
kenhuizen werken met apparatuur die
minstens dertig jaar oud is. Insecticiden,
geneesmiddelen enzovoort moeten wor
den ingevoerd en voor die import is geen
geld. Consumentengoederen zijn van in
ferieure kwaliteit. Lucifers branden niet
en hotelrekeningen zijn vodjes papier
die hier niet eens als kladpapier worden
gebruikt.
Infrastructuur
Het grote probleem is het ontbreken
van een infrastructuur, een voorwaarde
voor buitenlandse investeringen. Er zijn
geen spoorverbindingen de lijn Hanoi-
Ho Tsji Minh-stad verdient die naam
nauwelijks. Er zijn, althans in het noor
den, nauwelijks wegen. Er zijn geen be
hoorlijke telefoonverbindingen. Zelfs de
meest eenvoudige zaken overzichten
van instellingen, enzovoort ontbre
ken.
De papierfabriek die Zweden enkele
jaren geleden heeft gebouwd, werkt nu
al op halve kracht. De fabriek is ge
bouwd op een plek waar weliswaar
schoon water is maar waar geen bomen
zijn. En er zijn geen vrachtwagens om ze
te vervoeren. En als ze er wel zouden zijn,
zijn er geen wegen waarop ze kunnen rij
den.
Voor het verbeteren van de infrastruc
tuur is westerse hulp nodig. Maar die
hulp komt er niet zolang Vietnam zijn
troepen niet uit Cambodja heeft terugge
trokken. Ook dat is een verschil tussen
de orthodoxen en de hervormers. De
laatsten beseffen dat zij, terecht of onte
recht, gedwongen zijn een oplossing te
vinden voor Cambodja als ze ooit de eco
nomische situatie willen verbeteren.
Tot zolang probeert men met allerlei
wanhoopsmiddelen de economie aan de
gang te houden. Een daarvan is de valu
takoers. Er zijn meer communistische
landen die een officiële en een zwarte
koers kennen. Maar Vietnam kent wel
een stuk of vijf, zes koersen. Er is de offi
ciële bankkoers van 368 dong voor een
dollar, het ministerie van financiën han
teert weer een eigen koers, er zijn specia
le exportkoersen, er is een hotelkoers
voor eten en drinken (het hotel zelf moet
in dollars worden betaald) die in het ene
hotel 650 dong en in het volgende hotel
950 bedraagt.
En er is natuurli jk de zwarte koers die
tijdens mijn verblijf tegen de 3000 dong
bedroeg, maar die ongetwijfeld op dit
moment alweer veel hoger zal zijn. De
zwarte koers was dus acht keer zo hoog
als de officiële.
Bij het verlaten van het land is er welis
waar een scherpe controle of het aantal
overblijvende dollars wel klopt met het
bij binnenkomst opgegeven bedrag mi
nus alle betaalde rekeningen, maar tege
lijkertijd laat men de zwarte handel oog
luikend toe. Geen wonder: buitenlan
ders die hun salaris in dollars uitbetaald
krijgen, zouden in een minimum van tijd
platzak zijn als ze alles volgens de officië
le koers zouden inruilen.
Ook het vervoer moet in harde dollars
betaald worden. Het vliegtuig naar Ho
Tsji Minh-stad is een oude Constallation
(gezien de Spaanse aankondiging voor
het vastmaken van de riemen, voor een
prikje overgenomen van Cuba). De ven
tilatie is uitgevallen en aangezien het
vliegtuig een half uurtje op de landings
baan blijft staan, ben ik van top tot teen
drijfnat nog voordat het is opgestegen.
De ruimte is zo klein dat ik onmogelijk
mijn knieën rechtuit kan houden en naar
links afzwenk, waar een Vietnamese mij
ramboetans en zoete lotusvruchten aan
biedt en voortdurend met haar handje
wuift om me uit te nodigen er meer te ne
men. Ellende en vreugde liggen in Viet
nam zeer dicht bij elkaar.
Volgende week deel 2 en slot: Weerzien met
Saigon.
Het landschap is van een dodelijke saaiheid.
