rap
Mensen in vuil op zoek naar iets eetbaars.
EM
Cv*-'' ,v-
i;
LIZE STILMA -complex van oorzaken...
PAGINA 2
BAARN (GPD) - Lize Stilma noemt
een schrijnend voorval. ..Ik ken een
jonge vent. Hij vertelde dat z'n va
der. die een zaak had. onlangs in de
kerk zat naast een meneer. Deze me
neer. een bankdirecteur, kwam de
volgende dag het krediet opzeggen.
Dat betekende niet minder dan
faillicsement. Door problemen in
het gezin had de vader minder aan
dacht aan z'n zaak kunnen beste
den dan nodig was. Ze hadden een
kind verloren door een ongeluk,
met als gevolg dat de moeder ziek
was geworden. Dat was de bankdi
recteur ook bekend. Maar de man
was voor geen reden vatbaar. Regel
was regel. Toen dacht die jongen:
dat is nou het verschil tussen een
broeder in de Heer en een harde za
kenman. Die broeder bleek er alleen
zondags te zijn".
Het verhaal natuurlijk aan te
vullen met geheel andere ervarin
gen komt ook voor in Lize Stil-
ma's nieuwe boek 'Weggaan zon
der groeten', dat over kerkverla
ting gaat. Kerkverlating hoeft vol
gens haar nog geen geloofsverla-
ting te betekenen. Het zijn vooral
jonge mensen die proberen aan
sluiting te vinden bij de kerk, maar
zich na verloop van tijd daar toch
niet echt thuis voelen. Of ze heb
ben bij voorbaat al besloten de
kerk niet binnen te gaan.
Veertig jaar geleden behoorden
jongeren zondags traditiegetrouw
tot de kerkgaande gemeente. „Jon
geren van nu weten danig hun
mondje te roeren. Ze hebben een
eigen mening én lef om te zeggen:
ik ben het niet eens met de gang
van zaken in de kerk. Dat durfde ik
vroeger niet te zeggen. Wat domi
nee of pastoor zei was gewoon
waar. En daar had je je maar bij
neer te leggen".
Dat Lize Stilma nu over kerkver
lating een boek heeft geschreven,
is niet zo verwonderlijk. „De gods
dienstige belevenis van mensen in
teresseert mij sterk". Zij heeft al
meer religieuze zaken belicht. Zo
verscheen van haar een boek over
verstandelijk gehandicapten in de
kerk ('Wuiven naar de dominee').
'De laatste kaarsen' heeft de terug
loop van het aantal kloosterlingen
als thema. En 'God woont waar
men Hem binnenlaat' geeft een
beeld van het godsdienstig leven
van joodse Nederlanders en hun
erediensten in de synagoge. Verder
is de schrijfster bekend door haar
schetsenbundels, die inmiddels
ook in Amerika, Canada en Enge
land aftrek vinden.
Nu zijn de lege banken in de kerk
haar onderwerp, waarmee ze niet
wil zeggen dat het overal in den
lande aan kerkgangers ontbreekt.
Wie zijn ogen goed de kost geeft,
ziet wel het tegenovergestelde.
Maar kerkverlating is wel een on
miskenbaar feit. De kerk wordt ge
confronteerd met een na-christelij
ke cultuur.
Hobbyclub...
„Ik stel me vaak de vraag hoe dat
zo gekomen is". Voor haar boek
'Weggaan zonder groeten' sprak
Stilma uitvoerig met predikanten
die hun gehoor langzaam maar ze
ker zien slinken. Ook met pastores
die nog een volle kerk trekken. "Ie
mand verlaat niet zomaar de plek
waar hij geestelijk is opgegroeid.
Het is niet te vergelijken met het
bedanken voor een hobbyclub. Ui
teraard zijn er die het allemaal niet
interesseert en die stilletjes ver
dwijnen. Maar vaak gaat er een be
wust proces aan vooraf, een wor
steling ook. Want om de kerk waar
je ouders je lieten dopen de rug toe
te keren is geen kleinigheid".
Wat is de aanleiding tot zo'n
stap? „Wanneer de praktijk niet
klopt met de theorie, ergert de jon
ge mens zich mateloos. Jongeren
willen helderheid en eerlijkheid.
Méér dan mooie woorden. Ze vin
den bijvoorbeeld in de kerk een po
larisatie die je nergens anders op
die manier vindt. Neem nu de pro
testantse kerkgeschiedenis in dit
land, die is er éen van scheuring op
scheuring".
Stilma geeft daar in haar boek tal
van voorbeelden van en sprak on
der anderen met dr. Okke Jager,
docent ethiek, evangelistiek en
massacommunicatie aan de gere
formeerde Theologische Universi
teit in Kampen, dr. A. van der Mei
den, hoogleraar public relations
aan de Rijksuniversiteit in Utrecht,
dr. A. A. Spijkerboer, hervormd
predikant in Amsterdam, tevens
bekend publicist, en dr. H. M. Kui-
tert, hoogleraar ethiek aan de Vrije
Universiteit in de hoofdstad.
Seizoenen
Jager zegt ergens dat je met
kerkverlating ook moet leren le
ven, ook al omdat het geloof en het
kerkelijk leven hun 'seizoenen'
kennen. Overigens signaleert de
Kamper theoloog, dat het aantal
kerkleden afneemt, maar de terug
gang van het kerkbezoek vrijwel
tot stilstand lijkt te zijn gekomen.
Dat is bijvoorbeeld in de Bondsre
publiek duidelijk het geval. "Er
zijn wel meer tijden geweest, waar
in het woord Gods schaars was".
Van der Meiden uit zijn boosheid
over het Samen op Weg-proces dat
uiteindelijk moet leiden tot hereni
ging van de hervormde en gerefor
meerde kerken. „Ik ben als lid van
één van die kerken nooit geraad
pleegd. En mijn buurman die ook
hervormd is evenmin. Zoals de Do
leantie in de vorige eeuw een elitai
re uittocht was in de zin van over u
en zonder u, zo wordt ook de ge
deeltelijke samensmelting een eli
taire, sociologisch bepaalde coöpe
ratie zonder u". Van der Meiden be
treurt het dat de kerken niet te
biecht zijn gegaan bij mensen met
jarenlange ervaring in publicitaire
begeleiding van zo'n proces als Sa
men op Weg.
Spijkerboer denkt, dat het fun
damentalisme aan de ene kant
mensen de kerk uitjaagt en aan de
andere kant mensen uit angst bin
nenhoudt. Volgens de Amsterdam
se predikant is het een vaststaand
feit, dat kerkscheuringen en talrij
ke sectarische grcepen zijn te ver
klaren uit ondeskundig uitleggen
en toepassen van bijbelgedeelten.
Uit hun verband gerukte teksten
hebben veel schade aangericht.*
Het fundamentalisme, dat uit
Amerika naar Europa is komen
overwaaien, omhelst nog altijd kri
tiekloos bepaalde leerstellingen en
vertoont een conservatief gedrags
patroon. De fundamentalist, meent
Spijkerboer, gaat gebukt onder
angst, vrees voor eigen boze nei
gingen en het eindoordeel en ne
geert consequent wetenschappe
lijk bijbelonderzoek.
In het boek van Stilma komen
ook mensen aan het woord die als
niet-jood hun protestantse kerk
verlieten en zich nu gelukkig voe
len in de synagoge. Ook had zij ge
sprekken met jongeren "die hun
heil vonden bij Allah".
Patiënt
De schrijfster komt tot de conclu
sie dat de zondebok voor de kerk
verlating. zo die al bestaat, nog niet
is gevonden. ..Het is een complex
van oorzaken en aanleidingen".
Duidelijk is wel dat veel jonge men
sen niet meer warm lopen voor de
kerk in haar huidige vorm. "Nie
mand is erbij gebaat te verdoezelen
dat de patiënt die 'kerk' heet ziek is.
Helaas is het recept nog niet uitge
schreven, maar wie weet...."
„Er mogen tal van schaduwkan
ten zijn, er is ook een belangrijk
lichtpunt". Dan voert Lize Stilma
paus Johannes XXIII ten tonele.
"Die tobde met slapeloosheid, zo
gaat het verhaal. God informeerde
toen naar de oorzaak. Waar komt
die slapeloosheid toch vandaan?
Van de kerk natuurlijk, wist de
paus. Daarop vroeg God: is de kerk
nou van jou of van mij? Van U
Heer, zei Johannes gelovig. Slaap
dan maar, troostte God. Van dat
ogenblik af sliep de paus als een
'Weggaan zonder groeten' ver
schijnt, als het goed is, nog deze
maand en is een uitgave van Ten
Have in Baarn.
De Rijnsburgse predikant J.
Cziria van geboorte Hongaar
is vanuit Hongarije, waar hij
met vakantie was en zijn familie
bezocht, drie dagen in Roemenië
geweest. "Ik heb ellende gezien
die je in Europa 1988 niet
meer voor rnogelijk houdt",
schrijft hij in zijn wijkbericht in
de gereformeerde kerkbode.
"Mensen die in een vuilnisbelt
op zoek waren naar iets eetbaars.
Lange rijen mensen voor lege
winkels, wachtend op voedsel.
Alles op de bon, maar bepaalde
artikelen, bijvoorbeeld spijsolie
(2,5 deciliter per persoon per
maand), krijg je alleen als je tege
lijk twee eieren afgeeft, ook in de
stad. Die moeten de mensen
duur op de markt kopen, als ze er
zijn..."
"Naast die ellende komt er nog
het probleem bij van de Hon
gaarse minderheid. Ongeveer 2
miljoen mensen. De regering van
Roemenië is bezig op een fas
cistoïde manier die mensen te
doen verdwijnen omdat ze
Hongaren zijn. Bulldozers staan
klaar om eeuwenoude dorpen én
kerken met de grond gelijk te
maken. Officieel heet het: om het
landbouwgebied te vergroten.
Maar als je ziet dat het beschik
bare landbouwgebied er ver
waarloosd bij ligt, alle Hongaarse
scholen gesloten zijn en er ten
minste dertig Hongaarse kinde
ren moeten zijn wil de overheid
toestaan dat in het Hongaars on
derwijs wordt gegeven, terwijl
voor twee Roemeense kinderen
wél een klas in het Roemeens in
het leven wordt geroepen, dan
ligt de conclusie voor de hand: 2
miljoen mensen moeten in het
land van dictator Ceaucescu
dood, puur alleen omdat ze Hon
gaars spreken!"
Vrouwen
"Een feministisch theolo
gisch beleid mag nooit een privé
hobby zijn van één predikante.
Het moet worden ontwikkeld en
gedragen door een zo groot mo
gelijk deel van de gemeente".
Het 'Remonstrants Weekblad'
(RW) publiceerde een gesprek
met ds. Corrie Jacobs uit Hilver-
In de bestuursraad van de Pro
testantenbond/Remonstrantse
Gemeente daar is het gelukt, de
ze theologie tot 'speerpunt' van
beleid te maken. Corrie mocht
tegenover die raad haar voorstel
len breed uiteenzetten en vertel
len hoe zij een en ander nu pre
cies in praktijk wilde brengen.
Waaruit blijkt nu deze invloed
in het gemeenteleven? RW: "Al
lereerst uit het taalgebruik in de
liturgie, met name zegenbede,
gebeden en liederen. Zo kan de
zegenbede afwisselend met Zijn
en Haar worden uitgesproken.
Zijn of Haar aangezicht. Zijn of
Haar vrede. Bepaalde liederen
kunnen worden vermeden.
Zoals het lied "De Heer heeft mij
gezien en onverwacht....", omdat
hier wel heel eenzijdig vanuit de
man wordt gesproken".
"Nieuwe liederén, zoals 'Eva's
lied', kunnen worden toege
voegd. Dit om in het liturgisch
taalgebruik de eenzijdige beeld
vorming van Vader, Moeder en
Zoon te doorbreken, omdat dit
zo nauw verband houdt met een
eenzijdige gezinsideologie die ei
genlijk niet meer bij onze tijd
past. Meer gebruik van vriend,
vriendin of bondgenoot behoort
ook tot de mogelijkheden".
Maar gaan mensen dan niet
vertrouwde aanknopingspunten
missen? De beelden Vader en
....vrouwen waren te lastig en te
invloedrijk....
Moeder worden toch ook positief
beleefd.
Corrie Jacobs: "Het gaat er al
leen om, de absoluutheid daar
van te doorbreken. Er is toch een
scala aan beelden waaruit we
kunnen putten? In de kerkelijke
traditie is het Vader-beeld niet
toevallig zo centraal komen te
staan. Ook in kerkelijke formule
ringen wordt het in preken en
meditaties variërende woordge
bruik dikwijls weer vernauwd
tot die patriarchale vorm, met de
hele daaraan verbonden bele
vingswereld. Daar moeten we
vanaf'.
"In het pastoraat is dat ook van
groot belang. Zo ontwikkelt een
theologie van de vriendschap an
dere modellen, zodat je kunt ont
snappen aan het eenzijdig ge
zinsdenken. Zeker als je bedenkt
dat 65 procent van de mensen he
lemaal niet meer leeft in gezins
verband. Dan is het toch absurd
dat je dat model nog steeds als
hét uitgangspunt hanteert?"
Volgens Corrie Jacobs zijn bij
het vaststellen van de boeken
van het Nieuwe Testament door
mannen heel dubieuze beslissin
gen genomen. "Omdat vrouwen
te lastig waren en te invloedrijk
in de eerste gemeenten, werd een
aantal zogenaamde Paulus-brie-
ven opgenomen. Het Oude Tes
tament is wat dat betreft even
wichtiger. Het Nieuwe is gericht
op handhaving van de mannelij
ke hiërarchie. Terwijl in de ver
halen rond Jezus de vrouwen
vaak centraal staan, loopt de
apostolische successie via de
mannelijke lijn. Tertullianus
roept ergens over vrouwen die zo
vermetel zijn dat ze dopen, on
derwijzen en leren. Ze waren er
dus wel, maar je leest niets over
hen in het Nieuwe Testament".
Remonstrants Weekblad: "De
kerkgeschiedenis maakt duide
lijk, dat ook machtspolitieke be
slissingen soms de doorslag ga
ven bij het ontstaan van de bij
bel. Er zijn nog 52 geschriften be
kend die niet zijn opgenomen".
Rustig
De christelijke gereformeerde
predikant K. Boersma vraagt in
'De Wekker of je als kerken eigen
lijk wel aangesloten moet zijn bij
een oecumenische organisatie,
dit naar aanleiding van het 40-
jarig bestaan van de Wereldraad
van Kerken. "Waar wordt ons
dat in Gods Woord aangewezen?
"Als we kerk zijn, dan zullen
we allereerst onze eenheid in ons
afgesproken kerkverband in alle
opzichten najagen, in liefde, ver
trouwen en onderlinge verbon
denheid. We zullen ook in Neder
land met allen, ook met kerken
die Christus in onverderfelijk
heid liefhebben naar eenheid
streven, misschien met kleine,
maar vastberaden stappen, op
lettend wat de Here ons geven
wil. Dat betekent dat we voorlo
pig in dit opzicht maar eens heel
rustig aan moeten doen. Laten
wij de eenvoudige schriftuurlij
ke lijnen volgen. Maken kunnen
wij toch niets".
Ook internationaal vinden de
christelijke gereformeerden wel
kerken waarmee zij zich verwant
voelen. "Daar zullen we nauwe
contacten mee leggen en onder
houden. Ongemerkt ligt er dan al
een programma voor ons waar
aan we voorlopig de handen vol
hebben".
Grote organisaties liggen deze
Nederlandse kerk minder. De
Wereldraad is haar te liberaal
(kerkelijk en theologisch), "met
toenemende twijfel aan het unie
ke van de christelijke bood
schap". In 1977 keerde zij de In
ternationale Raad van Christelij
ke Kerken (conservatieve tegen
hanger van de Wereldraad) de
rug toe wegens 'structurele fou
ten in de organisatie' en vruchte
loos gebleken pogingen daarin
verbetering te brengen. En van
de Gereformeerde Oecumeni
sche Synode gaat zij straks
hoogstwaarschijnlijk ook defini
tief afscheid nemen.
Boersma erkent, dat veel van
de Wereldraad indrukwekkend
is, vooral in de hulpverlening.
"Maar de voorwaarde voor toe
treding is nog steeds niet aanwe
zig, namelijk dat de1 belijdenis
van Jezus Christus als God en
Zaligmaker niet alleen formeel
als grondslag geldt, maar ook on
verzwakt naar haar schriftuurlij
ke inhoud wordt gehandhaafd".
Dienaar
In het rumoer rond de geëx
communiceerde aartsbisschop
Marcel Lefebvre heeft de paus
zich, naar het oordeel van de ge
reformeerde predikant J. van der
Linden, een 'nederig dienaar' ge
toond. In 'Centraal Weekblad'
van de Gereformeerde Kerken:
"Mij treft in heel het gebeuren
rond Lefebvre bijzonder, hoe de
paus hierop reageerde. Het
woord 'schisma' heeft hij niet ge
noemd. Dat zou vergelijkingen
hebben opgeroepen met de grote
kerkscheuringen in het verle
den. Men wilde blijkbaar alles
doen om de weg naar verzoening
niet te blokkeren. Het moet de
paus zelfverloochening hebben
gekost, want uit het andere
kamp is hij uitgemaakt voor
'antichrist' en 'verrader van de
heilige katholieke waarheid'.
Maar Johannes Paulus II wilde
ook in dezen de nederige dienaar
van zijn Meester blijven, die ons
allen leerde zelfs 'voor heiden en
tollenaar' uit de gemeente ver
bannen te bidden".
"De toekomst van het chris
tendom in de wereld wordt mede
bepaald door deze kerk en haar
boodschap aan de mensheid in
nood. Op veel fronten zet zij zich
in. Onder zoveel volkeren moet
zij de draagster zijn van het evan
gelie van de Heer in de wereld.
Die wereld is niet gediend met
achterhoedegevechten, die de
Rooms-Katholieke Kerk zouden
hinderen om tegen de dreigende
luchten die ene Naam te schrij
ven van Hem, die 't al regeert".
Bidden
"Bidden is: uitrusten bij God
en telkens opnieuw de kracht ont
vangen die nodig is om op te
staan en verder te leven". A. van
der Zij pp op de voorpagina van
het 'Algemeen Doopsgezind
Weekblad' onder het opschrift
'Gebed zonder einde':
"Onze gebeden zijn nooit af
omdat wij nooit af zijn. Ons le
vensontwerp blijft hoe dan ook
een avontuur, een weg met hob
bels en kuilen. Terugkijkend kan
je hoofd rood worden van
schaamte om watje allemaal ver
keerd hebt gedaan. Je kunt ook
springen van vreugde omdat het
zo goed was wat er gebeurde".
"Natuurlijk zijn er mensen aan
wie je veel kunt verteilen, maar
wat doe je met dingen waar geen
woorden voor zijn? Hoe te spre
ken over gemis dat je innerlijk
verscheurt? Wat te vertellen over
leegte, eenzaamheid? Wat moet
je aan met dingen die meer ver
geving behoeven dan een recht
bank kan schenken?"
"Soms heb je een groter ge
hoor nodig. God. Je kunt tot
Hem spreken. Het kan ook zijn
dat je Hem in-een naaste ont
moet. Dat voel je meteen. Lange
inleidingen en verklaringen zijn
voor Hem niet nodig. Zelfs woor-
denhoeven niet altijd. Geef je ge
dachten vleugels en ze komen
wel bij Hem terecht. Kent ons ge
bed geen einde, Zijn bereidheid
tot luisteren evenmin".
S. J. DE GROOT
LEIDEN Herv. Gem. Hoogl. kerk 10 ds. Al-
blas, 11.45 studentenekklesia; Marekerk 10
ds. Poot, Zoetermeer. 5 ds. Boer, Benthuizen;
Maranathak. (L. Morsweg) 10 ds. M. v.d. Vel
den; Oecumenische geloofsgemeenschap
De Regenboog (Merenwijk) 9 30 ds. Hortensi-
us en pastoor v. Well. 11.15 ds. Horlensius;
Bethlehemkerk (Driftstr.) 10 ds. Nauta; Bevrij-
dingsk. (Montgomerystr.) 10 ds. Jansen, ha, 5
ds. Hortensius; Vredesk. (Burggravenl.) 10
prof. dr. v. Gennep; Waalse kerk (Breestr.)
10.30 ds. Ribs; 'Stevenshof' (geb. 'Dijkhof') 10
ds. Rietveld. Acad Ziekenhuis 9 rk. dienst,
10.15 ds. Kramer. Diakonessenhuis elke zat.
10.30 rk. dienst, morgen 10.30 ds. Christ, Kat
wijk aan Zee. Endegeest zie Oegstgeest. Ge-
ref. Kerk Vredeskerk zie herv. gem.; Petrak.
(Surinamestr.) in zijzaal 10.30 dovendienst,
hr. H. A. Landman, zie verder Bethl.kerk Drift
str.; Oude Vest zie Hoogl.kerk; Maranathak.
zie herv. gem.; Bevrijdingsk. zie herv. gem.;
bejaardenhuis Groenhoven 10 kand. mevr. M.
R. Limburg; Merenwijk zie herv. gem. Geref.
K. Vnjg. (Herengr.) 10 en 5 ds. Houtman. Chr.
Geref. K. (Steenschuur) 9.30 en 5 ds. Den
Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en 4.30 lees-
dienst. Evang.-Luth. Gem. (Hoogl. Kerkgr.)
10.15 ds. v. 't Hof, pred. Diakonessenhuis;
Doopsgez.-Remonstr. Gem. (Lokhorstk Pie-
terskerkstr.) 10 mevr. ds. C. A. Philipse. Bap
tistengemeente (Petrakerk Surinamestr.) 10
ds. Agtereek. Evang. Gemeenschap (Middel-
stegr. 3) 9 evang. R. Sussenbach, 10.30
evang. A. Meulenberg. Evangeliecentrum-
Pmksterbew (Bethlehemskerk Lammer
markt) zo. 10 evang. G. Spreeuwers. wo. 8
evang. J. Zandstra. Pinkstergem. (O. Vest 13)
10 br. J. Eikerbout. Leger des Heils (hoek
Vestestr./Groenesteeg) 10 en 5. Nieuw-
Apost. Kerk (H. Rijnd. 24): 9.30 en 4, wo. 8.
Zevendedag-adventisten ('De Ontmoeting',
Noordhofland V schoten)elke zat. 10 tot 11
bijbelstudie, 11 tot 12 predikatie. Christelijke
Wetenschap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J.
Chr. v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.)
9.30. 10 30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw-
singel) zo. 10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat.
7. zo. 10.30; Herensingel zat. 7. zo. 9.30 en
11; Rijndijk (Leiden-Stevenshof) zat. 7. zo.
9.30; Steenschuur zat. 7. zo. 8.30.10. 11.30,
6 en 7 (lof); Boshuizerkade zat. 7, zo. 9.30 en
11Lammenschansweg zat. 7, zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7, zo. 10.30 en 12.15; Meren
wijk zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de).
ABBENES Herv. Gem. 9.30 ds. Wijngaar-
AARLANDERVEEN: Herv. Gem. 9.30 ds. v.
Driel. 7 kand. mevr. E. Hagen, Leiden. Geref.
Kerk 9.30 mr. Th. Vreugdenhil, Koudekerk,
6.30 mevr. ds. Attema-Roosjen. Chr. Geref.
Kerk 9.30 ds. J. Lof, 3.30 ds. W. van Benthem.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds. Wilschut, ha, 6.30 ds.
.Jonkman, ha; Kruiskerk 9.30 hr. J. de Haan,
Zevenhoven; Opstandingskerk 9.30 ds. Boer,
ha, 6.30 ds. Ommering; G. Herderkerk 10 ds.
Taselaar. 7 ds. Verheul; De Bron 9.15 ds. Ver
heul, 10.30 ds. Nieuwenhuis, 6.30 ds. Mulder;
Ashram (Marsdiep) 10 ds. Mulder; Driehoorne
7 nam. ds. Taselaar; Oudshoornse kerk 10 ds.
J. Drop. Putten, Sionskerk (Meteoorlaan) 9.30
en 6.30 ds. Ouwendijk, ha. Geref. Kerk Mar-
.kerk 9.30 ds. Jonkman, ha, 6.30 ds. Wilschut,
ha, Salv.kerk 9.30 ds. Ommering, ha, 6.30 ds.
Boer, ha. Geref. K. Vrijg. (school Bospark,
Beatrixl. 4) 9.30 ds. E. de Boer, 5 ds. W. v.d.
Jagt. Ned. Geref. Kerk (school Willemstr.)
9.30 kand. J. Winter, 4,30 ds. J. Mudde, Breu-
kelen. Chr. Geref. Kerk (Grijpensteinstr.) 9.30
en 4.30 ds. v.d. Meij. Bapt.gem. (Molenwerf-
str. 1) 10 ds. Koekkoek, 6.30 ds. P. Mietes.
Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw. 62) 10
ds. W. Veenstra. Volle-evang.gem. ('De Ark',
Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. P. Waljaard. Pink
stergem. 'Het Licht' (Morgenstersch. Briljant-
str. 1) zo. 10. Christengemeente 'De Hoek
steen' (geb. 'Bethel', hoek Emmalaan) zo. 10.
Remonstr. Gem. (Van Mandersloostr. 36) 10
dr. Meijering, O geest. Rk Kerk: Bonifaciusk.
zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7. zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11
BENTHUIZEN Herv. Gem. 9.30 en 6 ds. Den
Dikken, Oldebroek. Geref./Herv. Gem. (geb.
'De Hoeksteen'. Schweitzerstr.-Bernhardstr.)
10 hr. J. Zoomers. Geref. Gem. 9.30 en 6 ds.
v. Aalst, ha.
BODEGRAVEN Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. Verduin, Zeist, 6.30 ds. v.d. Hoef: Salv
.kerk 9.30 mevr. ds. K. van Middendorp-Son-
neveld. Reeuwijk. 6.30 ds. Schipaanboord.
Wadd.veen; Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30
ds. v.d. Hoef. 6.30 ds. Cnossen, Delft. Geref.
Kerk 9.30 ds. W. A. v.d. Berg, afscheid, 6.30
ds. Elderman. Geref. Gem. (Stationsweg 17)
10 en 6.30 ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 9 ds.
v. Beek.
BOSKOOP Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 ds.
Rietveld, Overberg. 6.30 zie geref. kerk; De
Stek 9.30 ds. Smalmg, Rijnsburg. Geref. Kerk
9.30 ds. G. de Jong. 6.30 ds. v.d. Pol. Geref.
Gem 9.30 leesdienst. 3.30 ds.B v.d. Heiden.
Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijn-
str. 83) zo. 9.30, di. 8.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 en 6.30
ds. De Graaf. Geref. Kerk 9.30 ds. Bovenberg,
Leiden, 5 ds. G. de Jong, Boskoop. Rk Kerk
dorp zat. 7, zo. 10 en 11.30; Anker zat. 7, zo.
10.30; Rijndijk zo, 9.
HILLEGOM Herv. Gem. 9.30 ds. Hofland en
ds. Rothfusz, ha, 7 ds. Rothfusz, ha; Parkwijk
7 nam. ds. Hofland, ha. Geref. Kerk ('Hoek
steen') zie herv. gemeente. Chr. Geref. Kerk
10 en 7 ds. v. Langevelde. Rk Kerk Mart. zat.
7. zo. 9 en 11Jozefk. zat. 7, zo. 10 en 11.30.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Boonstra.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 9.30 kand. K. Haas
noot, Lisse. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
Dorpsk. 9.30 ds. Sloof, 6 ds. H. Poot. Stads
kanaal. jeugddienst; Ontm.kerk 10 kand. v.
Dis, Wassenaar, 6.30 ds. Sloof. Herv. Gem.
'De Rank' (P. Groen-college) zie Katwijk aan
Zee. Geref. Kerk 9.30 ds. v. Breevoort, 6.30
ds. Koster. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. C. v.d. Berg. 6 ds. Christ; O. Kerk 10 ds.
Schuurman, 6 ds. C. v.d. Berg; Ichthusk. 10
ds. Bogaard, 5 ds. Hovius; Pniëlk. 9.30 ds.
Vroegindeweij, S ds. Schuurman; Maranatha-
kerk (Rijnsoever) 10 ds. Driebergen, 6 ds. Vis
ser. Overduin 2.15 ds. v.d. Beid. 'De Hoek
steen' (Burgersdijkstr.) 9.30 Duitse dienst. Pf.
F. Wattjes. Herv. Gem. 'De Rank' (aula P.
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10 ds.
Westera-Franke. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30 ds.
Koster. 5 ds. v.d. Horst; Triumfatork. 9.30 ds.
v.d. Horst, 5 ds. v. Breevoort. Geref. K. Vrijg. 9
en 4 ds. Heida. Ned. Geref. K. (aula Beste-
vaer-mavo) 9.30 ds. C. Kaalsbergen, 7 hr. M.
van Rijn. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds.
v.d. Belt. Geref. Gem. (Remisestr10 en 5
leesdienst. Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.)
10 en 5. Volle-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45.
Onafh. baptistengem. (Ambachtsweg 2) 10
hr. M. Stam, Geleen.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Herv. Gem.
10 ds. Oort, R.dam, 7 ds. De Goede, Waar
der. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Lugt, 7 zie herv.
gemeente.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10ds. Knorth, ha. 6.30 ds. v. Loenen;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v. Loenen, ha.
Leythenrode 10 ds. De Leeuw. Elis.-zieken-
huis 9.30 dr. A. de Kuiper. 10.45 hoogmis.
Bapt.gem. (wijkgeb. Zljlkw.) 10 hr. J. de Vries.
Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en 11.30.
LEIMUIDEN- Herv. Gem. 9.30 ds. A. N. Riet
veld. Amerongen. Geref. Kerk 9.30 ds. Den
Heeten, Hoofddorp, 7 ds. Los, Nieuwegein.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.16.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 en 7 ds. 't
Hooft; Pauluskerk 10 ds. De Gelder. Geref.
Kerk 10 en 7 ds. Boswijk, ha. Geref. K. Vrijg.
(Prlnsessestr. 1) 9.30 en 4.30 ds. Th. Hoff.
Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds. Vos, 5 ds.
v.d. Dussen, ha. Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds.
v. Dijken. Geref. Gem. 9.30 en 4 ds. Den Boer,
ha. Evangeliegemeente (Heerewqg 52a) 9.45
hr. N. Asberg. Rk Kerk: Agathakerk zat. 7, zo.
10 en 11.30; Poelpolder zat. 7, zo. 10.30; Ma-
riakerk zat. 7, zo. 9 en 10.30; Engelbew. zat.
7, zo. 10.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 en 6.30 ds.
Wegerif, ha. Geref. Kerk 9.30 dr. C. Wigmans.
Chr. Geref. Kerk 9.30 leesdienst, 7 ds. Beek
huis, R.dam. Remonstr. Gem. 10 ds. Friede-
rich, startdienst. Evang. gem. (ver.gebouw
'De Rank', Regthuysplein) 12 nam. Rk Kerk
zat. 7, zo. 9 en 10.45.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 en 7 ds. Schou
ten, Baambrugge. ha.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10ds. Meijering, V.schoten, 5
ds. Kuyt, Hellouw; Hoofdstr. (Zee) 10 ds. Lo-
ran, Loosdrecht, 8 nam. Duitse dienst. Pf. F.
Wattjes; De Rank (Golfbaan) I0ds. Groenen
dijk, Sommelsdijk. Geref. Kerk Buurtkerk
(Hoofdstr.) 10 ds. Kuiper, 7 ds. Elgersma; Vin-
kenl. (Binnen) 10 ds. Elgersma, 7 ds. Ruiten
burg, ha. Kapel W. v.d. Bergh-stichting 11 hr.
M. de Ridder. 'Sole Mio' 9 ds. Ruitenburg, ha.
Rk Kerk Zee zat. 7. zo. 10.30; Binnen zat. 7,
zo. 9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT: Dorpsk. 10 ds.
Streefland, Nijkerk; De Zilk 10 ds. Vegter,
O.geest. Rk Kerk Victork. zat. 7, zo. 9 en 11
Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk zat. 7,
zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Kooman; Pauluskerk 10 ds. G. E.
Zevenbergen; Gemeentecentrum (Lijtw.)
10.30 mevr. ds. E. Visser, L.dorp. 7 hr. A. van
Kapel, avondgebed. Geref. Kerk 10 ds.
Plomp. Geref. Kerk Vrijg. (aula Dr. Schilder
school) 9.30 leesdienst, 4.30 ds. Wendt, Bun
schoten. Ned. Geref. Kerk (Gem.centrum)
8.45 en 4 ds. De Lange, ha. Van Wijckerslooth
4 nam. ds. A.(de Kuiper. Endegeest 10 ds. N.
(Gem.centrum) 4. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo.
9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk'zat. 7, zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds. M. B. Blom, O.geest. Geref. K. 9.30
ds. De Reus, 6.30 ds. Zijl. Remonstr. Gem. 10
ds. G. Bloemendaal. Rk Kerk zat. 7, zo. 9.15
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
zat. 7, zo. 9 en 11Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
v.d. Hoeven, 7 drs. S. Koopmans, Leiderdorp.
Chr. Geref. K. 9.30 leesdienst, 2.15 ds. v.d.
Meij. Alphen.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk
9.30 ds. v. Niel, 5 ds. Wagter; Bethelkerk 9.30
ds. Wagter. Geref. Kerk Petrakerk 9.30 ds.
Ribberink, 5 ds. v.d. Woude, Wassenaar; Im-
manuelkerk 9 en 10.30 ds. Huisman, 5 ds.
Ribberink; Maranathakerk 9.30 ds. Cziria. 7
mr. Th. Vreugdenhil, Koudekerk. Geref. Kerk
Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref. K.
9.30 en 5 ds. v. Sorge. Evang. Christengem.
(aula mavo) 10 evang. M. Brands. Rijsenhout.
Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. Vol-
lebregt. Geref. Kerk 10 bevestiging ds. R. W.
Biewmga door ds. Bras en intrede ds. Biewin-
ga, 7 zie herv. gemeente. Chr. Geref K. 10 ds.
Aarnoudse. 7 afscheid ds. Aarnoudse in ge
ref. kerk (Julianalaan 10). Rk Kerk zat. 7, zo.
9.30 en 11
TER AAR Herv. Gem. 9.30 ds. v. 't Hof. Wou-
brugge. 6.30 ds. Stam. Geref. Kerk 9.30 ds.
Zijl, 6.30 ds. De Reus. Rk Kerk Aardam zat. 7.
zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 prof. dr. v.d.
Beek, 6.30 dr. Vermeulen, zangdienst. Geref.
Kerk 9.30 hr. D. J. Brouwer, 6.30'ds. Oegema.
Geref. K. Vrijg. 10.30 ds. Heida, 5.30 lees
dienst.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeen
schap 10 ds. C. J. de Jong. Rk Kerk zat. 7, zo.
9 en 10.30.
VOORSCHOTEN: Herv. Gem. Dorpskerk 10
ds. De Meij Mecima, Den Haag. 7 ds. v.d.
Schoot; De Ontmoeting (Noordhofland) 10 ds.
v.d. Schoot. Hulp en Heil-kerk (Schaken-
bosch) 10 ds. Honig. Herv. evang. op geref.
grondslag1 (kerkgeb. 'Rehoboth', A. van Leeu
wenhoekkade) 9.30 ds. Boer, Benthuizen,
4.30 ds. Muilwijk, Monster. Geref. Kerk 10 ds. j
De Zeeuw. Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 8.30
ds. A. Geelhoed, 2.30 ds. J. Krijtenburg. Rk I
Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11; M. Godskerk.
zat. 7, zo. 9.30. Kerk van Engeland (British
school in The Netherlands, J. v. Hooflaan 3)
10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Kunz, 5 ds. De Jager, Schoonhoven; Hoek
steen 9.30 ds. Schipaanboord, 3 ds. Goos-
sen, aangepaste dienst, 6.30 ds. Kunz; Bet-
helk. 9.30 ds. Goossen, 5 ds. v. Eijk, Gouda;
Rehoboth-school 9.30 vie. W. Groenenboom;
Imm.kerk 9.30 ds. v. Houwelingen. Geref.
Kerk Kruisk. 10.30 en 5 ds. Bongers; Ontm-
.kerk 9.30 ds. De Moor. Geref. K. Vrijg. (Kruis
kerk) 8.30 ds. Kooy, Capelle, 2.30 ds. H. de
Vries, Zwijndrecht. Remonstr. Gem. 10 ds.
Hooykaas, Den Haag.
WARMOND: Herv. Gem. 10 ds. Muis. Rk Kerk
zat. 7, zo. 8.30 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds.
Steenstra, 4.30 kand. v. Dis, 7 muziekdienst;
Kievietk. ('Samen op weg') 10 ds. Janse de
Jonge; Messiask. 10 ds. v.d. Beid, Katwijk;
Dorpscentrum 9.30 ds. L. J. Geluk, R.dam.
Geref. Kerk Zijllaan 10 ds. v.d. Woude, 7 ds.
Cziria, Rijnsburg. Ned. Prot. Bond (Kerkdam)
10.30 drs. M. Roos, Leiden.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaff. Nieuwveen, 6.30 ds. v. 't Hof. Geref.
Kerk 9.30 hr. L. Broek, O.geest, 6.30 ds. A.
Noordam, Bleiswijk, jeugddienst. Rk Kerk zat.
7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Hey-
mans, Alphen, 7 zie geref. kerk. Geref. Kerk
9.30 hr. M. Schreuder, 7 hr. J. de Haan.
ZOETERWOUDE: Herv. Gem. 10drs. G. Bro-
kerhof-v.d.Waa. Rk Kerk St. Jan zo. 9.30; Chr.
Dienaark. zat. 7, zo. 10; Meerburgkerk H.
Rijndijk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
ZWAMMERDAM: Herv. Gem. 9.30 ds. Stam,
Ter Aar, 6.30 ds. Eijsenga. Geref. Kerk 9.30
ds. Verdoorn, Wadd.veen, 6.30 ds. Nieuwen
huis, Alphen. Remonstr. Gem. 10 ds. R. Thie-
me-Tiesing.
Kerk 'Open Hof in Katwijk aan den Rijn.
Geref. Kerk 9.30 hr. J. W. Hoffenaar, Voor
hout. 6.30 ds. Wijngaarden. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4.30 ds. N. Brandsma Rk Kerk zat. 7,
