Het tweede ambt der natie
'De patiënt is hier volkomen safe'
Vice-president: balanceren tussen roem en vergetelheid
AZL hanteert strenge regels bij medische experimenten
Dan Quayle: door Bush gekozen om zijn jeugd en Lyndon Johnson: door Kennedy's dood uit de ver- Spiro Agnew: na een corruptieschandaal van het
conservatisme. itoto afp> getelheid geraakt. (foto anp> toneel verdwenen. (foto anpi
Een vice-president die
plotseling de president moet
opvolgen, gaat beroemd de
geschiedenis in. Maar blijft hij
als tweede man zonder
noemenswaardige taken
tussen de coulissen, dan is hij
snel vergeten. Al twee
maanden lang is in de
Verenigde Staten niet zozeer
de toekomstige president het
gesprek van de dag, maar
vooral zijn 'running mate'. Is
die dan zo belangrijk? Ja, zo
blijkt uit de geschiedenis.
Vaker dan men zou denken.
door Wim Meiners
Alle aandacht had deze week naar
George Bush moeten uitgaan. Maar
zijn voorspelbare benoeming tot
presidentskandidaat werd over
schaduwd door zijn keuze van Dan
Quayle als tweede man.
Dagenlang bleef de spanning erin. Wie
zou Bush nemen? Bob Dole. die de pest
aan hem heeft? Diens vrouw Elizabeth?
Een neger, om Mike Dukakis dwars te
zitten, die Jesse Jackson passeerde en
Lloyd Bentsen uit Bush' staat Texas
Het werd Dan Quayle. de jonge senator
uit Indiana, gekozen om zijn jeugd en
zijn conservatisme. Iedereen verrast,
eerst aangenaam, later onaangenaam. De
tweede man bleek stinkend rijk te zijn
zonder er zelf voor te hebben hoeven
werken en hij ontwijkt vragen over een
uitje met een naaktmodel. Maar boven
dien heeft hij via relaties buiten de mili
taire dienst weten te blijven ten tijde van
de Vietnam-oorlog. Hij was trots, pochte
hij, op zijn zes jaar bij de Nationale Gar
de, een soort BB. Eens in de maand een
avondoefening, en voor de rest lekker
studeren.
Vergetelheid
Dallas herinnert iedereen zich tegen
woordig in de eerste plaats als een televi
sie-serie en pas daarna als de stad in
Texas waar een kwart eeuw geleden pre
sident John Kennedy werd vermoord.
Maar niemand herinnert zich dat Dallas
ook de naam was van een vice-president
in de vorige eeuw: George Dallas. Hij
diende van 1845 tot 1849 onder president
Polk, een van de krachtigste bewoners
die het Witte Huis ooit geherbergd heeft.
John Nance Garner, ook al zo'n verge
ten grootheid. Toch is ook hij vice-presi
dent van Amerika geweest, maar liefst
acht jaar. En niet eens zo lang geleden:
van 1933 tot 1941. Hij vond het een waar
deloze baan. zei hij. "nog geen warme
kwispedoor waard". Na acht jaar hoefde
hij niet meer. Stom, want als hij Franklin
Roosevelt trouw was gebleven, was hij in
1945 president geworden. En dan was hij
stellig niet vergeten. Harry Truman ken
nen we immers allemaal nog. Al was het
maar vanwege de atoombom op Hirosji-
Een patiënt die fungeert als
medisch proefpersoon moet
daarvoor bij volle bewustzijn
toestemming geven, zo is de
regel in de medische wereld. In de
praktijk wordt daarvan weieens
afgeweken, ontdekte dr. Lucas
Bergkamp na een onderzoek
waarop hij vorige week
promoveerde. Reactie van het
AZL Leiden: "We kunnen niet
voor anderen spreken, maar bij
ons is een patiënt volkomen
safe".
door Paul de Tombe
De geneeskunde ontwikkelt zich
steeds verder. In eerste instantie in
laboratoria, vervolgens via experi
menten op dieren en. uiteindelijk via
medische proeven op mensen.
Anders dan voor proefdieren bestaat
er nog geen wetgeving die specifiek be
trekking heeft op het medische experi
ment met mensen dat zich laat definië
ren als 'medisch handelen dat niet uit
sluitend is gericht op het welzijn van de
patiënt, maar dat ook een wetenschappe
lijk doel nastreeft'.
Er staat wel een wet op stapel, maar
het zal nog wel enige tijd duren eer die
daadwerkelijk wordt ingevoerd. Toch
kan de onderzoeker in Nederland in de
tussentijd niet zomaar zijn gang gaan. Al
gemeen wordt de regel gehanteerd dat
een patiënt die als proefpersoon fungeert
daarvoor bij volle bewustzijn zijn toe
stemming moet geven. Elk onderzoek-
voorstel moet bovendien worden aange
meld bij de medisch-ethische commis
sies die veel ziekenhuizen hebben inge
steld.
Discussie
Het probleem is alleen dat nog niet ie
der ziekenhuis zo'n commissie kent en
dat die commissies nogal uiteenlopend
op dezelfde voorstellen reageren. Wat
voor de een aanvaardbaar is vindt de an
der veel te dol, zo bleek de arts en jurist
dr. L. Bergkamp die vorige week aan de
universiteit in Amsterdam promoveerde
op het onderwerp 'Het proefdier mens'.
Hij ontdekte dat niet overal even streng
de hand wordt gehouden aan het toe
stemmingsvereiste.
Zijn bevindingen hebben de discussie
losgemaakt. "En terecht, want dit is een
zaak die iedereen raakt. Iedereen is pa
tiënt of potentiële patiënt, dus de men
sen moeten er van doordrongen worden
dat ze doorvragen als ze de angst hebben
dat ze in een onderzoek terecht zijn geko
men", betogen professor Heieen Dupuis
(hoogleraar medische ethiek) en mr. drs.
Dick Engberts.
Ze zijn beiden lid van de commissie
medische ethiek van het Academisch
Ziekenhuis en de medische faculteit Lei
den. "En dat is een van de strengste com-
Ziedaar het verschil. Een vice-presi
dent die plotseling de president moet op
volgen, gaat beroemd de geschiedenis in.
Maar moet hij als tweede man zonder
noemenswaardige taken tussen de cou
lissen blijven zitten, dan raakt hij in de
vergetelheid.
Hij, inderdaad, want tot dusverre is er
nog nooit een vrouw aan te pas gekomen.
Alleen vier jaar geleden presenteerde
Walter Mondale mevrouw Geraldine Fer-
raro als zijn running mate, de eerste
vrouw die deze eer te beurt viel. Het duo
leed een smadelijke nederlaag.
Op ieders lip
Arqerikanén hebben een vreemde
houding tegenover hun kandidaten voor
het tweede ambt van de natie. Als de par
tijconventie zo ver is dat ze dc betrokke
ne moet aanwijzen, dan is hij eventjes de
man van de dag en is zijn naam op ieders
lip. Alsof hij een topfunctie moet gaan
bekleden.
Maar zodra hij na de verkiezingsdag in
derdaad gekozen is blijkt het niet alleen
geen topfunctie te zijn, maar interesseert
bovendien bijna niemand zich meer voor
hem. Wie herinnert zich nog namen als
Charles Fairbanks, Charles Dawes, Tho
mas Marshall of Alben Barkley? Alle
maal in deze eeuw nog vice-president ge
weest, evenals Nelson Rockefeller. Maar
missies van het hele land", stellen ze
vast. "Patiënten zijn hier echt volkomen
veilig, er is geen sprake van dat er medi
sche experimenten worden uitgevoerd
zonder dat ze toestemming hebben gege
ven. En niet aanspreekbare mensen on
dergaan helemaal geen experimenten.
Als dat wel het geval zou zijn, zou dat
heel snel bekend zijn en daarmee zouden
we onze reputatie zodanig te grabbel
gooien dat dit ziekenhuis geen jaar meer
zou bestaan".
Dat laatste kunnen ze met zoveel ze
kerheid beweren omdat het AZL Leiden
op het gebied van aangevraagde onder
zoeken 'de grootste jaaromzet' heeft van
die kennen de meeste mensen alleen
maar vanwege zijn geld.
Totdat er iets met de president ge
beurt. Dan wordt de lintendoorknipper
en de bezoeker van buitenlandse staats
begrafenissen vanuit het niets ineens
een figuur van topgewicht. Dat zijn de
Amerikanen zich zeer wel bewust. Van
daar hun grote aandacht voor hem tij
dens de conventies. Alhoewel, het besef
ligt vermoedelijk toch iets dichter aan de
oppervlakte. Want bijna éën op de vier
presidenten is voortijdig opgevolgd door
zijn vice-president. Dus het komt nogal
vaak voor. In de laatste vijftig jaar zelfs
ëen op de drie.
En dan is de nummer twee opeens
geen Zijne Overbodige Excellentie meer,
zoals Benjamin Franklin die functie ooit
omschreef. Wel loopt hij het risico gedu
rende de resterende ambtstermijn door
critici te worden betiteld als Zijne Toe
valligheid, zoals Teddy Roosevelt in de
eerste jaren van deze eeuw ontdekte na
dat hij de doodgeschoten McKinley had
opgevolgd. Hij had daar een gloeiende
hekel aan en was als een kind zo blij toen
hij in 1904 op eigen kracht herkozen
werd.
Top-tien
Truman, Theodore Roosevelt, met hen
zijn meteen twee klinkende namen ge
noemd. Als aan historici wordt gevraagd
het land. Met 180 tot 200 onderzoekvoor-
stellen waarbij een paar duizend mensen
betrokken zijn spant Leiden op dat ter
rein nationaal de kroon. "Terwijl we toch
niet het grootste ziekenhuis zijn", aldus
Dupuis en Engberts.
"Maar onze commissie bestaat al sinds
1976 en is daarmee een van de oudste in
Nederland. We hebben dus meer erva
ring en traditie, en we toetsen echt alles.
Iedere extra prik passeert hier. Dat is
waarschijnlijk niet overal het geval. Er
zijn grotere ziekenhuizen waar minder
onderzoekvoorstellen worden gedaan.
Dat betekent dus dat er minder worden
aangemeld en dat er mogelijk een aantal
wie van de veertig presidenten de beste
zijn geweest en dat doen ze in Amerika
regelmatig dan bevinden deze twee
zich onveranderlijk bij de top-tien. Dus
kennelijk luistert de keuze van een vice-
president nogal nauw. Dat blijkt ook wel.
want als Lyndon Johnson na de dood
van Kennedy niet president was gewor
den, hoe was het dan Vietnam vergaan?
En men moest vooral ook de tijdgeno
ten van Johnsons naamgenoot, Andrew,
niet vertellen dat de keuze van een vice-
president niet nauw luisterde. De partij
genoten van Abraham Lincoln hadden
gehoopt dat de zuidelijke opstandelin
gen na de burgeroorlog tussen North and
South behoorlijk over de kling zouden
worden gejaagd. Maar wat gebeurde?
Lincoln werd vermoord, en zijn opvolger
Johnson bleef in Lincolns geest de
verzoenlijkheid zelve tegenover de ver
liezers. Het kostte hem bijna zijn baan.
Eén senator meer, en niet Nixon maar
Andrew Johnson was het eerste slachtof
fer van een afzettingsprocedure geweest.
Om maar te zwijgen over Chester Ar
thur. Die was in 1880 naast James Gar
field geplaatst, als goedmakertje voor de
Republikeinen van New York, die hoop
ten dat de nieuwe regering in deze sa
menstelling de ambtelijke corruptie niet
te lijf zouden gaan. Garfield werd ver
moord, en Arthur trad aan. Met de mede
deling dat hij niet meer aan de volgende
wordt achtergehouden. Het wil niet zeg
gen dat patiënten daar vogfelvrij zijn
dat kun je niet bewijzen maar wel dat
het er anders aan toe gaat".
Juist om dat verschil weg te werken
zou de overheid strengere regels moeten
opstellen voor het medisch experimen
teel onderzoek met mensen. Het con
cept-voorstel voor de nieuwe wet, dat be
gin dit jaar werd gepubliceerd, verbiedt
echter niet uitdrukkelijk experimenten
uit te voeren met patiënten die geen toe
stemming kunnen verlenen. Dat komt
dus nog wel degelijk voor, zoals het ook
voorkomt dat mondige patiënten zich
pas achteraf bewust worden van het feit
verkiezingen zou meedoen en dat het
voortaan afgelopen moest zijn met de
corruptie. De mannetjesmakers in de
partij hadden deerlijk op het verkeerde
paard gewed.
Sterfelijk
"Snapt dan niemand dat er maar een
leven zit tussen deze gek en het presi
dentschap?". Met die woorden probeer
de senator Mark Hanna uit Ohio in 1900
nog zijn partijgenoten er van te doordrin
gen hoe belangrijk de keuze van een kan
didaat voor het vice-presidentschap is.
Aan zijn woorden was te merken dat hij
niet gelukkig was met de partijvoorkeur
voor Teddy Roosevelt. Een jaar later zou
den velen nog eens aan zijn woorden
denken.
Natuurlijk, iedereen wist van die 'ster
felijkheid' van presidenten. In de achter
liggende eeuw hadden al vier staatshoof
den voortijdig het loodje gelegd. Maar de
ervaringen met de opvolgers van Lin
coln en Garfield hadden de Republikein
se partij nog niet echt tot nadenken ge
stemd.
Dat bleek niet zozeer in 1900, want
toen kozen ze uiteindelijk toch een puike
kandidaat, senator Hanna's afkeer ten
spijt. Het bleek wél in 1912, toen bijna 4
miljoen mensen op een vice-presidents-
kandidaat stemden die al was overleden.
dat ze bij een proef betrokken waren, zo
is gebleken uit een, onderzoek van de
consumentenbond.
"En dat is ronduit schandalig", stellen
Dupuis en Engberts vast. "Wij eisen dat
patiënten, die meedoen aan een medisch
experimenteel onderzoek, daarover wor
den geïnformeerd en die informatie
schriftelijk mee krijgen. Als de patiënt
de mondelinge uitleg dan niet heeft be
grepen kan hij het later nog eens terugle
zen of overleg plegen met zijn huisarts.
Een patiënt moet nee kunnen zeggen en
toch de optimale behandeling krijgen, en
hij moet uit het onderzoek kunnen stap
pen op elk moment dat hij dat wil. We
proberen vóór alles te voorkomen dat
mensen zich opeens verbijsterd realise
ren dat ze deelnemen aan een medisch
experiment".
"We kunnen ook stellen dat zoiets hier
in Leiden bijzonder weinig gebeurt",
zegt het tweetal. "De controle is welis
waar alleen preventief, maar er is wel de
gelijk een stok achter de deur. Zonder
beoordeling van de commissie geeft de
directie geen toestemming voor het ex
periment. En zonder toestemming wor
den artsen die zoiets op touw zetten niet
gedekt door de aansprakelijkheidsverze
kering van het ziekenhuis. Dan zijn ze
dus persoonlijk verantwoordelijk voor
eventuele schade. Het is nooit gebeurd,
maar je kunt er verzekerd van zijn dat
zo'n arts ook hevig op zijn vingers zou
worden getikt door de tuchtrechter. Er
zou zelfs een strafrechtelijk onderzoek
kunnen volgen, want iemand in onder
zoek nemen die niet is geïnformeerd is
een ernstig delict. Het is tenslotte zijn lijf
en daar hebben wij geen recht op".
Lijdend voorwerp
Zo luidt althans de opvatting in Neder
land en Scandinavië, waar de relatie arts
patiënt vooral in de jaren zestig meer en
meer is gedemocratiseerd. Elders is die
verhouding nog veel meer autoritair. "In
Engeland, Frankrijk, Italië en Spanje
heb je als patiënt niets in te brengen.
Daar wordt je niet eens verteld dat je
doodgaat. Een patiënt is daar nog lijdend
voorwerp", beweren professor Dupuis
en mr. drs. Engberts.
"Maar soms moeten we wel gebruik
maken van de onderzoeksresultaten uit
die landen. Het meest dramatische voor
beeld is wat dat betreft een borstkanker
onderzoek. De vraag was of het bij een
tumor van bepaalde grootte beter was de
borst te amputeren of het gezwel eruit te
halen. Daarbij zou de lotingprocedure in
werking treden. Door loting zouden twee
groepen worden gemaakt, maar de vrou
wen die erbij betrokken waren wilden
dat niet. Die wilden zelf beslissen wat er
Het betrof de tweede man van William
Howard Taft, de dikste president uit de
Amerikaanse geschiedenis.
Die tweede man. James Sherman, was
al ziek toen hij door de partij werd be
noemd en stierf een week voor de verkie
zingen. Niemand veranderde nog de
stembiljetten, want dat was te veel werk.
De vervanging, die kwam nog wel eens.
Hetgeen overigens niet nodig was, want
Taft verloor de verkiezingen van
Woodrow Wilson.
Trouwens, die vervanging was heel
duidelijk in de wet geregeld. Als de presi
dent zou doodgaan, en er was geen vice-
president, dan ging het ambt automa
tisch over op de minister van buitenland
se zaken, daarna financien, defensie, jus
titie en zo verder. Aan tussentijdse ver
kiezingen doet de Amerikaanse Grond
wet niet. Het was nog nooit nodig ge
weest, maar kwam de nood aan de man.
dan was er altijd een president beschik
baar.
Meerderheid
Met het presidenten-sterftecijfer van
eén op vier had de nood heel wel aan de
man kunnen komen. In de laatste twee
honderd jaar heeft Amerika liefst veertig
jaar geen vice-president gehad.
Tegenwoordig kan dat niet meer. In
1967 besloot het Congres dat er voortaan
altijd een vice-president moet zijn. Als de
functionaris zou opstappen of overlij
den. moest de president voortaan een an
der voordragen, en die behoefde dan
slechts een eenvoudige meerderheid van
het Congres achter zich te krijgen. Al
snel kwam de maatregel van pas. In 1973
verdween vice-president Spiro Agnew
na een corruptieschandaal van het tapijt.
Het Congres benoemde vervolgens Ge
rald Ford. en alweer bleek hoe nauw zo'n
besluit luisterde, want nog geen jaar later
was Ford president, toen Nixon opstap
te.
En dat van die minister van buiten
landse zaken, die de derde in rij is, dat
geldt ook al niet meer. Harry Truman
vond in 1947 dat de vice-president eigen
lijk een gekozen functionaris zou moeten
zijn. en dus gingen de leden van het par
lement voor. Sindsdien wordt de minis
ter van buitenlandse zaken voorafgegaan
door de voorzitter van het Huis van Afge
vaardigden en daarna de waarnemend
voorzitter van de Senaat.
Deze laatste zou dan meteen de echte
voorzitter van de Senaat kunnen wor
den. want dat is de enige officiële taak
van de vice-president. "Dat kan ieder
een. de Senaat voorzitten", zei vice-presi
dent Tompkins in 1812, en ging thuis iets
anders doen. Sindsdien komen ook zijn
opvolgers alleen maar als er een belang
rijke stemming moet worden gehouden,
want bij stakende stemmen geeft de
voorzitter de doorslag.
Ruiken
Ruiken aan de macht, dat is het enige
dat de tweede man van een levende pre
sident te doen krijgt. Weliswaar hebben
de presidenten Carter en Reagan meer
dan hun voorgangers de vice-president
betrokken bij de beraadslagingen, de
nummer twee wordt tegenwoordig nog
weieens op een belangrijke missie ge
stuurd, maar ook worden ze niet zelden
zonder aanwijsbare reden ineens buiten
gesloten. Er aan ruiken, meer is het niet.
moest gebeuren; en gelijk hadden ze. De
ene helft zei: haal de borst er maar af, de
andere helft wilde alleen het gezwel laten
verwijderen. Toen waren er dus wel twee
groepen, maar daarmee was het onder
zoek verloren, want de mensen hadden
zichzelf uitgeselecteerd en daarmee wa
ren er onzuiverheden binnengeslopen
"Als nou over de hele wereld hetzelfde
was gebeurd als bij het Nederlandse on
derzoek, zouden we dus nooit hebben ge
weten wat de beste methode was. Maar
in het buitenland is het gewoon anders
gedaan. Bij de ene vrouw die binnen
kwam ging de borst eraf, bij de ander
werd het gezwel eruit gehaald. Na enige
tijd bleek dat het bij een bepaalde groot
te van het gezwel even veilig was om de
borst te sparen. Dat weten we nu dus, al
is de manier waarop we het te weten
moesten komen stuitend".
Dilemma
Het is een van de vele dilemma's waar
voor de toetsingscommissies komen te
staan brij de beoordeling van aanvragen
voor medische experimenten. In zeven
tig procent van de gevallen zijn die ge
richt op het uittesten van nieuwe genees
middelen, maar ook operatietechnieken,
narcose- en pijnbestrijding, sociaal-psy
chologisch onderzoek en genetisch on
derzoek kunnen ertoe behoren.
Ook daarbij dienen de problemen zich
soms aan. "Bij mensen die kinderen wil
len hebben en voor een erfelijkheidsad
vies komen. Die mensen kunnen op dat
moment nog niets hebben, maar na het
onderzoek zou je kunnen voorspellen
dat ze ernstig ziek worden. Hoe vertel je
dat? Om nog maar te zwijgen van de fa
milieleden die geen onderzoek hebben
gehad maar voor wie het ook consequen
ties kan hebben. Datzelfde doet zich ook
voor als je bij een onderzoek iets vindt
waar je niet naar zocht. Dan moetje voor
af toch goede afspraken met de patiënt
maken of hij dat wil weten of niet".
In zo'n geval kan iemand weieens be
wust afzien van informatie. De hoofdre
gel is dat patiënten recht hebben kennis
te nemen van alle medische gegevens
over henzelf. Daar houdt het AZL zich
streng aan. "Zelfs bij experimenten die
een geringe.belasting meebrengen, zoals
een keer extra bloed prikken of een extra
foto maken, zullen we die informatie ge
ven en om toestemming vragen. Dat is
onze vaste regel. De invoering van de
nieuwe wet zal voor de academische zie
kenhuizen dan ook geen ver strekkende
gevolgen hebben omdat de normen al zo
streng zijn".
"Anders ligt dat voor huisartsen en
verpleegtehuizen die er ook onder val
len. De wet stelt verplicht dat zij hun on
derzoeken ook aanmelden, maar hoe hou
je daar zicht op, hoe controleer je dat en
welke stokken heb je achter de deur?
Daar is een controle-apparaat voor nodig
en dat is er niet. En we denken ook niet
dat zoiets er zal komen. Naar onze indruk
is dat een grote barrière voor de invoe
ring van de wet. Die invoering zal dan
ook nog wel enige tijd op zich laten
wachten. Maar het is wel goed dat de dis
cussie erover is aangezwengeld".
Prof. Heieen Dupuis en mr. drs. Dick Engberts: "Toestemming vragen, dat is onze vaste regel". (foto Holvast)
