Boze brief aan God was keerpunt
LEIDEN - "Als de Wereld
raad morgen wordt opgeheven,
moet hij overmorgen weer wor
den opgericht". Voor dr. H.
Berkhof (Leiden), oud-voorzit
ter van de Raad van Kerken in
Nederland, staat het vast: "De
Wereldraad heeft bewezen on
misbaar te zijn".
Het begon in 1948 in Amsterdam
met 147 voornamelijk protestantse
kerken uit het Westen. Nü hebben
311 kerken uit de hele wereld "el
kaar herkend". "Maar ook érkend
in hetzelfde geloof en dezelfde roe
ping". Het bijzondere van de We
reldraad vindt Berkhof die bijna
van het begin af hierbij betrokken
is geweest "dat hij zoveel kan
doen". De meeste internationale
organisaties, zoals de Verenigde
Naties, zijn vaak vruchteloos als
gevolg van grote onderlinge ver
schillen. "Maar de lidkerken van
de Wereldraad willen het altijd
weer eens worden",
Het is 23 augustus precies veer
tig jaar geleden dat in de Nieuwe
Kerk in Amsterdam de Wereldraad
van Kerken werd opgericht. De
toenmalige aartsbisschop van Can
terbury, Geoffrey Fisher, kondigde
die morgen aan, dat de oprichting
door alle 351 afgevaardigden was
goedgekeurd. Vereisten voor het
lidmaatschap waren de belijdenis
van 'Jezus Christus als Heer en
Heiland' en een 'positieve oecume
nische instelling'. "Wij zijn eikaars
bondgenoten geworden en spre
ken de intentie uit bij elkaar te blij
ven", verklaarden de afgevaardig
den.
Doelstelling was: kerken oproe
pen tot zichtbare eenheid, hun ge
meenschappelijk getuigenis verge
makkelijken, kerken steunen in
hun zendingstaak en zorg voor
mensen in nood en vernieuwing
bevorderen in eredienst en zen
ding.
De Rooms-Katholieke Kerk ont
brak op het appèl. Zij is nog steeds
geen lid, hoewel er op sommige ge
bieden wel wordt samengewerkt.
"Het zijn twee ongelijke groothe
den: de secretaris-generaal van de
Wereldraad en de onfeilbare paus",
zegt mevrouw ds. M. J. van der
Veen-Schenkeveld, lid van het We
reldraad-bestuur. "Bovendien is de
Rooms-Katholieke Kerk een we
reldkerk, terwijl de Wereldraad een
samenwerkingsverband is en geen
superkerk". De gedachte dat de
raad zoiets als een superkerk zou
zijn is van het begin af door zijn lei
ders bestreden.
Russen
Ook de evangelische christenen
behoren tot de afwezigen. De We-
reldraad heeft in die kringen lange
tijd een slechte naam gehad. De
laatste jaren komt daarin langzaam
verandering. De toetreding van de
Russisch-Orthodoxe Kerk in 1961
is een van de hoogtepunten in de
geschiedenis van de raad. Secreta
ris-generaal dr. Visser 't Hooft had
zich er jaren voor ingezet. "Onze
oecumenische taak zal er niet ge
makkelijker door worden, maar wij
zullen dit zeker als een verrijking
ervaren", zei hü.
Doordat er een heel andere tradi
tie bij kwam, is de Wereldraad veel
interessanter geworden, vindt be
stuurslid mevrouw Van der Veen.
"Het is verrijkend mensen te ont
moeten van een kerk die duizend
'jaar nauwelijks contact met het
Westen heeft gehad". Dr. Berkhof
daarentegen denkt, dat de goede
resultaten nog moeten blijken.
"Tot nu toe heeft de Russische
kerk een zware hypotheek op de
Wereldraad gelegd. Er kwam een
kerk bij met een heel andere struc-
tuur, die bovendien toch érgens
meende de enige ware kerk te zijn.
Zij waren veel fanatieker orthodox
dan we gedacht hadden. Daar
kwam nog bij, dat de Russisch-Or
thodoxe Kerk een spreekbuis van
de regering moest zijn".
Tegenstanders van de Wereld
raad kregen met de toetreding van
de Russische kerk en de daarop
volgende conflicten een prachtig
aanknopingspunt voor hun kritiek.
Het sterkte hen in de overtuiging
dat de Wereldraad links was. Trou
wens, ook aanhangers erkennen,
dat de Wereldraad, politiek gezien,
niet altijd evenwichtig oordeelde.
Ds. W. R. van der Zee, secretaris
van de Raad van Kerken in Neder
land: "Over Zuidafrika werden
klinkende uitspraken gedaan,
maar wat betreft Oosteuropa is de
Wereldraad nooit geloofwaardig
overgekomen. Een probleem daar
bij was, dat ook de Oosteuropese
kerken zelf zich niet kritisch over
hun eigen situatie uitten".
De eerste directeur van het We
reldraad-programma ter bestrij
ding van het racisme, de Nederlan
der B. Sjollema, acht de kritiek niet
terecht. "De raad trekt overal aan
de bel waar mensenrechten wor
den geschonden. Maar door de heel
verschillende situaties waarin ver
volging voorkomt kan dat niet
overal op dezelfde manier. In Zuid
afrika, waar een zogenaamde chris
telijke regering apartheid bedrijft,
ga je anders te werk dan in de Sov
jetunie waar een atheïstisch regime
de scepter zwaait".
Ook mevrouw Van der Veen
vindt het allemaal wel meevallen.
"De Wereldraad is een stuk minder
militant geworden sinds Emilio
Castro in '84 secretaris-generaal
werd. Van mij mag het wel wat pit
tiger".
Op wandelingen tijdens zijn
vakantie in de Duitse Eifel heeft
de predikant C. Vermeulen uit
het Zuidhollandse Valkenburg
meermalen met waardering stil
gestaan bij een kruisteken langs
de weg. Hij vermaande zijn her
vormde hart tot verdraagzaam
heid en begrip.
Toch bekent Vermeulen in
'Hervormd Weekblad', dat een
achterdochtig stemmetje in hem
bij het zien van zo'n wegkruis di
rect begon over bijgeloof en af
goderij. Zijn deze crucifixen niet
de gekerstende opvolgers van de
gewijde stenen, bomen en bron
nen, die vanoiids van goden en
machten spraken, vroeg dat
stemmetje. "Toen ik antwoordde
dat zulke gedachten wel ver van
moderne mensen af staan en dat
deze kruizen mij best wat te zeg
gen hadden, klonk het protes
tantse verweer: het gaat hier
meer om magische bescherming
van de streek dan om evange
lisch getuigenis".
Hoe het zij, de Valkenburgse
dominee waardeert deze tekens
langs de weg. "Het kruis heeft
een bijbels recht op de kruispun
ten van de wegen. Het mag niet
verinnerlijkt worden tot een zaak
van het mensenhart en de kerk
alleen. Het staat van Godswege
middenin de wereld en in het
hart van de geschiedenis als on
weerlegbaar teken voor de ge
lovigen een bewijs van hoop
en heil voor allen. Er is welbe
schouwd geen mens die er on
verschillig aan voorbij kan gaan.
Vertelde Jezus niet van dienaren
die op bevel van de koning de
uitnodiging tot het feest op de
kruispunten der wegen moesten
laten horen?"
En als die misschien wel door
de burgerlijke gemeente ge
plaatste tekens nu eens bedoeld
zijn als belijdenis van de heer
schappij van God over het hele
volksleven? "Is dat dan geen
goede zaak? Laten alle voorbij
gangers er van overheidswege
maar aan herinnerd worden, dat
er geen duurzame waarheid over
de schepping, de volken en de
toekomst van de wereld gespro
ken kan worden buiten het kruis
van Christus om".
Politiek
Dat de Wereldraad zo politiek ge
richt zou zijn is, naar Berkhofs in
druk, grotendeels een misvatting
die de pers in de wereld heeft ge
bracht. "Ze zijn daar niet geïnteres
seerd in geloofszaken en dus haal
den die de krant niet. Maar de We
reldraad heeft op dat gebied heel
veel werk verricht". Berkhof ver
wijst bijvoorbeeld naar de rappor-
"Onze wereld is immers een
gebroken wereld. Geen paradijs
waar mensen in liefdevolle een
heid met hun Schepper en met
elkaar leven. Onze geschiedenis
lijkt op z' best een strijd van licht
en duister. Een dubieuze zaak,
die soms verwordt tot een puur
demonisch gebeuren. Daarom
kunnen het heil en de hoop van
de wereld alleen gevonden wor
den in die goddelijke daad van
verzoening".
In een gehucht van tien huizen
zat de Valkenburgse pastor on
der zo'n wegkruis in het gras. "Er
was een klein bloementuintje bij
aangelegd. Op de dwarsbalk van
het kruis, onder een afdak erbo
ven, zag ik tot mijn verrassing
een vogelnest. Met een stem uit
Israël zong het in mijn hart:
Zelfs vindt de mus een huis, o
Heer!
De zwaluw legt haar jongen
in 't kunstig nest bij uw alta-
Hier had ik niets tegen in te
brengen. Ik werd vermaand en
vertroost en liet mij dat ook niet
afnemen door de vrouw die uit
het huis aan de overkant be
vreemd toekeek".
Rituelen
Een ritueel kan helpen om het
ongrijpbare, dat wat iemand
door een traumatisch gebeuren is
overkomen hanteerbaar te ma
ken. Ds. L. H. C. Friederich, gees
telijk verzorger in het psychia
trisch ziekenhuis 'Endegeest' bij
Leiden, geeft daarvan in het 'Re
monstrants Weekblad' een paar
voorbeelden.
"Een jongeman heeft grote
angsten en dwanggedachten. Hij
wil zich daarvan losmaken, maar
het lukt hem niet. Met hem pra
tend vat hij het samen als één
machteloze woede naar God. Hij
kan alleen niets met die woede
en vindt het eigenlijk nog onge
past ook om kwaad te zijn op
God".
ten over doop, avondmaal en ambt.
Steeds meer kerken uit de Derde
Wereld traden tot de Wereldraad
toe. Dat betekende sinds het eind
van de jaren 60 wel een toenemen
de nadruk op bestrijding van racis
me en economische onderdruk
king.
Van der Zee: "De kerken in die
delen van de wereld hebben ons er
aan herinnerd, dat ónze bezeten
heid van vrede en veiligheid een
"Ik vroeg hem, zijn woede zo
uitgebreid mogelijk op te schrij
ven in een brief aan God, hem
verzekerend dat God zo'n brief
wel kon hebben. Na enige weken
kwam hij weer langs en haalde
uit zijn binnenzak die boze brief
aan God. Hij las hem mij voor.
We praatten erover. Toen ik
vroeg of ik de brief even mocht
houden om hem nog eens rustig
te kunnen overlezen, weigerde
hij dat pertinent. Hij wilde de
brief nog een tijdje bij zich dra
gen".
"Hoe simpel het ook lijkt, voor
hem was het schrijven en het bij
zich dragen van deze brief een
keerpunt. Met verdere hulp van
gesprekken, geneesmiddelen en
andere begeleiding brak hij uit
de vicieuze cirkel van onhanteer
bare woede en achterdocht,
waarin hij een tijdlang bekneld
had gezeten. Zo hielp een 'ritu
eel' als het schrijven van een bo
ze brief aan God in zijn geval tot
een doorbraak".
Pastor Friederich hoorde hoe
een vrouw met ernstige eetpro
blemen door gesprekken met
haar therapeut over heel bewus
te deelneming aan de eucharistie
over de drempel kon komen. Dat
lukte mede doordat zij een stukje
van de hostie bij zich droeg.
"Vaak helpt een ritueel als
laatste middel om eens en voor
goed los te komen van een trau
matische periode of gebeurtenis
in het verleden. De vorm van
zo'n ritueel moet wel heel zorg
vuldig met hulp van een begelei
der worden afgesproken. De be
trokkene moet er ook echt aan
toe zijn".
Nog een voorbeeld. "Een
vrouw verzamelde met de pastor
van de inrichting waar zij was op
genomen allerlei stenen. Ze koos
die zorgvuldig uit naar vorm,
kleur en grootte, passend bij be
paalde, haar niet loslatende
trauma's uit het verleden. Toen
zij na verloop van tijd alle stenen
had verzameld, trok ze haar sme-
tweederangs-kwestie is. Het is be
langrijker te streven naar recht
vaardige verdeling in de wereld.
Het resultaat van 40 jaar Wereld
raad is niet eens dat confessionele
verschillen zijn overbrugd, maar
dat op de verhouding tussen zwar
ten en blanken en mannen en vrou
wen is gewezen. Kerken die belij
den dat er een God is die de wereld
in zijn hand heeft, kunnen niet al
leen plaatselijk en nationaal kerk
rigste kleren aan en wierp de ste
nen in het bijzijn van de pastor
één voor één in het water. Daarna
spraken zij een gebed uit. Toen
waste zij zich van top tot teen,
trok nieuwe kleren aan en at sa
men met de pastor een stuk taart
om de losmaking te vieren. De
klem van haar traumatisch verle
den was met deze plechtigheid
beslissend doorbroken".
"Er moet op gelet worden dat
het ritueel vollédig wordt vol
trokken, zodat het een echte
doorbraak veroorzaakt. Mensen
zijn namelijk erg geneigd toch
nog een klein stukje te willen be
waren, één steentje achter te
houden. Als dat gebeurt is het ri
tueel mislukt en komt er geen
losmaking. De mens is dan niet
wezenlijk bevrijd om zich open
te stellen voor nieuwe, gezonde
levensmogelijkheden"
Danneels
"Het is wellicht de eerste keer
in de geschiedenis dat de kerk een
zelfverzekerde en na-christelijke
maatschappij tegenover zich
heeft". Aartsbisschop-kardinaal
G. Danneels van Mechelen-Brus-
sel praatte lang met de Stan
daard-journalist Guido van
Hoof. De neerslag van die tien ge
sprekken is nu onder de titel 'Het
geloof van een kardinaal' als
boek verschenen.
"Om die samenleving opnieuw
te kerstenen heb je bepaalde in
strumenten nodig, en die zijn
nauwelijks voorhanden". Dan
neels waagde zich daarom maar
niet aan een voorspelling wat
over tien jaar hét problèem van
de kerk zal zijn. "De Amerikaan
se theoloog Harvey Cox zag bin
nen zeer korte tijd zijn boek 'De
stad van de mens' grotendeels
achterhaald, waarna hij een ver
volg, 'Religie in de stad van.de
mens', moest schrijven.
Een paar uitspraken van de in
1933 geboren kardinaal:
"Verdrietig moet ik zeggen dat
mensen tegenwoordig de zin van
zijn, maar dragen verantwoorde
lijkheid voor de wereld in haar ge
heel".
Helemaal zonder conflicten is
die inzet niet gegaan. Zo riepen bij
dragen uit het anti-racismefonds
aan bevrijdingsbewegingen bij
veel kerken in het Westen verzet
op. De Wereidraad, zo werd ge
zegd, richt zich alleen tegen kapita
listische structuren, maar sluit de
ogen voor de communistische wer
kelijkheid. Veel westerse kerken
moesten ook wennen aan de in
vloed van kerken uit de Derde We
reld.
Berkhof: "De moeilijkste tijd
was toen de Europese en Ameri
kaanse kerken dachten het alleen
te kunnen doen, en mensen uit de
Derde Wereld erbij kwamen. Som
migen waren beducht voor semi-
marxistische, bevrijdingstheologi-
sche uitingen. Ideeën werden soms
ook zo ideologisch en absoluut
doorgevoerd". Hij herinnert zich
een voorstel om rijke mensen uit te
sluiten van het avondmaal. "Toch
zie je achteraf dat zo'n beweging
goed is geweest. Het zette dingen
in gang".
Het is, volgens secretaris-gene
raal Van der Zee van de Nederland
se Raad van Kerken, te danken aan
kerken in de Derde Wereld, dat de
thema's gerechtigheid, vrede en
heelheid van de schepping zo'n be-
langrijke plaats hebben gekregen.
"Het proces hierover dat zich nu in
vele landen ontwikkelt zal samen
met de oecumenische aandacht
voor de vrouw de komende jaren
grotendeels het gezicht van de We
reldraad bepalen. De machtsonge-
het leven niet meer zien en dat
veel mensen denken praktisch
zonder God te kunnen leven. Dat
is allemaal niet kwaadaardig,
maar het wijst wel op een onbe
dachte verschuiving van de men
taliteit".
"Toen ik op een morgen met
de auto vertrok, nam ik mij voor
de eerste tien affiches die ik zag
te ontleden. Je zult het niet gelo
ven, maar op acht van de tien
kwam het woordje 'ik' of 'mijn'
voor. Het is het ik-tijdperk dat
wij nu beleven. Ik zou niet zeg
gen dat wij egoïstischer zijn ge
worden, wél heel wat individua-
listischer".
DANNEELS
..."Als Bach muziek maakt, denk
ik: God luistert zélf'...
"De .jeugd is onbevangener
dan wij, heeft minder com
plexen. Voor hen is het geen
vraag of ze met schaamrood
moeten terugkeren naar de tijd
van toén, want die tijd hebben ze
niet gekend. Vroeger moest alles
bevochten worden. Nü krijgen ze
al een fiets vóór ze erom vragen.
Van der Zee ...verantwoordelijk
voor hele wereld...
lijkheid tussen mannen en vrou
wen is een schrijnend onrecht. Als
de Wereldraad dat goed aan de or
de kan stellen, kan hij heel veel be
tekenen".
Wil het echt wat worden met de
doorwerking in de kerken van het I
proces 'vrede, gerechtigheid en
heelheid van de schepping', dan
moet de eenheid van de kerken wel I
wat beter worden. Mevrouw ds. I
Van der Veen: "Steeds meer ker- I
ken hebben de neiging weer op I
hun identiteit te gaan zitten en zijn
minder bereid iets in te leveren. De
voortgaande secularisatie in het j
Westen speelt veel kerken parten.
Gewone mensen zoeken elkaar op I
in tijden van moeilijkheden, maar
kerken trekken zich terug en den- I
ken dan alleen nog aan de eigen
kudde".
Samenstelling
van deze pagina:
S.J. de Groot
Op zich zijn die moderne gemak
ken niet negatief, maar de ont-
wikkeling tot een harmonische
persoonlijkheid met zelfcontrole
duurt mede daardoor wel langer
dan vroeger. Wij zien overal dat
jonge mensen meer tijd nodig
hebben om hun menselijk even
wicht te vinden dan bijvoorbeeld
dertig jaar geleden".
De Belgische kardinaal vindt
het niet prettig zijn aandacht te
moeten verdelen. "Zelfs luiste
ren naar muziek én lezen gaan bij
mij niet samen. Na een kwartier
ben ik doodop. Mijn jaar is niet
goed geweest als ik omstreeks
Palmzondag niet een paar uur
heb kunnen luisteren naar Bachs
Mattheüs-Passion. Als Bach mu
ziek maakt, denk ik: God de Va
der luistert zélf'.
Danneels is ook taalgevoelig.
In de gesprekken bediende hij
zich regelmatig van originele
beeldspraak. "Genade is de fun
damentele zwaartekracht die je
naar God toe trekt". Als hij terug
denkt aan de liturgische vierin
gen in zijn geboortedorp, spreekt
hij van 'kreupele plechtigheden'.
"De taal blijft hét gebeuren in de
geloofsoverdracht, meer dan het
oog". Schrijft hij brieven aan ge
lovigen, dan heeft hij zijn moe
der voor ogen. "Van haar heb ik
geleerd, dat de godsdienst niet
ingewikkeld mag zijn. Zo ben ik
eenvoudig gaan schrijven, opdat
zij het kon verstaan".
Schrijven doet kardinaal Dan
neels in de heel vroege morgen.
Hij staat dan om vier uur op en
drinkt eerst een paar koppen
sterke koffie. He.t enige geluid in
die stilte is het roerend lepeltje.
Slordigheid met de liturgie is
hem een gruwel. "De liturgie is
in de cultuur draagster van
schoonheid. Hoe slordig wordt
zij soms afgewerkt. Voorgangers
die zo handelen onderschatten
de smaak van de kerkgangers en
hollen de zin van het mysterie
uit. Met losse blaadjes en fotoko
pieën kun je geen viering met
stijl houden". 'Pseudo-creativi-
teit' maakt de Belgische kardi
naal zo moe...
LEIDEN- Herv. Gem. Hoogl kerk 10 ds. Kool
stra. gez. dienst. 11,45 studentenekklesia;
Marekerk 10 dr. Meijers, ha. 5 ds. Markus.
Broek op Langedijk; Maranathak. (L. Mors-
weg) 10 kand. mevr. J. v. Marion; Oecumeni
sche geloofsgemeenschap De Regenboog
(Merenwijk) 9.30 ds. Alblas. 11.15 ds. Alblas
en pastoor v. Well; Bethlehemkerk (Driftstr.)
10 ds. Hortensius; Bevrijdingsk. (Mont-
gomerystr.) 10 ds. Rietveld, 5 ds. Koolstra;
Vredesk. (Burggravenl.) 10 ds. Nauta; Waal
se kerk (Breestr.) 10.30 ds. Ribs; 'Stevenshof'
(geb. 'Dijkhofj 10 ds. W. de Boer. Acad. Zie
kenhuis 9 rk. dienst, 10.15 ds. v. Beinum.
Diakonessenhuis elke zat. 10,30 rk. dienst,
morgen 10.30 ds. J. Roosjen, Noordw.hout.
Endegeest zie Oegstgeest. Geref. Kerk Vre-
deskerk zie herv. gem.; Petrak. (Surina-
mestr.) zie Bethl.kerk Driftstr.; Oude Vest zie
Hoogl.kerk; Maranathak. zie herv. gem.; Be
vrijdingsk. zie herv. gem.; bejaardenhuis
Groenhoven 10 ds. Verdoom, ha; Merenwijk
zie herv. gem. Geref. K. Vrijg. (Herengr.) 10
en 5. Chr. Geref. K. (Steenschuur) 9.30 en 5
ds. Den Hertog. Geref. Gem. (N. Rijn) 10 en
4.30 ds. Golverdmgen. Geref. Gem. in Ned.
(Bethlehemkerk Driftstr.) 1130 en 5.30.
Evang.-Luth. Gem, (Hoogl. Kerkgr.) 10.15 ds.
M. Siregar-Emck, A.dam. Doopsgez.-Remon-
str. Gem. (Lokhorstk. Pieterskerkstr.) 10 ds.
F. Knoppers. Baptistengemeente (Petrak. Su
rinamese.) 10 hr. R. v. Diggelen. Evang. Ge
meenschap (Middelstegr. 3) 9 en 10.30
evang. S. v. Groningen. Evangeliecentrum-
Pinksterbew. (Bethlehemskerk Lammer
markt) zo. 10 hr. B. de Jong, wo. 8 hr. E. Wit
kamp. Pinkstergem. (O. Vest 13) 10 br. J. Ei
kerbout, ha. Leger des Heils (hoek Ves-
testr./Groenesteeg) 10 en 7. Nieuw-Apost.
Kerk (H. Rijnd. 24); 9.30 en 4, wo. 8. Zevende-
dag-adventisten ('De Ontmoeting', Noordhof
land V.schoten)elke zat. 10 tot 11 bijbelstu
die, 11 tot 12 predikatie. Christelijke Weten
schap (Steensch. 6) 10.30. Kerk van J Chr
v.d. Heiligen der L. Dagen (Brahmsl.) 9.30,
10.30 en 11.20. Oud-Kath. K. (Zoeterw.sin-
gel) zo. 10. Rooms-Kath. K. Haagweg zat. 7,
zo.-10.30; Herensingel zat. 7, zo. 9.30 en 11
Rijndijk (Leiden-Stevenshof) zat. 7. zo. 9.30;
Steenschuur zat 7. zo. 8.30.10.11.30.6 en 7
(lof); Boshuizerkade 2at. 7, zo. 9.30 en 11;
Lemmenschansweg zat. 7. zo. 9 en 10.30;
Haarl.straat zat. 7. zo. 10.30 en 12.15; Meren
wijk zie herv. gem.; H. Rijndijk (zie Zoeterwou-
de).
ABBENES: Herv. Gem. 9.30 hr. J. W. Hoffe-
AARLANDERVEEN. Herv. Gem. 9.30 ds.
Verseput, O.geest, 7 dr. Haitsma. Boskoop.
Geref. Kerk 9.30 ds. Den Heeten, Hoofddorp,
6.30 ds. Boer. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 4 ds.
Maris, Garderen. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.30.
ALPHEN AAN DEN RIJN: Herv. Gem. Ad-
ventskerk 9.30 ds. P. Sierat, O.geest; Kruis
kerk 9.30 hr. M. de Wilde, Hummelo; Opstan-
dingskerk 9.30 ds. Groenendijk, Schevenin-
gen, 6.30 ds. Borman, Assen; G. Herderkerk
10 ds. Nieuwenhuis. 7 ds. Moll; De Bron 9.15
ds. Tazelaar, 10.30 ds. Moll, 6.30 ds. Nieu
wenhuis; Ashram (Marsdiep) 10 ds. Verheul;
Oudshoornse kerk 10 ds. Ter Bals; Sionskerk
(Meteoorlaan) 9.30 en 6.30 ds. Ouwendijk.
Geref. Kerk Mar.kerk 9.30 ds. Borman, As
sen, 6.30 mevr. J. Broeyer-Bogers, Utrecht;
Salv kerk 9 30 ds. Boer. Geref. K. Vrijg.
(school Bospark, Beatrixl 4) 9.30 ds. Hout
man, Leiden. 5 ds. W. v.d. Jagt. Ned. Geref.
Kerk (school Willemstr.) 9.30 br. C. Kleingeld,
4.30 br. J. Knol. Chr. Geref. Kerk (Grijpen-
steinstr.) 9.30 en 4.30 ds. v.d. Meij. Bapt.gem.
(Molenwerfstr. 110 ds. Koekkoek, 6.30 ds. J.
Malgo. Bapt.gem. Noord (school Kalkovenw.
62) 10 hr. N. v. Gemeren. Volle-evang.gem.
('De Ark', Pr. Hendrikstr. 54) 10 hr. A v.d.
Hoorn. Pinkstergem. 'Het Licht' (Morgen-
stersch. Briljantstr. 1) zo. 10. Christenge
meente 'De Hoeksteen' (geb. 'Bethel', hoek
Emmalaan) zo. 10. Leger des H. (Zonneweg
3) 10 en 7. Remonstr. Gem. (Van Manders-
loostr. 36) geen dienst. Rk Kerk: Bonifaciusk.
zat. 7, zo. 9.45 en 11.30; Piusk. zat. 7, zo. 9 en
10.30; De Bron zat. 7, zo. 9 en 11
BENTHUIZEN: Herv. Gem. 9.30 en 6 ds.
Boer, ha. Geref./Herv. Gem. (geb. 'De Hoek-
steen', Schweitzerstr.-Bernhardstr.) 10 vic.
mevr. Rog-Pronk, Scheveningen. Geref.
Gem. 9.30 en 6 ds. v. Aalst.
BODEGRAVEN: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30
ds. v.d. Hoef. 3 afscheid ds. Wieman; Salv-
.kerk 9.30 ds Tertouw. 6.30 ds. v.d Hoef;
Bethl.kerk (Nieuwerbrug) 9.30 ds. Breure,
Linschoten, 6.30 ds. Terlouw. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 ds. v.d. Berg, ha. Geref. K. Vrijg.
(Ichthusk.) 9.30 ds. Simpelaar, 4.30 lees-
dienst. Geref. Gem. (Stationsweg 17) 10 en
6.30 ds. Bac. Evang.-Luth. Gem. 10.30 ds. v.
Beek.
BOSKOOP: Herv. Gem. Dorpskerk 9.30 dr.
Haitsma, 6.30 ds. Huisman, H.woude, gez.
dienst; De Stek 9.30 ds. Ommering, Alphen.
Geref. Kerk 9.30 ds. v. 't Hoff. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 5 ds. Nieuwenhuijze, Mijdrecht. Ge
ref. Gem. 9.30 leesdienst, 3.30 ds. Rietdijk.
Volle Evang.gemeente 'Bethel' (Burg. Colijn-
str. 83) zo. 9.30, di. 8 bijbelstudie.
HAZERSWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds. De
Graaf. 6.30 ds G. v. Doorn. Geref. Kerk 9.30
ds. Huisman, 5 ds. v. 1 Hoff. Rk Kerk: dorp zat.
7, zo. 10; Anker zat. 7. zo. 10.30; Rijndijk zo.
9.
HILLEGOM: Herv. Gem zie geref. kerk. Ge
ref. Kerk ('Hoeksteen') 9.30 en 7 ds. Hofland.
Chr. Geref. Kerk 10 en 7 ds. v. Langevelde,
ha. Rk Kerk: Mart. zat. 7. zo. 10; Jozefk. zat. 7,
zo. 10.
HOOGMADE: Herv. Gem. 10 ds. Van Loe-
nen. Leiderdorp. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
DE KAAG: Herv. Gem. 9.30 ds. J. E. v. Veen,
Wassenaar. Rk Kerk zat. 7, zo. 10.
KATWIJK AAN DEN RIJN: Hen/. Gem.
Dorpsk. 9.30 ds. Kattenberg, 6 ds. Wagter;
Ontm.kerk 10 prof. dr. v.d. Beek, 6.30 dr.
Vermeulen. Herv. Gem. 'De Rank' (P. Groen-
college) zie Katwijk aan Zee. Geref. Kerk 9.30
ds. v.d. Horst, 6.30 ds. Kersten. Rk Kerk ^at.
7, zo. 10.
KATWIJK AAN ZEE: Herv. Gem. N. Kerk 10
ds. SjoHema, 6 ds. C. v.d. Berg; O. Kerk 10 ds.
Hovius, 6 ds. Christ; Ichthusk. 10 ds. Volk, 5
ds. Driebergen; Pnièlk. 9.30 ds. Christ. 6 ds.
Hovius; Maranathakerk (Rijnsoever) 10 ds. C.
v.d. Berg. 5.45 samenzang, 6 ds. v. Roon,
Zeist, jeugddienst. Overduin 2.15 ds. Baas.
Hoeksteen (Burgersdijkstr.) 9.30 Duitse
dienst. Pf. F. Wattjes, 10.30 dovendienst. hr.
B. R. Bruining. Hen/. Gem. 'De Rank' (aula P.
Groen-college Pr. Frederikdreef 15) 10 kand.
I. Klos. Den Helder. Geref. Kerk Vr.kerk 9.30
ds. Kersten, 5 ds. v. Breevoort; Triumfatork.
9.30 ds. v. Breevoort. Ned. Geref. K. (aula
Bestevaer-mavo) 11 ds. W. Smouter, 7 br. W.
Snoek. Chr. Geref. K. 10 en 5 ds. Slagboom.
Vrije Chr. Geref. Gem. (Unizaal) 10 en 5 ds.
v.d. Belt. Geref. Gem. (Remisestr.) 10 en 5.
Geref. Gem. in Ned. (Louwestr.) 10 en 5. Vol
le-evang.gem. (Voorstr. 48) 9.45. Onafh. bap-
tistengem. (Ambachtsweg 2) 10 hr. A, v. Rijs-
sen, Hattem. Soefi-beweging Universel Mu-
rad Hassil (eind Zuid-Boulevard) 4 nam. uni
versele eredienst.
KOUDEKERK AAN DEN RIJN: Hen/. Gem.
10 ds. Westera-Franke, Leiden, ha, 7 zie ge
ref. kerk. Geref. Kerk 10 ds. v.d. Lugt, ha. 7 ds.
Bogers, Alphen, ha. Rhijndael 3 nam. dr. Ba-
de, ha.
LEIDERDORP: Herv. Gem. en Geref. Kerk
Dorpsk. 10 ds. Doesburg, 6.30 ds. v.d. Born;
Scheppingsk. 9 en 10.30 ds. v.d. Born. Ley-
thenrode 10 pater Poelma. Elis.-ziekenhuis
10 kerkdienst. Bapt.gem. (wijkgeb. Zijlkw.) 10
hr. J. v.d. Zeeuw. Rk Kerk zat. 7, zo. 10 en
II.30.
LEIMUIDEN: Herv. Gem. 9.30 ds. Schilt. Ge
ref. Kerk 9.30 hr. J. Schoenmaker, 7 ds. Zijl.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.30 en 11.15.
LISSE: Herv. Gem. Dorpskerk 10 hr. H. Bak
ker, Katwijk; Pauluskerk 10 en 7 ds. 1 Hooft.
Geref. Kerk 10 ds. Kprenhoff, Heemstede, 7
drs. G. A. Scholte, Noordwijk. Geref. K. Vrijg.
(Prinsessestr. 1) 9.30 en 4.30 ds. J. Boerse-
ma. Ned. Geref. Kerk (Salvatori) 10 ds. v.d.
Dussen, 5 ds. Vos. Chr. Geref. Kerk 10 ds, v.
Dijken, 7 ds. M. Groen. Geref. Gem. 10 en 4
ds. Den Boer. Evangeliegemeente (Heere-
weg 52a) 9.45 hr. J. Vermey. Rk Kerk: Agat-
hakerk zat. 7, zo. 10 en 11.30; Poelpolder zat.
7. zo. 10.30; Mariakerk zat. 7. zo. 9 en 10.30;
Engelbew. zat. 7. zo. 10.
NIEUWKOOP: Herv. Gem. 9.30 ds. Wegerif,
6.30 ds. Eijsenga. Geref. Kerk 9.30 ds.
Baane, ha. Chr. Geref. Kerk 9.30 en 6.30 ds.
Bouw, Urk. Remonstr. Gem. geen dienst.
Evang. gem. (ver.gebouw 'De Rank', Regt-
huysplem) 12 nam. Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en
10.45.
NIEUWVEEN: Geref. Kerk 9.30 dr. Rietveld,
Zoetermeer, 7 hr. A. Fluyt, Gouda.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9 en 11
NIEUW-VENNEP: Herv. Gem. 9.30 ds. Ger
mans, S.heim, 7 ds. J. Poort. Oisterwijk. Ge
ref. Kerk 9.30 hr. D. Brouwer, Katwijk, 6.30 ds.
v. Stam, Leidschendam. Chr. Geref. Kerk
9.30 en 4.30 kand. J. Viergever. Rk Kerk zat.
7, zo. 10.
NOORDEN: Herv. Gem. 9.30 en 7 ds. Geuze.
Geref. Kerk (W. Verlaat) 9.30 hr. M. Schreu-
der, 7 ds. Moet, Woerden.
NOORDWIJK: Herv. Gem. Grote of St. Jer-
oensk. (Binnen) 10 ds. v.d. Lee, ha, 5 ds. Den
Besten, Kamperveen; Hoofdstr. (Zee) 10 ds.
Ruitenburg, ha. 8 nam. Duitse dienst, Pf. F.
Wattjes; De Rank (Golfbaan) 10 ds. Den
Besten. Geref. Kerk Buurtkerk (Hoofdstr.) 10
ds. Kuiper, ha. 7 ds. Keuning, ha; Vinkenl.
(Binnen) 10 ds. Elgersma, 7 ds. Kuiper. Kapel
W. v.d. Bergh-stichting 11 hr. T. de Bock. 'So
le Mio' 9 ds. v.d. Lee. Ned. Prot. Bond (aula
O.Zeew.) 10.30 dr. Meijering, O.geest. Rk
Kerk Zee zat. 7. zo. 10.30; Binnen zat. 7. zo.
9.30 en 11.
NOORDWIJKERHOUT Dorpsk. 10 ds. Meij
ering, V.schoten. Rk Kerk Victork. zat. 7. zo. 9
en 11Jozefk. zat. 7, zo. 9 en 10.30; De Zilk
zat. 7, zo. 10.30.
OEGSTGEEST: Herv. Gem. Groene of Will-
.kerk 10 ds. Da Costa; Pauluskerk 10 ds. Veg-
ter; Gemeentecentrum (Lijtw.) 10.30 ds. A.
v.d. Klaauw, Schiedam, 7 avondgebed. Ge
ref. Kerk zie herv. gemeente. Geref. Kerk
Vrijg. (aula Dr. Schilderschool) 9.30 lees
dienst, 4.30 ds. J. Simpelaar. Ned. Geref.
Kerk (Gem.centrum) 8.45 kand. J. de Groot, 4
ds. Kiezebrink, Baarn. Van Wijckerslooth 4
nam. ds. J. M. Hoekstra. Endegeest 10 pater
Boshouwers. Volle-evangeliegem. (Gem
.centrum) 4 nam. Rk Kerk Will.kerk zat. 7, zo.
9 en 10.30.
OUD-ADE: Rk Kerk zat. 7. zo. 9.
OUDE EN NIEUWE WETERING: Herv. Gem.
9.30 ds. v. Dnel. Geref. K. 9.30 ds. Zijl. 6.30
ds. v.d. Kooi. Remonstr. Gem. geen dienst.
Rk Kerk zat. 7, zo. 9.15 en 11.
ROELOFARENDSVEEN: Rk Kerk Mar. Pres.
zat. 7, zo. 9 en 11Petrus-B. zat. 7, zo. 9.30 en
11.30.
RIJNSATERWOUDE: Herv. Gem. 9.30 ds.
v.d. Hoeven. 7 ds. v. Driel. Chr. Geref. K. 9.30
leesdienst, 2 ds. P. Beekhuis.
RIJNSBURG: Herv. Gem. Laurentiuskerk
9.30 ds. Wagter. 5 ds. Smaling; Bethelkerk
9.30 ds. Smaling. Geref. Kerk Petrakerk 9.30
ds. Cziria, 5 ds. Terpstra; Immanuelkerk 9 en
10.30 ds. Ribberink, 5 ds. Cziria; Maranatha
kerk 9.30 ds. Terpstra, 7 ds. Ribberink. Geref.
Kerk Vrijg. 10 en 5.15 ds. Grutter. Chr. Geref.
gem. (aula mavo) 10 e vang. K. van Galen,
Rijsenhout. Rk Kerk zo. 10.30.
RIJPWETERING: Rk Kerk zo. 9 en 10.30.
SASSENHEIM: Herv. Gem. 9.30 ds. Volleb-
regt, 7 ds. Bras. Geref. Kerk 9.30 ds. v. Ach
terberg, Leiden. 7 zie hen/, gemeente. Chr.
Geref. K. 10 ds. Aarnoudse, 7 ds. Den Hertog,
Leiden. Rk Kerk zat. 7. zo. 9.30 en 11.
TER AAR Hen/. Gem. 9.30 en 6.30 ds. Stam.
Geref. Kerk 9.30 kand. J. Hartman, A.dam,
6.30 ds. Cziria, Rijnsburg. Rk Kerk Aardam
zat. 7, zo. 9 en 12; kerk Langeraar zat. 7, zo.
9.30 en 11.30.
VALKENBURG: Herv. Gem. 10 dr. Vermeu
len, 6.30 ds. Sloof. Geref. Kerk 9.30 ds. Oege-
ma, 6.30 ds. v.d. Lugt, Koudekerk. Geref. K.
Vrijg. 9.30 en 5.30 ds. Heida.
VOORHOUT: Herv./Geref. Kerkgemeen
schap 10 ds. C. J. de Jong. Rk Kerk zat. 7, zo.
9 en 10.30.
VOORSCHOTEN: Hen/. Gem. Dorpskerk 10
ds. v.d. Schoot. 7 ds. De Zwart; De Ontmoe
ting (Noordhofland) 10 ds. De Zwart. Hulp en
Heil-kerk (Schakenbosch) 10 ds. Verheule.
Hen/, evang. op geref. grondslag (kerkgeb.
'Rehoboth', A. van Leeuwenhoekkade) 9.30
ds. Arkeraats, Hardinxveld, 4.30 ds. G. H. v.
Kooten. Geref. Kerk 10 ds. J. Wessel. Assen.
Geref. K. Vrijg. (Bachlaan) 10 en 5 prof. H.
Ohmann. Rk Kerk Laur.kerk zat. 7, zo. 11M.
Godskerk. zat. 7, zo. 9.30. Kerk van Engeland
(British school in The Netherlands, J. v. Hoof-
laan 3) 10.15 anglicaanse dienst.
WADDINXVEEN: Herv. Gem. Brugk. 9.30 ds.
Schipaanboord, 5 ds. Kunz; Hoeksteen 9.30
dienst, 6.30 ds. Schipaanboord; Bethelk. 9.30
ds. Droogers, Werkendam, 5 ds. Goossen;
Rehoboth-school 9.30 ds. Goossen; Imm-
.kerk 9.30 ds. v. Houwelingen. Geref. Kerk
Kruisk. 10.30 ds. De Moor, 5 ds. Davidse, Ze
venhuizen; Ontm.kerk 9.30 ds. Bongers. Ge
ref. K. Vrijg. (Kruiskerk) 8.30 ds. J. Verwey,
2.45 ds. H. Hidding.
WARMOND: Hen/. Gem. 10 ds. Muis. Rk Kerk
zat. 7, zo. 8.30 en 10.30.
WASSENAAR: Herv. Gem. Dorpsk. 10 ds. F.
v.d. Bom, Den Haag. 4.30 ds. Abma, Gouda;
Kievietk. ('Samen op weg') 10 ds. Janse de
Jonge; Messiask. 10 ds. v. Waasbergen;
Dorpscentrum 9.30 kand. J. Noordam, Zoe
termeer. Geref. Kerk Zijllaan 10 en 7 ds. v.d.
Woude. Ned. Prot. Bond (Kerkdam) 10.30
mevr. ds. E. Brussee, Voorburg.
WOUBRUGGE: Herv. Gem. 9.30 kand. J.
Vroegindeweij, Dordrecht, 6.30 ds. v.d. Hoe
ven, Rijns.woude. Geref. Kerk 9.30 ds. Veen-
stra, Leiden, 6.30 ds. Baane, Nieuwveen. Rk
Kerk zat. 7, zo. 10.
ZEVENHOVEN: Herv. Gem. 9,30 hr. J. de
Haan. Geref. Kerk 9.30 hr. F. v.d. Louw, Tien
hoven, 7 hr. M. Schreuder. Rk Kerk zat. 7, zo.
9 en 10.45.
ZOETERWOUDE: Hen/. Gem. 10 ds.
Mackaay. Leiden. Rk Kerk St. Jan zat. 7.30,
zo. 9.30; Chr. Dienaark. zo. 10; Meerburgkerk
H. Rijndijk zat. 7, zo. 9.30 en 11.
ZWAMMERDAM: Hen/. Gem. 9.30 ds. Eijsen
ga. 6.30 ds. Wegerif, Nieuwkoop. Geref. Kerk
9.30 en 6.30 dr. Bade. Alphen.
Gebouw van de Wereldraad van Kerken in Genève
