Armeniërs: volk gedrenkt in bloed
Hardnekkig nationaal gevoel niet met politieke compromissen te sussen
De Armeniërs onderdanen
van de oudste christelijke natie
ter wereld die zich uitstrekte
van de Kaukasus tot diep in
Turkije, Iraq en Iran
koesteren al bijna twee eeu
wen het ideaal van een nieuw
thuisland. De droom van een
eigen staat is echter nooit ge
honoreerd. Integendeel,
slechts vage beloften en mas
saslachtingen viel dit vólk in de
loop van de geschiedenis ten
deel. De thans even geluwde
opstand in de Sóvjet-republiek
Armenië en de Armeense en
clave Nagorno-Karabach in de
aangrenzende republiek Azer
beidzjan moet dan ook vooral
gezien worden als een nimmer
aflatend, hardnekkig nationaal
gevoel.
door Aly Knol
Op 7 juli j.l. sprak 'Catholicos' Vaz-
gen I, de geestelijk leider van de on
afhankelijke christelijke Armeense
kerk, op de Russische televisie.
|"Ons moederland, Sovjet-Armenië,
is de vrucht van de duizend jaar ou
de terechte dromen en de heroïsche
bevrijdingsstrijd van talloze genera
ties van ons volk".
Hij wilde de Armeniërs, sinds maan
den in opstand voor de aansluiting van
de Armeense enclave Nagorno-Kara
bach, tot kalmte manen. Zij moesten
toch vooral geen roekeloze acties onder
nemen. "Opdat," zo zei hij, "de duistere
eerste jaren van deze eeuw, die bloedige
botsingen kenden, niet worden her
haald".
Vazgen I noemde de wens tot aanslui
ting van Nagorno-Karabach nadrukke
lijk enkele malen 'legaal en juist', en
sprak van zijn trots over de 'patriottische
gevoelens van ons volk in de laatste paar
maanden'. Maar tegelijkertijd waar
schuwde hij met alle kracht dat ondoor
dachte acties zoals de bezetting op 5 juli
van het vliegveld Zvartnots bij de Ar
meense hoofdstad Jerevan "alles kun
nen vernietigen wat zo goed is begonnen,
en ons kunnen drijven naar onbekende
gevaren".
Verscheurdheid
De huidige Sovjet-republiek Armenië,
een bloeiend en welvarend land met een
bevolking van meer dan 3,3 miljoen zie
len die hun eigen taal, cultuur en kerk
koesteren, is-opgebouwd op de ruïnes
van een lange, trieste geschiedenis van
verscheurdheid en vervolging.
De Sondercommando's, die van Hitier
opdracht kregen de Slaven uit te roeien,
moesten volgens hem daarbij een voor
beeld nemen aan het brute, bloedige, on
menselijke optreden van de Turken die
systematisch 1,5 tot 2 miljoen mensen
hebben uitgemoord in Turks Armenië.
"Wie herinnert zich Armenië nog", vroeg
Hitier zich af.
Nadat tussen oktober en december
1895 al 300.000 Armeniërs waren omge
bracht onder het mom van het onder
drukken van een nationalistische op
stand, begon op 24 april 1915 een tweede
massaslachting, ingeleid door de dood
van 250 Armeense intellectuelen uit Is
tanbul. Op last van de zojuist aan de
macht gekomen Jonge Turken werd een
weloverwogen genocide ingezet.
De Armeniërs zijn onderdanen van de
oudste christelijke natie ter wereld met
een eigen, van Rome en Constantinopel
onhankelijke kerk onder leiding van een
'Catholicos'. Zij waren ooit heersers over
'Groot-Armenië' dat zich uitstrekte van
de Kaukasus tot diep in Turkije, Iran en
Iraq.
Sinds het begin van de negentiende
eeuw zochten zij naar een nieuw thuis
land. Een deel van hen vond voor enkele
tientallen jaren betrekkelijke rust en
welstand in de door de tsaristische legers
veroverde delen van de Kaukasus en
Turkije, waar ze in tegenstelling tot hun
onderdrukte broeders in het islamitische
Ottomaanse rijk als christenen door
christenen werden geregeerd.
De droom van autonomie of een eigen
staat ergens op het grensgebied 'tussen
Rusland en Turkije werd echter niet ge
honoreerd. Tijdens het Congres van Ber
lijn in 1878 dwong de Britse premier Dis
raeli de Russen zich uit grote delen van
het bezette Turks Armenië terug te trek
ken. De Armeniërs kregen slechts mooie
woorden en prachtige beloften te horen.
Opgejut
Terwijl in Turks Armenië de terreur
om zich heen begon te grijpen, kwam
ook in tsaristisch Rusland een einde aan
de jaren van Armeense voorspoed, waar
in de kerk altijd was gerespecteerd en
aan Armeense scholen was onderwezen.
Na de moord in 1881 op tsaar Alexander
II gingen de scholen dicht en werden de
eigendommen van de kerk in beslag ge
nomen. Later (in 1905) hielden de (islami
tische) Tataren, opgejut door de gouver
neur van Baku in Azerbeidzjan, ook huis
onder de Armeniërs.
De 'fout' van Disraeli ten aanzien van
de Armeense wens van'een eigen thuis
land werd na de Eerste Wereldoorlog
door de toenmalige Britse premier Lloyd
George bij het Verdrag van Versailles er
kend. Hij herinnerde er aan dat de Tory-
regering in 1878 had gewenst dat de ge-
emancipeerde Armeniërs opnieuw on
der Turks bewind kwamen na dat ze
door de Russische legers waren bevrijd".
Nieuwe beloftes en welgekozen woor
den vielen de Armeniërs ten deel, maar
wederom bleken ze loos te zijn. De onaf
hankelijke Armeense republiek die op 28
mei 1918 in de overgangsperiode van het
tsaristische en het bolsjevistische Rus
land werd uitgeroepen, was slechts een
kort leven van twee jaar beschoren. Te
vergeefs hoopten de Armeniërs op een
federatie met de andere zojuist uitgeroe
pen staten Georgië en Azerbeidzjan.
De republiek omvatte grote delen van
Turks Armenië en was aanzienlijk groter
het aantal 'nationalisten' genoeg was ge
decimeerd door kogel en Siberische ver
banning, zouden de drie republieken
weer als afzonderlijke eenheden op de
landkaart terugkeren.
De grote bloei van Armenië begon na
de oorlog, zozeer zelfs dat de republiek
tienduizenden Armeniërs ertoe kon ver
leiden naar het 'thuisland' terug te keren.
Met die nieuwe bloei groeide ook het na
tionale bewustzijn, en sinds 1965 geldt de
24ste april officieel als de herdenkings
dag van de genocide in 1915. Op de Tsit-
semakabert-heuvel bij Jerevan staat
thans een enorm monument waar onder
twaalf grote gebogen stenen, die de
twaalf traditionele Armeense gebieden
symboliseren, een eeuwige vlam brandt
ter nagedachtenis aan de slachtoffers.
Waar het de republiek Armenië lang
zaam maar zeker voor de wind begon te
gaan, bleef de situatie twijfelachtig voor
de christelijk Armeense bewoners van
de enclave Nagorno-Karabach in het
voornamelijk islamistische Azerbeid-
zjan.
Invallen
De geschiedenis van 'bergachtig' Ka-
rabach gaat volgens de Sovjet-encyclo
pedieën terug tot de eerste eeuw na
Christus, toen het gebied deel uitmaakte
van de provincie Artsach aan de rand van
het Kaukasus-gebergte. Het christen
dom vond er een vruchtbare voedings
bodem, maar binnenvallende moslims
trachtten keer op keer de islam ingang te
laten vinden. In de dertiend^eeuw werd
Artsach door de Mongolen veroverd en
in Karabach omgedoopt. Turkse en Per
zische troepen streden met de regelmaat
van de klok om het gebied, tot het in 1805
door tsaristisch Rusland werd ingelijfd.
Aan het einde van de Eerste Wereld
oorlog zat Nagorno-Karabach klem tus
sen Armenië en Azerbeidzjan. Beide re
publieken claimden het gebied, maar na
de definitieve installatie van-het Sovjet
regime ging de Azerbeidzjaanse commu
nistische leider Narima Narimanov er in
eerste instantie mee akkoord om Nagor
no-Karabach aan Armenië af te staan.
In 1923 echter kwam Stalin op die be
slissing terug en werd Nagorno-Kara
bach als 'autonoom gebied' onder Azer-
beidzjaans toezicht gesteld. Een besluit
dat inmiddels ook door Sovjet-historici
wordt aangemerkt als 'misschien wel
fout'.
Door de jaren heen is Nagorno-Kara
bach, waar 75 percent van de bevolking
Armeens is, een steen des aanstoots ge
bleven. Volgens Armenië hebben de
Azerbeidzjanen de bewoners van de en
clave voortdurend politiek en cultureel
onderdrukt en economisch verwaar
loosd. En al in 1964 toog een Armeense
delegatie naar Chroesjtsjov om de inlij
ving van Nagorno-Karabach bij Armenie
te bepleiten.
Complex
"Een uiterst belangrijke en een uiterst
complexe zaak". Zo omschreef partijlei
der Michail Gorbatsjov tijdens de bijzon
dere zitting van het Presidium van de
Opperste Sovjet de spanningen tussen
Armenië en Azerbeidzjan om Nagorno-
Karabach, die op 12 juli leidden tot het
eenzijdige besluit van het parlement van
Nagorno-Karabach zich van Azerbeid
zjan los te maken en onder de oude naam
Artsach aansluiting te zoeken bij Arme
nië. Het Presidium zag zich genoodzaakt
het besluit te verwerpen, maar het klonk
in genen dele meer als het simpele 'neen'
dat Chroesjtsjov de Armeniërs nog kon
toevoegen.
Gorbatsjov: "Als we geen oplossing
voor deze kwestie vinden dan zou dit
de hele perestrojka kunnen beïnvloeden.
Wij kunnen niet voorbijgaan aan een pro
bleem als we daardoor de belangen van
zelfs maar het kleinste volk zouden ver
waarlozen. Dat leert ons het Leninisti
sche concept van de politiek van de na
tionaliteiten".
Gorbatsjov deed een felle uithaal naar
de tegenstanders van de perestrojka en
'de conservatieven en corrupte elemen
ten' die volgens hem hun zakken vulden
tijdens de 'periode van stagnatie' (de
Breznjev-era). Die zouden geprobeerd
hebben om 'de aandacht van henzelf af te
leiden door interesse te veinzen voor het
lot van de Armeniërs in Nagorno-Kara
bach'. Hij beloofde de ongerechtvaardig
de sociale en economische achterstand
in de enclave te zullen rechttrekken en
een commissie te benoemen die daarop
zou toezien.
Enkele dagen na het besluit van het
Presidium, waarop in eerste instantie
morrend werd gereageerd, liepen de ac
ties in zowel Armenië als Nagorno-Kara
bach ten einde. Inmiddels werd Arkady
Volsky, een vooraanstaand lid van het
Centrale Comité van de partij, naar Na
gorno-Karabach afgevaardigd om toe te
zien op het herstellen van de orde. Hem
staan, aldus de Pravda, 'gepaste machts
middelen' ten dienste. En de lokale auto
riteiten in Azerbeidzjan en Armenië zijn
verplicht hem 'alle mogelijke hulp te ver
lenen'.
Signaal
Het compromis van het Presidium is
niet alleen bedoeld om de gemoederen in
Armenië, Azerbeidzjan en Nagorno-Ka
rabach in ieder geval voorlopig te sussen.
Het bevat ook een signaal aan de andere
republieken en minderheden in de Sov
jetunie de glasnost niet te 'misbruiken'
voor het stellen van wat nu nog onmoge
lijke eisen zijn, namelijk veranderingen
van de staatkundige status quo.
De opstand in Nagorno-Karabach be
roerde niet alleen de Armeniërs en Azer
beidzjanen. Iedere letter die de kranten
aan de kwestie wijdden werd ook ge
speld door Esten, Letten, Litouwers, Ta
taren, Wolga-Duitsers, Oekraïners. Hoe
wel de geschiedenis van elk van deze vol
keren verschilt, hebben ze één ding ge
meen: een nationaal gevoel dat hardnek
kiger heeft stand gehouden dan Lenin
ooit heeft bedoeld.
Sovjet-Armeniërs in hun hoofdstad Jerevan: hun nationaal gevoel is hard- De eeuwenoude Arakelots-kerk bij het Meer van Sevan herinnert aan de
nekkiger dan Lenin ooit heeft bedoeld. (archieffoto's) oudste christelijke natie ter wereld. (foto gpd>
m-iimuur"----
Lenin werd in die jaren gesteund door
een nog tamelijk onbekende Georgiër,
Jozef Stalin. Deze had in 1913, terwijl hij
zich in het buitenland bevond, een baan
brekend boekwerkje geschreven (Het
Marxisme en het Nationale Vraagstuk),
dat door Lenin met lovende woorden
werd overstelpt. Het was dan ook een lo
gische ontwikkeling dat deze Stalin in de
nieuwe Sovjetunie tot eerste 'volkscom
missaris voor de nationale minderheden'
werd benoemd. Een functie die hij be
kleedde totdat hij in 1924 de inmiddels
gestorven Lenin opvolgde.
Eeuwige vlam
Als heerser over de Sovjetunie bleek
Stalin minder idealistisch in zijn hou
ding ten opzichte van de minderheden
dan men uit zijn vroege geschriften had
opgemaakt. Hij liet Georgië, Armenië en
Azerbeidzjan samensmelten tot één
Transkaukasische federatie, in een po
ging al te krasse nationalistische uitin
gen te onderdrukken. Pas in 1936, toen
Demonstrerende Armeniërs en hun hoop op Gor-
batsjovs glasnost: andermaal beloften.
dan de latere Sovjet-republiek Armenië,
maar de economische toestand was de
plorabel. Een half miljoen vluchtelingen
schuimde het land af, gehuld in lompen,
soms gras etend om de honger te stillen,
slapend in grotten en in de grond gegra
ven gaten.
'Harmonie'
Lenin, de vader van de revolutie, hield
zich vanaf het begin van zijn politieke le
ven bezig met het 'nationaliteitenpro
bleem'. Was het tsaristische Rusland vol
gens hem 'een gevangenis voor de na
ties', de nieuwe Sovjetunie zou het sym
bool worden van 'vriendschap en harmo
nie van de volkeren'. In de jaren vóór de
revolutie verzette hij zich fel tegen 'op
portunistische' en 'liberale' opvattingen
volgens welke in de nieuwe staat onver
mijdelijk het Russisch als staatstaal zou
worden ingevoerd.
"Het kleine Zwitserland heeft er geen
De Sovjet-republieken Armenië en Azerbeidzjan. In het mid
den (gearceerd) de Armeense enclave Nagorno-Karabach.
nadeel, doch voordeel van dat het niet
één enkele staatstaal heeft, maar liefst
drie: Duits, Frans en Italiaans," schreef
Lenin op 5 september 1913 in de 'Noor
delijke Pravda'. En even verder: "Waar
om moet de ontwikkeling-van het 'enor
me', uiterst bonte en vreselijk achterlijke
Russische Rijk dan in zijn ontwikeling
geremd worden door het vasthouden aan
een privilege voor één enkele der be
staande talen? Indien alle privileges ko
men te vervallen en geen enkele taal
wordt opgedrongen, zullen alle Slaven
snel leren elkander te begrijpen. Zij zul
len zich niet bang laten maken door de
'afgrijselijke' gedachte dat er in het geza
menlijke parlement verschillende talen
zullen klinken".
