'Schat, waar heb je die mee verdiend?'
Weer en welzijn
Denkwijzer
Onze taal
Expositie geeft eenzijdig beeld van de vrouw als heer in het verkeer
ZATERDAG 30 JULI 1988
EXTRA
PAGINA 21
In augustus 1888 schreef Ber-
ta Benz geschiedenis door als
eerste vrouw een 220 kilome
ter lange rit met een automo
biel te maken. Halverwege te
legrafeerde ze haar man: 'Het
is gelukt. We zijn heelhuids
aangekomen!'. Voor Merce
des-Benz was een en ander
aanleiding om samen met het
Autotron in Rosmalen een ten
toonstelling in te richten met
als thema 'Honderd jaar Vrouw
en Auto'.
door Patricia van der Zalm
Achter het stuur van een dure auto
kan een vrouw bij het stoplicht het
volgende gebeuren. Getoeter van
een medeweggebruiker, een raam
pje dat wordt opengedraaid en de
flitsende opmerking: zo lekkere
schat, waar heb je die mee verdiend?
Het overkwam Neelie Smit-Kroes toen
zij als kersverse minister van verkeer in
haar kanariegele 'bedrijfsauto' op weg
was naar een bijeenkomst. Het zal, zo
voorzag zij onlangs bij de opening van de
expositie 'Honderd jaar Vrouw en Auto'
(georganiseerd door Mercedes-Benz en
Autotron) voor velen wennen blijven dat
vrouwen hoge posities en bijbehorende
bedrijfsauto's hebben zonder daarvoor
uit de kleren te hoeven.
De bezoeker van de kleine tentoonstel
ling krijgt louter en alleen (een paar)
auto's van Mercedes-Benz te zien. De ti
tel 'Honderd jaar Vrouw en Mercedes'
was daarom beter op z'n plaats geweest.
Nu zijn de schaarse anekdotes en de
voorbeelden van beroemde vrouwen die
zo'n sterwagen bezaten overgoten met
een sausje dat de expositie een algemeen
karakter moet geven terwijl ze die niet
heeft. Hier wordt onder een brede noe
mer iets gepresenteerd dat, ontdaan van
alle bombarie eromheen, één grote en
niet bijster indrukwekkende reclame
boodschap is.
Hebzucht
De Duitse autofabrikant-met-de-ster
onderzocht welke kleuren bij het vrou
welijk geslacht favoriet zijn. Gedistin
geerd metallic grijs of zwart. Midden
klasse-auto's gaan vooral in rood van de
hand. En sportieve typen geven de voor
keur aan een grote auto waarmee je kunt
reizen en waarin ook plaats is voor hond
en vouwfiets.
Uitkomsten die nogal voor de hand lig
gen. De Grote Wens van willekeurig wel
ke autofabrikant ligt er dik bovenop: dat
natuurlijk iedereen in hun eigen dure
merk wil rijden. Op de menselijke heb
zucht wordt stevig geanticipeerd.
Bij de opening van de kleine tentoon
stelling was het parkeerterrein bij het
Autotron in Rosmalen bezaaid met hele
dure automobielen. In tegenspraak met
de naam van de expositie bestond het
merendeel van de genodigden uit man
nelijke managers- en verkooptypen in
driedelig pak, zo te zien de crème de la
crème uit de wereld der automobielbran
che.
De voorzitter van de Raad van Bestuur
van het stermerk zei in een inleidend
praatjl te hopen dat op zijn plek bij de
viering van tweehonderd jaar vrouwen
en auto's een vrouwelijke voorzitter het
woord zou doen. De terminologie deed
twijfelen aan zijn oprechtheid. Toen hij
zich op zeker moment 'een stuk vrouw'
liet ontvallen, veroorzaakte dat nogal
wat hilariteit.
Lopen we de tentoonstelling over, dan
ontwaren we hier en daar enkele tekst-
borden die bijzonder globaal en grofma-
zig 'de' geschiedenis van de vrouw en
haar auto aanstippen. Berta Benz, ge
trouwd met Carl, was honderd jaar gele
den zo'n pionierster die zich weinig aan
trok van wat anderen van haar vonden.
Zij wilde hoogstpersoonlijk wel eens
achter het stuur van zo'n machine op
wielen. Zonder medeweten van wie dan
ook maakte zij in 1888 als eerste vrouw
ter wereld met haar zoon een rit in de
Benz-Patent-Motorwagen van het West-
duitse Mannheim naar het 110 km zuide
lijker gelegen Pforzheim en terug. On
derweg kocht ze bij apothekers haar ben
zine en bij de schoenmaker stopte ze
voor nieuwe stukken leer op de rem.
Vanuit Pforzheim stuurde ze haar man
een telegram: 'Het is gelukt! We zijn heel
huids aangekomen'.
Dienstmeisjes
In Nederland waren het rond 1900 de
dienstmeisjes die zich als eerste vrou
wen achter het stuur zetten. Er werd
schande van gesproken omdat de meid
op die manier makkelijk in contact
kwam met heren van stand, met alle ge
volgen vandien. Het zal daarom geweest
zijn dat de Nederlandse adel begin deze
eeuw met enige minachting neerkeek op
de auto.
De Britse fervente automobiliste
Dorothy Levitt schreef in 1909 in haar
boek 'De vrouw en de auto' over een aan
tal attributen die zij onontbeerlijk vond
tijdens een autoritje. Een hond, een auto
matische Colt-revolver, een stuk zeep,
een spiegel, leren handschoenen, een
hoed met voile, een stofjas en een 'ge
heim vakje' in de auto. De geschiedenis
vertelt niet wat zij in dat vakje bewaarde.
Misschien was het haar jasje van wollen
geruite stof; het was rillen geblazen in de
eerste auto's zonder overkapping.
Toen in 1912 de elektrische startmotor
werd uitgevonden, stond vrouwen wei
nig meer in de weg om achter het stuur te
gaan zitten. Henry Ford had een vooruit
ziende blik, want twee jaar later ver
scheen er mede dankzij hem een brochu
re waarin vrouwen enthousiast werden
gemaakt voor het autorijden.
DOOR JOOP VAN DER HORST
Hoe spreek je Hoge Rijndijk uit? Leiena
ren doen het anders dan alle andere
mensen. Hoge Rijn dijk zeggen we. met
de klemtoon op de laatste lettergreep.
Mensen van buitenaf vinden dat soms
vreemd. Het is toch een dijk van de Rijn?
Dan moet je Ryndijk zeggen: Hoge Rijn-
dijk. Kan wel wezen, maar wij noemen
hem de Hoge Rijndijk Wie kan het beter
weten hoe je een straat in Leiden moet
uitspreken? Nou dan.
Toch is die klemtoon wel vreemd. Niet
alleen bij Hoge Rijndijk maar ook bij Witte
Singel, Mar edijk. Noord einde en Haar
lemmerstraat Steeds de klemtoon op de
lettergreep waar je 'm niet zou verwach
ten. Steeds ook op de laatste lettergreep
Het is niet typisch Leids. In Amsterdam
hoor je hetzelfde. De echte Amsterdam
mers leggen rare klemtonen in hun eigen
straten. Bijvoorbeeld Keizers gracht. Leid-
sestraat en Waterloop/e/n
Waarom is dat zo? Bij de meeste stra
ten gebeurt het niet. We zeggen Verver
straat! Donkersteeg. (De) S/fterlaan. en
we zouden vreemd opkijken van een
Donkersteeg en een (De) Sitter/aan De
Ververstraat, de Donkersteeg en de De
Sitterlaan hebben de gewone klemtoon;
dat wil zeggen: nadruk op het voorvoeg
sel. Dat is begrijpelijk, want de Verver
straat moeten we onderscheiden van an
dere straten als Oosthavenstraat. Peli
kaanstraat. Narmstraat. Morsstraat, en
zovoort. We hoeven de Ververstraat niet
te onderscheiden van de Verversteeg, de
Ververlaan en het Ververplein, want die
bestaan niet. Vandaar de gewone klem
toon Ververstraat. Zo is het bij de meeste
straten, stegen, lanen en pleinen.
Des te merkwaardiger zijn dus die Ho
ge Rijn dijk, die Witte Singel en die Haar
lemmerstraat. Menige Leienaar kan er
nog wel een paar noemen. Op de een of
andere manier denken we niet meer aan
een dijk. Hoge Rijn dijk is als geheel een
begrip geworden. We staan er niet meer
bij stil dat het een Rijndijk is, Hoge Rijndijk
is gewoon een naam uit éen stuk gewor
den en we denken niet meer aan de delen
van die naam. Hetzelfde is gebeurd met
Noordemde en Witte Singel Ook dat zijn
voor de echte Leienaren namen uit één
stuk, net als Hogewoerd
Juist omdat we het als één geheel zien,
verleggen we de klemtoon. Bij A/oordein
de en Hogewoerd zou je nog kunnen den
ken aan een bepaald soort einde of soort
woerd Dat willen we niet, en vandaar dat
we zeggen Noord einde en Hog e woerd.
Een voorwaarde voor deze bijzondere
klemtonen is dat de straat in kwestie al
heel lang zo heet. Bij nieuwere straten
(met nieuwere namen) gebeurt het niet zo
gauw. De naam moet behoorlijk versleten
zijn, het moet een begrip geworden zijn.
Vandaar dat het meestal gaat om straat
namen in de binnenstad, en alleen in de
mond van de plaatselijke bevolking. De
niet-Leienaar verraadt zichzelf door
A/oordeinde te zeggen.
Hetzelfde horen we trouwens bij gewo
ne Nederlandse woorden. Zo is de gewo
ne klemtoon witachtig, groenachtig,
fi/i'nachtig en madcfachtig, maar als de
combinatie lang bestaat en de delen to
taal vergroeid zijn wordt het krampachtig
en reusachtig. Bij krampachtig denken
we niet meer aan kramp. De 'normale'
klemtoon met krampachtig zou maar ver
keerde gedachten wekken. Vandaar ook
weer de verspringing van de klemtoon
naar een plaats waar je 'm niet zou ver
wachten.
Een vrouw, getrouwd met een kruidenier
die rijk was geworden door onvoorstel
bare zuinigheid, stond op het purit te be
vallen. Haar man weigerde vanwege de
kosten een dokter te roepen. Toen de
vrouw in haar barensnood ten slotte vol
slagen in paniek raakte, ging de man
overstag en werd er een dokter bij ge
haald. Hoewel het al tegen middernacht
was, was de kraamkamer onverlicht toen
de dokter binnenkwam. Hij verzocht de
kruidenier licht te maken, een verzoek
waaraan de man met pijn en moeite vol
deed. Zo gauw het kind geboren was gooi
de hij het licht dan ook meteen weer uit.
De dokter snauwde dat het weer aan
moest omdat er nóg een kind kwam.
Kreunend in zijn portemonnee stak de
man opnieuw het licht aan, maar deed
het meteen weer uit toen het tweede kind
er was. De dokter schreeuwde dat het
licht opnieuw aan moest, want er zat nog
een derde kind aan te komen, waarop de
kruidenier zei: "Dat verdom ik, want ze
komen op het licht af'.
Zoals veel andere moppen, bevat ook
deze een kern van waarheid. Baby's ko
men tegenwoordig veel vaker dan vroe
ger 'op het licht af. Terwijl tot ongeveer
1950 de piek van geboorten in de donkere
maanden december, januari en februari
viel, zien we in de laatste 25 jaar een heel
duidelijke verschuiving in het geboorte
ritme. Er zijn nu twee piekperioden. De
eerste en sterkste valt in de lente: april en
mei. De tweede valt net na de zomerva
kantie: in september. Die verschuiving
wordt in veel Europese landen waarge
nomen.
Een eenvoudige rekensom maakt dui
delijk dat voor de eerste geboorteperiode
de 'verwekkingen' vooral in de zomer
maanden, vermoedelijk zelfs tijdens de
vakantie, worden voltrokken. Voor de
septemberpiek ligt de verwekkingsperio
de rond 1 januari of net iets daarna,
eveneens een periode waarin veel mensen
vakantie hebben.
Voor deze verschuiving in verwek-
kings- en geboorte-ritme zijn verschillen
de oorzaken aan te wijzen. De eerste oor
zaak is de verandering van een landelij
ke, agrarische, naar een stedelijke, in
dustriële samenleving in de afgelopen
100 jaar. In een agrarische gemeenschap
zijn de maanden augustus tot oktober
een periode van grote activiteit, waarin
de oogst moet worden binnengehaald en
de winterperiode moet worden voorbe
reid. Bevallingen in die periode komen
dus slecht uit, want ze verhinderen vrou
wen aan het arbeidsproces deel te nemen.
Een andere mogelijke oorzaak is de
verminderde invloed van de katholieke
kerk, die seksuele omgang in de vastenpe
riode, dus tot Pasen, placht te verbieden
of in ieder geval te ontmoedigen en daar
door mogelijk een soort van inhaalreac-
tie in april of mei uitlokte. Verder spelen
natuurlijk ook de moderne mogelijkhe
den voor anticonceptie een rol. We kun
nen geboorten nu gemakkelijker plannen
in perioden waarin ons dat goed uit
komt. En, wat minstens zo belangrijk i§,
we kunnen besluiten met de pil, het con
doom of het spiraal te stoppen in een pe
riode waarin we een aantal dagen of we
ken achter elkaar uitgerust en gemoti
veerd genoeg zijn om steeds weer op
nieuw te proberen iets moois te maken.
Dat de zomervakantie de favoriete
exercitie-periode is, ligt daarom voor de
hand. We kunnen uitrusten, hebben meer
tijd voor elkaar, en ons lichaam en onze
geest bevinden zich in een gunstige con
ditie. In de zomer hebben we namelijk
meer sex-stimulerende hormonen in ons
bloed en is onze stemming beter (als het
tenminste een mooie zomer is).
Dat heeft weer alles met licht te maken.
De psychiaters Norman Rosenthal en
Thomas Wehr van het Nationale Insti
tuut voor Geestelijke Gezondheid in de
Verenigde Staten doen al jarenlang on
derzoek naar de invloed van seizoenen en
met name de hoeveelheid daglicht op het
geestelijk welbevinden. Volgens hen kan
de geringe hoeveelheid licht tijdens de
wintermaanden bij bepaalde mensen tot
een soort van winterdepressie leiden. De
door René Diekstra
hoogleraar psychologie te Leiden
symptomen daarvan zijn chronische
moeheid, 's nachts slecht slapen en over
dag niet uit bed kunnen komen, somber
heid, prikkelbaarheid, zich terugtrekken
uit sociale contacten, doodsgedachten en
het verlies van elke seksuele belangstel
ling.
Deze klachten beginnen vaak tegen het
einde van de herfst en verergeren in de
loop van de winter. Ze duren tot eind
maart, begin april en verdwijnen vervol
gens langzaam. In de loop van de lente en
de zomer maken ze plaats voor nieuwe le
venslust en herstel van de normale slaap-
en waakritme. Ook de seksuele belang
stelling bloeit weer op. Opvallend is ver
der dat lijders aan de winterdepressie in
de wintermaanden zich vaak te buiten
gaan aan zoetigheden en behoorlijk in
gewicht toenemen. Maar diezelfde kilo's
gaan er in de zomer even gemakkelijk
weer af. Rosenthal en Wehr menen dat de
ze cyclische veranderingen in stemming
en gedrag bij bepaalde mensen dezelfde
oorzaak hebben als de cyclische verande
ringen die bij tal van diersoorten werden
aangetroffen. Bij veel dieren is het zo dat
de mate van activiteit, de voortplanting
en de trek van het ene naar het andere ge
bied samenhangen met de foto (- letter
lijk 'licht') periüdedat wil zeggen de hoe
veelheid licht in een bepaald seizoen.
Uit tal van experimenten blijkt dat het
mogelijk is om door manipulatie met
licht (waaraan dieren in een kooi wor
den blootgesteld) winters gedrag in de zo
mer en zomers gedrag in de winter op te
roepen. Uit onderzoek onder grote groe
pen mensen in het hoge noorden, aan het
einde van de jaren zeventig uitgevoerd,
blijkt dat het aantal gevallen van depresr
sie sterk toeneemt in de loop van de
poolwinter, wanneer de dag zeer kort is
en de intensiteit van het daglicht betrek
kelijk laag.
Het zou heel goed kunnen zijn, dat de
sterke geneigdheid tot overmatig gebruik
van alcohol in die gebieden zoals de
Scandinavische landen en delen van
Oost-Europa en vooral Rusland een
manier is om depressieve gevoelens door
te spoelen. Volgens Wehr is fototherapie
in 60 tot 80 procent van de gevallen een
effectieve methode voor de behandeling
van dit soort depressiesDe behandeling
bestaat uit blootstelling aan licht met een
sterkte van minstens 2500 lux (lichteen-
heden), dat verkregen wordt door een
lamp bestaande uit 5 a 6 buizen van ie
der 40 Watt. Het is nuttig de behandeling
te beginnen zodra de eerste symptomen
zich aandienen. Soms is dit al het geval
in augustus of begin september, en zelfs
nog eerder als de zomer erg slecht en som
ber is.
Gelukkig krijgt maar een klein percen
tage mensen een heuse winterdepressie,
maar veel mensen ondergaan wel een
stemmingdrukkende invloed van somber
Waarom is licht zo belangrijk voor ons
welbevinden? Het meest reële antwoord
op die vraag is dat we het niet precies we
ten. In de wetenschappelijke wereld doen
twee verklaringen de ronde. De eerste
verklaring heeft te maken met de wer
king van een hormoon, het zogenoemde
melatonine (letterlijk 'zwarte stofdat 's
nachts wordt afgescheiden door de pijn-
appelklier. Van deze stof is bekend dat ze
bij dieren medebepalend is voor de voort-
plantingscyclus. Omdat licht de afschei
ding van melatonine onderdrukt, lijkt
het voor de hand te liggen te denken dat
een winterdepressie haar oorzaak vindt
in een overmatige afscheiding van dit
hormoon als gevolg van de geringe dag
licht-intensiteit in najaar en winter. Een
van de problemen met deze verklaring is
dat het toedienen van méfatonine aan
patiënten die licht-therapie hebben on
dergaan, de gunstige effecten van die
therapie onveranderd laat.
Daarom lijkt de tw.eede verklaring
plausibeler. Die zegt dat seizoensdepres
sies het gevolg zijn van de ontregeling
van allerlei lichaamsritmen, waarvan het
ritme van afscheiding van melatonine er
een is. In onze hersenen zit een biologische
klok die allerlei lichaamsritmen contro
leert. Die klok wordt ingesteld door de
verschijning van licht aan het begin van
de dag. In de winter of bij te weinig licht
wordt die klok te laat ingesteld, waar
door allerlei lichaamsritmen worden ont
regeld. Bij sommige depressieve patiën
ten blijkt in ieder geval dat licht-therapie
alleen effect heeft wanneer ze 's morgens
wordt gegeven. Maar omdat het bij ande
ren niet uitmaakt wanneer ze met licht
worden behandeld, kunnen we ook de
ontregelingstheorie niet zonder meer
Vermoedelijk is het zo dat ook onze le
venswijze een belangrijke rol speelt. Men
sen zijn steeds minder geneigd hun leven
overeenkomstig het ritme van de seizoe
nen in te richten. Een levenswijze, die on
aangepast is aan de eisen van de tijd van
het jaar, kan alleen al daarom tot ontre
geling en problemen leiden. Volgens
Wehr is de juiste regel: "rustig in de win
ter en actief in de zomer".
Maar te veel licht en zon kan ook pro
blemen geven. Want luidt niet het gezeg
de: "Hoe verlichter de geest, hoe groter het
beest?'
Olympisch kampioene Yvonne van Gennip kreeg voor haar sportieve pres
taties in Calgary van de importeur een Mercedes Benz 190D cadeau.
De automatische gedachte dat in de
slingerende auto vóór ons natuurlijk
weer een vrouw achter het stuur zit, is in
middels door de werkelijkheid achter
haald. Vrouwen rijden beter, daar komt
het op neer. Ze zijn minder overmoedig,
minder agressief en maken ondanks hun
doorgaans geringere rijervaring minder
verkeersovertredingen dan mannen.
Speciale kortingen bij een aantal verze
keringsmaatschappijen zijn daarvan het
gevolg.
Uit cijfers van de Westduitse centrale
cartotheek met verkeersovertreders
blijkt dat slechts 15 procent van de
600.000 geregistreerde verkeerszondaars
uit vrouwen bestaat. Meestal blijft het bij
hen beperkt tot een of twee bekeuringen,
vooral vCnwege het niet verlenen van
voorrang of verkeerd voorsorteren.
'Mensencampagnes'
Mannen scoren hoog bij te snel rijden,
te dicht op elkaar rijden en ze hebben
nogal eens een slok te veel op. Merkwaar
dig genoeg noemt 74 procent van de on
dervraagde mannen zichzelf een goed
automobilist. Vrouwen blijken bij dat
onderzoekje minder overmoedig te zijn;
slechts 43 procent vindt van zichzelf dat
ze goed rijdt.
Vrouwen zijn volwaardige deelnemers
aan het verkeer geworden, is de bood
schap van de expositie in Rosmalen. Een
voor de hand liggende vraag aan de Ne
derlandse dochteronderneming van het
stermerk is hoe zij die groeiende groep
van potentiële klanten de zakenvrou
wen. de zelfstandigen in de toekomst
denkt te interesseren voor haar produkt.
Van een woordvoerder van de pr-afde-
ling leren we dat het automerk zich
'vrouwvriendelijker' zal opstellen. Daar
bij moeten we ons niet voorstellen dat er
aan de auto's zelf qua kleur of accessoi
res iets verandert. Evenmin wordt een
speciale reclamecampagne voor de da
mesdoelgroep bedacht, nee, er worden
gewoon 'mensencampagnes' gevoerd,
onder meer in aantal vrouwenbladen.
Bovendien wordt druk gewerkt aan een
adressenbestand waaruit valt op te ma
ken of de gegadigden voor een folder van
het mannelijk of het vrouwelijk geslacht
zijn. Een dame wordt voortaan in het be
geleidend briefje aangesproken met 'ge
achte mevrouw' in plaats van 'geachte
heer'.
'Honderd jaar Vrouw en Auto' (Autotron,
Rosmalen) duurt tot en met 2 oktober, dagelijks
van 10.00 tot 18.00 uur. Toegangsprijs 9,75. kin
deren tot 4 jaar gratis.
De vermaarde filmster Sophia Loren liet zich in de jaren vijftig graag
fotograferen met haar Mercedes 300 SL met vleugeldeuren
Een autorit van Mannheim naar Grossachsen in 1895. In het eerste voer
tuig Clara en Thilde Benz. Daarachter Carl en Berta Benz, een familielid
en Richard Benz aan het stuur. (toto-s pr>
