Zoeken onontdekte
kunst zinloze zaak
Vondsten' meestal prullaria
Bisschop Bar: niet vooruitgrijpen op wat nog niet kan
WOENSDAG 27 JULI 1981
Pas als TNO zijn vermoeden bevestigd heeft, gelooft directeur Westra van het Anne
Frankhuis in Amsterdam dat de brieven van Anne Frank en haar zusje Margot die onlangs
in Amerika opdoken, echt zijn. De vraag naar echtheid volgt steeds weer na dergelijke
vondsten, of het nu gaat om brieven, manuscripten of vervuilde schilderijen van oude
meesters. Wordt de vraag bevestigend beantwoord en gaat het om een authentiek stuk,
dan verdringen musea en verzamelaars elkaar om het hoogste bod uit te uitbrengen.
"Op zoek gaan naar een nog met
ontdekt kunstwerk, heeft geen zin.
Je kunt wel proberen zoveel moge
lijk dingen te zien en dan heb je
kans dat je het herkent als je iets
waardevois tegenkomt." J.
Glerum, directeur van het Amster
damse veilinghuis Sotheby's Mak
van Waay gelooft niet erg in echte
ontdekkingen. Hij heeft te vaak
meegemaakt dat mensen zich bij
hem meldden met iets van waarde
zonder dat ze zelf wisten wat het nu
precies was. Meestal ging het dan
om een schilderij of een beeldje
waar vader altijd van zei dat het iets
bijzonders was. En ten lange leste
wilden ze dan wel eens duidelijk
heid. In de meeste gevallen blijkt
het waardevolle voorwerp een
prul. Slechts een enkele keer kun
nen de experts van het veilinghuis
goed nieuws melden.
door
Theo Haerkens
Glerum herinnert zich het tragi
sche geval van de Amsterdamse
opkoper Kees die wel doelbewust
op zoek ging naar onbekende
schatten. Daarmee verspeelde hij
de ruim 230.000 gulden die hem in
de schoot gevallen waren in de
vorm van twee vroege werken van
Mondriaan. Kees had de werken in
zijn schuurtje staan, toen zijn doch
tertje van zeven met haar klas naar
het museum ging. Zij vertelde haar
vader dat er ook van zulke schilde
rijen in het museum hingen. Kees
kon het nauwelijks geloven, maar
meldde zich toch maar bij Sothe
by's. De vader van Glerum herken
de de werken onmiddellijk als een
voorstudie van de befaamde bo-
menreeks en een strandgezicht uit
Zoutelande. Op zijn jacht naar nog
zo'n vondst draaide Kees de volle
dige opbrengst van de twee Mon-
driaans erdoor.
Handelaren met meer verstand
van zaken pakten het slimmer aan.
Zij gingen naar de bakker en de sla
ger in het buurtje waar Mondriaan
als beginnend en dus arm kunste
naar werkte. Voor een zacht prijsje
kochten ze er de werken op die in
plaats van geld over de toonbank
gegaan waren.
Niet zelden gaat het bij zoge
noemde ontdekkingen om spullen
die eenvoudig stukken duurder ge
worden zijn sinds ze voor het laatst
over de toonbank gingen, aldus
Glerum. Het verhaal van Dora is
daarvan een klassiek voorbeeld:
een vermaarde familie in Amster
dam wilde af van een servies waar
ze op uitgekeken was en Dora, de
huishoudster mocht het wel heb
ben. De vrouw bracht de spullen
naar een kenner en kreeg er onge
veer een ton voor: het servies bleek
van inmiddels kostbaar geworden
eierschaal-porselein te zijn dat
rond de eeuwwisseling in Den
Haag gefabriceerd werd.
Ruysdael
Wat wordt er zoal ontdekt of ei
genlijk wat komt er op de markt?
Een kleine rondgang door het ar
chief leert dat er allerlei werken bo
ven water komen van alle tijden.
Grote en minder grote namen uit
de wereld van de kunst buitelen
over elkaar heen. De groten dan
maar: in het midden van 1964 werd
in Haarlem een schilderij ontdekt
van de 17e eeuwse schilder Jacob
Ruysdael. Het werk was door een
ander overgeschilderd. Het oor
spronkelijke stuk kwam tevoor
schijn, toen een kunsthandelaar
het mes in het onverkoopbare
werk wilde zetten om de composi
tie wat aantrekkelijker te maken.
Op ongeveer dezelfde manier
dook er in 1960 een schilderij op
van Paulus Potter. Het zat onder
een dikke laag stof en vuil. Pas toen
een restaurateur dat verwijderde,
zag hij wat hij werkelijk in handen
had.
In juli 1973 doken er plotseling
schetsen en tekeningen op van Isa
ac Israels. De schilder had ze aan
een huisbediende gegeven. Lange
tijd waren ze vergeten, maar ze
kwamen plotseling tevoorschijn,
nadat een verzamelaar er door mid
del van ruil de hand op had weten
te leggen.
In november '86 ontdekte de
Voorschotense kunstkenner Th.
Laurentius een ets van Rembrandt
in een stapeltje prenten dat hem in
het Avro-progamma 'Tussen
Kunst en Kitch' wordt voorgelegd.
Twee jaar later kwam er in het
zelfde programma weer een Rem
brandt tevoorschijn. Het verschil
met de vorige vondst was dat de ei
genaar wel wist dat het om een
Rembrandt ging. Alleen kende hij
de waarde niet precies en dat wilde
hij nu wel eens weten.
Enkele werken van Mondriaan
dienden in een villa in Den Haag
als afdekplaat op zolder, voordat ze
door kenners van het veilinghuis
Christie's herkend werden. Dat ge
beurde in november vorig jaar,
toen de experts de inboedel taxeer
den in opdracht van de erfgena-
Van Picasso werd in september
van het vorig jaar werk ontdekt.
Het ging om etsen en schilderijen
die de kunstenaar in 1915 en '16
maakte van zijn toenmalige gehei
me liefde. De schilder gaf haar de
schilderijen, zodat niemand van
het bestaan op de hoogte was tot ze
geveild werden.
Een aantal ontdekkingen blijkt
achteraf nep. Zo ook de Rem
brandt die een Amerikaanse auto
handelaar vorig jaar kocht op een
rommelmarkt in Nederland. De
man kocht een prentje, liet het aan
een expert zien, die prompt uitriep
dat het hier om een heuse Rem
brandt ging. Enkele dagen later
werd deze optimistische visie weer
ontzenuwd: het was niet meer dan
een kopie.
Teer punt
De echtheid van veel ontdekkin
gen is een teer punt. In december
1986 werd een Rembrandt bij
Christie's in Amsterdam geveild en
voor 11.000 gulden verkocht naar
het British Museum in Londen.
Nederlandse deskundigen hadden
het werk toegeschreven aan een
mindere god: Nicolaes Maes, een
leerling van Rembrandt. Later
De onlangs ontdekte brieven van Anne Frank (links), waarvan de eehll
heid overigens nog moet worden vastgesteld. Hierboven Anne Frank zoalJ
ze in het wassenbeeldenmuseum in Amsterdam is uitgebeeld.
werd bekend dat het toch,om een
heuse Rembrandt zou gaan, met
een getaxeerde waarde van 1,6 mil
joen.
Veel „wordt verkocht als ontdek
king, omdat dat nou eenmaal gratis
publiciteit oplevert", benadert
Glerum de zaak nuchter. De vei
ling onlangs van een zogenaamde
Van Gogh in Groningen, noemt hij
zonder terughoudendheid zelf
moord. "Wie een echte Van Gogh
heeft, laat die in Londen veilen.
Daar komt de hele wereld naar toe
en dat levert echt wat op."
Het ging om een klein olieverf
schilderij waarop een figuur is af
gebeeld met wat bloemen. Het
werk werd aangeboden door een
oudere vrouw. Haar vader, een
huisarts, kocht het tussen 1910 en
1920 in Frankrijk bij wijze van be
legging. Het stuk werd op de vei
ling ingezet voor 50.000 gulden,
maar bracht uiteindelijk niet meer
op dan 10.000 gulden.
De veiling-directeur sluit vrijwel
uit dat er nog eens een onbekende
Van Gogh ontdekt wordt. Hetzelf
de geldt voor werken van Rem
brandt en Rubens. „Die hebben al
zo'n lange glorie-periode achter de
rug. Als iemand daar iets van heeft,
weet hij dat heus wel. Misschien
kennen mensen de waarde niet
precies, maar ze weten wel degelijk
dat het om een Van Gogh gaat. of
om een Rembrandt."
De kans dat er een echte topper
te halen valt op de rommelmarkt,
acht Glerum zeer gering. „Maar bij
meesters van tweede en derde gar
nituur ligt het anders". Waar hun
werk geleven is, is niet altijd goed
bijgehouden. Hetzelfde geldt voor
moderne kunstenaars. „Mensen als
Appel hebben een enorme produk-
tie gemaakt. Daarvan duikt er af en
toe nog wel eens één op, maar ik
weet niet of je dat een ontdekking
moet noemen", aldus Glerum.
tijd aangekocht als een echte Ver
meer. „Als je het nu bekijkt snap je
niet dat ze die vergissing hebben
gemaakt. Ze hebben er echt in wil
len geloven", aldus Mulders, die
hieraan de les verbindt datje abso
luut onbevooroordeeld moet staan
tegenover een schilderij.
Een woordvoerder van het muse
um bevestigt het verhaal. „Er was
in die tijd een ontzettend sterke be
hoefte aan nog meer werk van Ver
meer. „Je kunt spreken, van een
collectieve blindheid, toen het
schilderij in 1937 werd aange
kocht", geeft M. Nijhof toe. „Als je
het schilderij nu ziet, zie je onmid
dellijk dat het geen Vermeer kan
zijn." De ogen van de afgebeelde fi
guren en andere stijlelementen
sluiten vergissingen uit.
Vals of niet, de Van Meegeren
blijft tot de verbeelding spreken.
„Zeker eens in de veertien dagen
word ik er over opgebeld. En het is
nog niet zo lang geleden dat er een
bod op het schilderij is uitgebracht
van meer dan een miljoen gulden."
Dat bedrag vertegenwoordigt een
waarde die nog ver afligt van de
aankoopprijs van 450.000 (vooroor:
logse) guldens die het i
in 1937 voor op tafel legde.
Spanning
Een schoolvoorbeeld i
niskoop: De Emmaüsgangers van Han van Meege
Ongelukken
Schilderijen-expert Rob Mul
ders, een medewerker van het vei
linghuis spreekt ook niet graag van
ontdekkingen. „Er zijn schilderij
en waar we het bestaan van ken
nen, waarvan we niet weten waar
ze gebleven zijn. Moetje nu van een
ontdekking spreken als er weer
éen op de markt komt", vraagt hij
zich af. Evenmin als Glerum ge
looft hij dat het mogelijk is met sys
tematisch zoeken een echte mees
ter te vinden. „Ook kunsthistorici
komen eerst iets tegen en plaatsen
dat later in een kader."
Het omgekeerde leidt maar tot
ongelukken. Als voorbeeld van
zo'n gezochte ontdekking - en deze
keer niet door een amateur als
spullenbaas Kees - noemt hij De
Emmaüsgangers van Van Meege
ren. Dat schilderij hangt nog steeds
in het museum Boymans-Van Beu-
ningen in Rotterdam. Het is inder
Met literaire ontdekkingen gaat
het anders. Dat is de ervaring van
Theo Bijvoet van het Letterkundig
Museum in Den Haag. Hij is be
trokken bij de uitgave van de brie
ven van Edgar du Perron. Telkens
duiken er weer nieuwe op. Dat is
vrij gemakkelijk te verklaren: Du
Perron woonde in Indonesië en
Frankrijk, reisde veel en onder
hield schriftelijk contact met vrien
den en kennissen. Die brieven wor
den geregeld bij het museum aan
geboden als mensen de inboedel
van hun ouders doorspitten en niet
goed weten wat ze er mee aan moe
ten.
Niet alle schrijvers .springen zo
met hun brieven om als Gerard Re-
ve die zijn correspondentie met on
der anderen Carmiggelt al eens
heeft gepubliceerd. Voor het letter
kundig museum blijft het voorlo
pig spannend. „Iedere keer op
nieuw als we de nalatenschap van
een schrijver binnenkrijgen is die
spanning er weer", erkent Bijvoet.
„Steeds weer zitten daar brieven
van andere schrijvers bij, waarmee
zo iemand schriftelijk contact on
derhield."
Maar het gaat niet altijd zo. Deze
maand nog werden bij het Londen-
se veilinghuis Sotheby's niet min
der dan duizend liefdesbrievei
aangeboden van de auteur Henn
Miller. Miller, een van de echtgeno
ten van Marilyn Monroe, schreef d(
brieven tussen 1976 en '79 a;
actrice Brenda Venus. Zij was der
tig, terwijl Miller inmiddels d(
tachtig gepasseerd was en een j
later zou overlijden.
De brieven werden bij het
linghuis aangeboden door de Brit
se schrijver-dichter Lawrence Du
rell. Hij was een goede vriend i
Miller en het ligt voor de hand dat
hij een deel van diens literaire nala
tenschap onder zijn hoede heeft ge
kregen.
Hitier
In maart van dit jaar werd bij d<
Londense vestiging van he
linghuis Sotheby's het manuscrip
aangeboden van de wereldberoem
de 'Ode an die Freude' uit de Ne
gende Symphonie van Ludwig vair
Beethoven. Beethoven werkte
daar van 1817 tot 1824 aan. De
kunstwereld was verbluft: nie
mand wist dat het origineel nog be
stond. Toch is het maar de vraag or
hier gesproken moet worden van
een ontdekking. Degene die het
manuscript op de veiling aanbood,
een anonieme verzamelaar, wist'
wel degelijk waar het om ging. Hoe
hij de hand op het stuk - met de be
roemdste passage van Beethovens
werk - heeft weten te leggen, is niet
bekend.
De meeste manuscripten van
componisten worden ingeleverd
bij de uitgever en na gebruik weg
gegooid. Andere worden bij pre
mieres gebruikt voor het maken
van aantekeningen en gaan daarna
verloren.
De echtheid van het manuscript
werd vastgesteld met behulp van
handschriftkundigen. Die komen
er in geval van twijfel vaker aan te
pas. Spectaculair was in dit ver
band de vermeende ontdekking
van de dagboeken van Hitier, waar
voor het Duitse blad Der Stern en
kele jaren geleden ruim 10 miljoen
gulden- op tafel legde. Verscheide
ne deskundigen, zoals de Britse
historicus Trevor Roper, onder
zochten de boeken die de iourna- j
list Gerd Heinemann ontdekt zei te
hebben en meenden dat ze echt wa-
ren. Ook hier was het handschrift
een belangrijke aanwijzing bij het i
vaststellen van de echtheid. Uitein-1
delijk kwam toch aan het licht dat
een handelaar in oorlogsrelicten.
Konrad Kujau, de stapel van
liefst zestig boeken eigenhandig
had vervaardigd.
Zelfs de schijn van vermenging
van eucharistie en avondmaal
moet worden vermeden, zo waar
schuwt bisschop Bar van Rotter
dam priesters, diakens en pasto
raal werkenden in zijn bisdom.
Oecumenische eucharistievie
ringen kunnen niet. "Dat geldt
evenzeer voor vieringen waarin
de heilige communie wordt uit
gereikt zonder dat de heilige eu
charistie kan worden gevierd".
Aanleiding tot de brief zijn de
viering van het 40-jarig bestaan
van de Wereldraad van Kerken
volgende maand en bepaalde
'plaatselijke ontwikkelingen'.
De afgelopen jareh is op het ge
bied van de oecumene al een hele
weg afgelegd, maar, zegt bis
schop Bar. de Rooms-Katholieke
Kerk heeft zich nog niet in staat
van hereniging met andere ker
ken verklaard. Daarom betreurt
hij het, dat er in zijn kerk soms
initiatieven worden genomen
"die vooruitgrijpen op wat er nog
niet is en op wat, naar rooms-ka-
tholieke overtuiging, nog niet
kan".
De bisschop van Rotterdam
wil niet met maatregelen komen.
Hij vertrouwd erop. dat allen bin
nen het bisdom ervoor zullen wa
ken "op verantwoorde wijze om
te gaan met geloof en leven, over-
eehkomstig de leer en discipline
van de kerk".
Naar CNV. De Bond van me
dewerkers in kerkelijke en daar
aan verwante arbeid, die de be-
langen behartigt van werkne
mers bij de Nederlandse Her
vormde Kerk, treedt binnenkort
toe tot het CNV. Bij deze bond
zjjn niet de predikanten aange
sloten.
Het was eerst de bedoeling dat
de bond, die ruim 200 leden
heeft, een federatie zóu aangaan
met de twee organisaties van
kosters, die samen ongeveer 800
leden tellen, en vervolgens als fe
deratie lid van het CNV zou wor
den. Maar dat plan is van de
baan.
Rijnsburg. De dag na het
corso, zondag 7 augustus, wordt
in de Grote óf Laurentiuskerk in
Rijnsburg 's morgens om half 10
een dienst gehouden, waaraan
een mannenkoor uit het Duitse
Weidenau medewerking ver
leent, dit ter gelegenheid van het
feit dat de relatie tussen Rijns
burg en de Duitse gemeente Sje-
gen 25 jaar bestaat. Met deze
dienst, waarin ds. H. van Niel
voorgaat, wordt de viering van
dit jubileum afgesloten. Het on
derwerp van de preek is het the
ma van het corso 'Bloemen-
.vast en zeker'.
Radio. De uitzending van
Moker (Media Overleg Kerken in
Rynland en de Bollenstreek) van
morgenavond 7 uur tot half 8
(FM 105.7 en via de kabel ook op
FM 88.1) gaat over kerkelijke zo-
meractiviteiten in plaatsen waar
veel gasten verblijven: eucharis
tievieringen in hotel 'De Witte
Raaf in Noordwijk, zomer
avondzang in de Oude Kerk van
Katwijk aan Zee en evangelisa
tiewerk op de camping 'Konings
hof in Rijnsburg.
Hervormde Kerk: toegela
ten tot de evangeliebediening R.
van den Broek Ravenswaaij
(Geld.): beroepbaar J. E. Dulfer
Bourtange (Gr.), J. Flikweert
Reeuwijk, J. J. Suurmond Hou
ten, mevrouw M. E. Suurmond-
Vonkeman Houten, S. J. Visser
Lettelbert, mevrouw A. Zuider-
meer Utrecht en W. C. Zuijder-
duijn Stellendam. Gerefor
meerde Kerken Vrijgemaakt:
bedankt voor Vollenhove W.
Tiekstra De Bilt.
Bekrompen
"Het christendom loopt geen
gevaar vernietigd te worden. Wél
uw eigen bekrompen versie van
het christendom". Dat schrijft de
anglicaanse bisschop van Ne
wark in de Verenigde staten,
John Spong, in een open brief
aan bisschop Graham Leonard
van Londen, die gisteren stond
in de Engelse krant 'The Inde
pendent'. Spong, voorstander
van priesterwijding van vrou
wen in de Anglicaanse Kerk, had
zich erg gestoord aan Leonards
toespraak vorige week vrijdag op
de wereldconferentie van angli
caanse bisschoppen in Canter
bury. Leonard fel tegenstan
der van vrouwelijke priesters -
zei toen, dat anglicanen die plei
ten voor openheid en verande
ringen de kerk vernietigen.
De ambtsopvatting binnen de
kerk, zegt Spong, is niet uit de
lucht komen vallen, net zoals de
bijbel niet in geschreven vorm
uit de hemel is neergedaald. "De
ambtsopvatting staat weliswaar
niet geheel los van Gods leiding,
maar vormen die zich ooit heb
ben ontwikkeld om aan bepaalde
behoeften te voldoen, kunnen
worden gewijzigd om aan nieu
we behoeften tegemoet te kö-
meh" Volgens Spong staat Leo
nard niel open voor 'Gods aan
wijzingen in onze tijd
Aartsbisschop Tutu van Kaap
stad roept in een vraaggesprek
met dezelfde krant de bisschop
pen van de Episcopaalse Kerk
dat is de Amerikaanse Angli
caanse Kerk op, de zaak van de
wijding van vrouwen tot bis
schop niet op de spits te drijven.
"Een groot deel van de angli
caanse gemeenschap stemt in
met vrouwelijke priesters, en
vrouwelijke bisschoppen zijn
daarvan een logisch gevolg, maar
in het licht van de strijd voor be
vrijding mag deze kwestie niet
alle andere problemen verdrin
gen".
Polygamie
De kerk moet in Afrika polyga
mie toelaten. Dat zei de Keny-
aanse bisschop David Gitari tot
de verzamelde anglicaanse bis
schoppen in Canterbury. Hon
derd jaar geleden werd bepaald
dat het doopsel zou worden ont
zegd aan mannen die met meer
dan één vrouw zijn getrouwd,
tenzij ze op één na al hun vrou
wen wegzenden.
Gitari vroeg zijn collega's een
grotere pastorale gevoeligheid
aan de dag te leggen voor polyga
me Afrikanen. De Anglicaanse
Kerk van Kenya staat sinds 1982
toe dat een polygame man wordt
gedoopt zonder dat hij verplicht
is zijn huwelijken te ontbinden
met op één na al zijn vrouwen.
Mannen die pas na het doopsel
een polygaam leven gaan leiden
hangt daarentegen een tucht
maatregel boven het hoofd.
De Kenyaanse bisschop stelde
'ernstige fouten' van de eerste
zendelingen aan de kaak. "Onbe
wust verkondigden zij een aan
de westerse cultuur aangepast
evangelie. Een van de grootste
problemen waarvoor wij nu
staan is, hoe wij ons van dit wes
terse omhulsel kunnen ontdoen
en het evangelie direct in contact
kunnen brengen met de Afri
kaanse culturen Sommige Afri
kaanse gewoonten zal de kerk
nooit kunnen accepteren (bij
voorbeeld het stelen van vee en
het doden van een tweeling di
rect na de geboorte), maar ande
re, zoals de besnijdenis van vrou
wen en polygamie, zijn, volgens
bisschop Gitari, tijdelijk aan
vaardbaar.
Bisschop Bashir Jiwan uit In
dia betoogde, dat theologische
meningsverschillen in het Wes
ten een 'fatale klap' kunnen toe
brengen aan de verbreiding van
het evangelie in ontwikkelings
landen. Die verschillen doen het
zendingswerk in Azie meer
kwaad dan verzet van niet-chns-
tenen. Volgens hem kunnen de
kerken in islamitische landen nü
oogsten. "In Indonesië zijn dui
zenden moslims christen gewor
den als gevolg van een geestelij
ke vernieuwingsbeweging".
In Hannover houden de aan
hangers van de geëxcommuni
ceerde aartsbisschop Marcel Le-
febvre hun eucharistievieringen
in een zaal van de lutherse Ans-
garkerk. Zowel rooms-katholie-
ken als protestanten vinden dat
merkwaardig.
Reactie uit de Evangelische
Kerk: "Er is geen sprake van een
noodsituatie die deze gastvrij
heid zou rechtvaardigen". En uit
rooms-katholieke kring: "De mis
van deze ondergrondse kerk
heeft niets van doen met een sa
menkomst van parochianen met
de priester als hoofd van de paro
chie". De priesters die in de lu
therse zaal voorgaan komen al
len van buiten, vooral uit de
buurt van Paderborn.
