Bestrijdingsmiddel straks overbodig?
Wijze tieners
Denkwijzer
Leids biotechnologisch bedrijf maakte bintje immuun voor virusziekte
Onze taal
Ex 1 HA
PAGINA 23
Planten onvatbaar maken voor
bacterie- en schimmelziekten.
Daarmee houdt het Leidse
biotechnologische bedrijf
Mogen zich op dit moment
intensief bezig. Onlangs
slaagde men er in met behulp
van genetische manipulatie het
bekende bintje voor een veel
voorkomende virusziekte te
vrijwaren. Of de aardappel
daarmee voor de industrie
geschikt blijft is nog even de
vraag, maar daarover hoopt
men spoedig duidelijkheid te
verkrijgen.
door Wim Wegman
Medicijnen die nu nog moeilijk te
produceren en dus kostbaar zijn,
kunnen straks geoogst worden als
tarwe op een akkertje. Medicamen
ten, vers van het land. En kwetsbare
gewassen, die nu nog voortdurend
bespoten moeten worden, kunnen
straks zonder een druppeltje bestrij
dingsmiddel omdat ze afdoende
weerstand bieden tegen schimmels,
bacteriën en virussen.
In de winkels liggen dan groente en
fruit die veel smakelijker en beter houd
baar zijn dan thans het geval is. En er zijn
nieuwe variëteiten verkrijgbaar die in
niets meer lijken op wat nu te koop
wordt aangeboden.
Een toekomstfantasie? Nog wel. Maar
toch is die toekomst minder ver weg dan
menigeen denkt. Het Leidse biotechno-,
logische bedrijf Mogen, dat sinds een
paar jaar in de Leeuwenhoek is geves
tigd, werkt er in elk geval hard aan die
fantasie werkelijkheid te laten worden.
Nadelen
Mogen kreeg het afgelopen jaar nogal
wat publiciteit omdat het als eerste in
Nederland een proef wilde houden in de
open lucht met planten waarvan het erfe
lijk materiaal is veranderd. Het bedrijf
heeft onder meer het aardappelras bintje
zo onder handen genomen dat het nu
niet langer meer vatbaar is voor een door
aardappeltelers zo gevreesde virusziek
te.
Op zichzelf is het veranderen van erfe
lijk materiaal niet zo bijzonder. Al sinds
duizenden jaren probeert de mens plan
ten en dieren die hij van nut acht, te ver
beteren. En met groot succes, want de
huidige graansoorten bijvoorbeeld, lij
ken nauwelijks meer op de grassen waar
uit ze zijn voortgekomen. En men moet
toch heel goed kijken om nog overeen
komsten te zien tussen een pekinees en
zijn 'voorvader' de wolf. Door planten en
dieren voortdurend te kruisen en krui
singen met de beste eigenschappen te se
lecteren, is de mens er in geslaagd gewas
sen en in het wild levende beesten 'om te
n' tot vrijwel volledig 1
Hoewel deze manier van veredelen
haar vruchten heeft afgeworpen, heeft ze
enkele grote nadelen. Ten eerste moet er
vaak vele jaren achtereen geselecteerd
en gekruist worden voordat een plant of
dier eindelijk die eigenschappen heeft
die ze volgens de teler zou moeten bezit
ten. Het is bovendien vaak een kwestie
van gokken. Een teler die twee planten
kruist moet maar afwachten wat hij uit
eindelijk in handen krijgt.
Een belangrijker nadeel is dat veel
planten of dieren simpelweg niet met el
kaar te kruisen zijn. Het zou mooi zijn als
een plant die onvatbaar is voor een be
paalde ziekte, met bijvoorbeeld een to
maat zou kunnen worden gekruist. De
tomatensoort die daaruit ontstaat zou de
kweker vatenvol bestrijdingsmiddelen,
en dus handenvol geld besparen. Goed
voor het milieu bovendien. Maar helaas,
tomaten zijn alleen met tomaten te krui-
Ingebouwd
Genetische manipulatie kent die nade
len niet. Met die methode kan een eigen
schap van een soort doelgericht worden
'ingebouwd' in een andere soort. Zo kun
nen nu kenmerken van de ene plant wor
den overgezet in een andere. Maar ook ei
genschappen van bijvoorbeeld virussen,
bacteriën of dieren kunnen nu worden
geïsoleerd en in planten worden overge
bracht.
Genetische manipulatie maakt ge
bruik van het feit dat elke eigenschap
van een organisme is terug te voeren op
één of meer eiwitten, enzymen vooral.
Peter van den Elzen, directeur van Mo
gen: "De kleur van je huid bijvoorbeeld
wordt bepaald door enzymen. Die enzy
men echter worden op hun beurt weer
bepaald door genen, stukjes erfelijk ma
teriaal die in de kernen'van cellen zijn
opgeslagen. Tegenwoordig is het moge
lijk om precies te vast te stellen welk gen
een eigenschap bepaalt. Bovendien is
men in staat om dat gen 'los te knippen'
uit de celkern en over te plaatsen in een
ander organisme. Dat organisme krijgt
vervolgens de eigenschap die door het
gen wordt veroorzaakt".
Bij de behandeling van het bintje, dat
zeer vatbaar is voor een virusziekte, heeft
Mogen gebruik gemaakt van een opmer
kelijke eigenschap van de ziektekiemen.
Van den Elzen: "Als zo'n virus een cel
binnendringt begint het een zeker eiwit
te produceren. Dat eiwit wordt door z'n
'soortgenoten' herkend. Laat ik het zo
zeggen, als virussen dat eiwit tegenko
men weten ze: in deze cel zit m'n zusje,
dus daar hoef ik niet meer naar binnen te
gaan. Dat eiwit voorkomt, met andere
woorden, dat er nog meer virussen de cel
binnendringen".
"Het bewuste eiwit wordt geprodu
ceerd door een bepaald gen in het virus.
Wij hebben dat gen opgespoord en via
een speciale techniek in de celkernen
van het bintje gebracht. De grap is nu dat
het bintje zelf het eiwit maakt dat het vi-
rifg*buiten houdt. Die aardappelplanten
worden dus, als ze met het virus in aanra
king komen, niet meer ziek".
Nutteloos
Daarmee was Mogen er nog niet. Van
den Elzen: "Al bij eerdere experimenten
was gebleken dat, als een nieuw gen
wordt ingebracht, tegelijkertijd ook an
dere eigenschappen van de plant kun
nen veranderen. En dat is nu juist niet de
bedoeling. Een bintje moet een bintje
blijven, vooral ook omdat de voedselver-
werkende industrie zich voor een groot
deel heeft ingesteld op de eigenschap
pen van juist deze aardappel. Als die ei
genschappen veranderen, als onze
bintjes bijvoorbeeld opeens een stuk
kleiner blijken te zijn, dan zijn ze nutte
loos voor de industrie".
Vandaar dat Mogen nu een proef in de
open lucht houdt met de bintjes. Die
moet uitwijzen of de bintjes oók inder
daad bintjes zijn gebleven. Uit laborato
riumproeven heeft het bedrijf weliswaar
al sterke aanwijzingen gekregen dat dit
het geval is, maar volledige zekerheid
heeft Mogen nog niet. Want de omstan
digheden waarin de bintjes in het labora
torium opgroeien zijn uiteraard niet na
tuurgetrouw.
Als de veldproef, die nu wordt gehou
den op een akkertje in de gemeente
Dronten, is geslaagd, kunnen de aardap
pelen overigens nog niet de markt op.
"Omdat het genetisch gemanipuleerde
planten zijn vallen ze onder de wet
milieugevaarlijke stoffen. Dat klinkt
nogal alarmerend. Maar dat is nu een
maal de regeling waaronder we voorlo
pig vallen".
"Al met al zullen de bintjes, gezien alle
procedures die ze moeten doorlopen,
niet binnen vier jaar verhandeld kunnen
worden. Overigens staat voor aardappe
len die op de klassieke manier zijn ver
edeld eenzelfde termijn".
Bij het genetisch manipuleren van
bintjes wil Mogen het niet laten. "We zijn
niet van plan een produktiebedrijf voor
bintjes te worden", zegt Van den Elzen.
Over de produkten die Mogen inmiddels
op stapel heeft staan wil hij op dit mo
ment niet al te veel kwijt. "In het begin
Peter van den Elzen (links): "Planten zijn prachtige produktiesysternen.
Want wat hebben ze nodig? Zonlicht en een paar zouten. Dat is alles".
waren we heel open met informatie.
Maar ons is gebleken dat anderen daar
heel snel gebruik van maken. Op dit ge
bied bestaat kennelijk een groot gebrek
aan goede ideeën en men volgt elkaar
met grote belangstelling".
Toch wil Van den Elzen wel in enkele
algemene termen aangeven waarop Mo
gen zich in de toekomst zal richten. "We
hebben nu één plant resistent gemaakt
tegen een virusziekte. Datzelfde kunnen
we natuurlijk met andere planten doen.
Want de techniek die we voor het bintje
hebben gebruikt is ook toe te passen bij
andere plantensoorten. Verder willen we
proberen planten onvatbaar te maken
voor bacterie- en schimmelziekten, iets
wat overigens aanmerkelijk lastiger is
dan wat we bij het bintje hebben ge
daan".
"Ik zie voorts een grote toekomst in
het verbeteren van gewassen; planten zo
omvormen dat ze meer en bovendien be
tere vruchten opbrengen. Of volkomen
nieuwe eigenschappen hebben. Het zou
mooi zijn om planten zo te veranderen
dat ze bijvoorbeeld medicijnen of moei
lijk te fabriceren chemicaliën produce
ren. Want planten zijn zeer goedkope
produktiesystemen. Wat hebben ze per
slot van rekening nodig? Zonlicht en een
paar zouten. Dat is alles".
Daarnaast ziet Van den Elzen moge
lijkheden in het verwijderen van eigen
schappen uit planten. "Het moet te doen
zijn om uit een giftige, maar voor de rest
nuttige plant het gen te verwijderen dat
die plant giftig maakt".
De eerste nieuwe produkten na het gene
tisch gemanipuleerde bintje zullen, zo
verwacht Van den Elzen, echter nog min
stens enkele jaren op zich laten wachten.
DOOR JOOP VAN DER HORST
Over de Tweede Wereldoorlog schrijf ik
niet graag. Ik heb die tijd niet meege
maakt. Wat zou ik te zeggen hebben, zo
lang degenen die het wel meegemaakt
hebben er nog niet over zijn uitgepraat
Vooral voor hen is het volgende boek in
teressant: G.L. van Lennep. Verklarend
Oorlogswoordenboek, uitgegeven door
Bert Bakker. Amsterdam 1988 24,90).
In dit boek zijn woorden bijeengebracht
die tijdens de Tweede Wereldoorlog ont
stonden of toen een aparte betekenis kre
gen. De meeste van die woorden zijn al
kort na de oorlog weer verdwenen, of
worden alleen nog gebruikt als men over
de oorlog praat. Bijvoorbeeld alarmcom
pagnie. gelijkschakeling, arbeidsfront, la
geroudste en pulpkoekjes.
Van Lennep heeft er in 1979 eens een
stukje over geschreven in NRC/Handels-
blad. Hij kreeg toen zo veel brieven van
lezers met aanvullingen, dat hij besloot er
een boek van te maken. De woorden zijn
alfabetisch geordend en Van Lennep
geeft bij de meeste veel informatie over
hoe ze gebruikt werden. Ook staat er
vaak bij of een bepaald woord 'fout' was.
een woord van Duitsers of van 'foute' Ne
derlanders, dan wel 'goed', dus in gebruik
bij 'goede' Nederlanders Zo waren ar
beidsinzet en frontzorg foute woorden
Goede woorden waren fluim (bijnaam
voor Nederlandse SS-ers die gijzelaars in
St. Michielsgestel moesten bewaken) en
flitspuit (Nederlands radioprogramma uit
Londen)
Gelukkig is Van Lennep niet kieskeurig
geweest met opnemen. Niet alleen woor
den maar ook veel namen van personen,
van plaatsen, van oorlogstuig, en nog
veel meer, zijn opgenomen. Bijvoorbeeld
Eichmann, Fritz Todt, Anton van der
Waals, Erica (concentratiekamp in Om
men), Vught, Treblinka, Tirpitz (een Duits
slagschip), Spitfire, Dora (spoorwegge-
schut) en Geraldo (een Engels orkest).
Verder zijn ook allerlei rijmpjes en spot
verzen uit die tijd opgenomen. Bij Koot,
de omgebrachte WA-man, staat' 'Daar
gaat Koot/sla hem dood/leg hem in een
kissie/doe er dan wat water bij/zwemt-ie
als een vissie. Bij Volk en Vaderland staat
het bekende rijm: 'Op de hoek van de
straat/staat een NSB-er/'t is geen man. 't
is geen vrouw' 't is een rasplebejer/met
de krant in zijn hand/staat hij daar te ven
ten/verkoopt Volk en Vaderland/voor zes
losse centen'.
Daardoor is het wel eens onduidelijk
wat je wel en wat je niet in dit boek mag
verwachten. De verzameling is erg wille
keurig. Veel namen ontbreken, terwijl an
deren die maar weinig met Nederland te
maken hebben, wel opgenomen zijn. En
erg nauwkeurig is Van Lennep ook niet
Van Rappard van bladzij 189 is dezelfde
Van Rappard van bladzij 179. Wie bij
NSB-er kijkt leest iets heel anders over
zwarthemden dan wie bij SS kijkt. Zo zou
er nog wel meer commentaar te leveren
zijn. Maar laten we liever waarderen wat
er allemaal wél in staat. Het is toch een
prachtige verzameling geworden
Waar zouden we anders moeten op
zoeken wat een Mussertkruis is, een kris
talletje. een plutocratenzoontje of het
Horst Wessellied?
Ik bedoel maar: dit Oorlogswoorden
boek biedt niet alleen herinneringen voor
de oudere generatie, het is ook een na
slagwerk voor iedereen die over de oor
log leest. Al zullen die laatste gebruikers
waarschijnlijk meer aanmerkingen heb
ben op de kwaliteit van het boek dan de
genen die er zelf bij waren.
De laatste twintig jaar is er het nodige
onderzoek gedaan naar het verband tus
sen de manier waarop ouders kinderen
opvoeden en de problemen die ze met die
zelfde kinderen krijgen in de tienerjaren.
Uit dat onderzoek kunnen we, natuurlijk
met enige voorzichtigheid, de volgende
conclusies trekken. Jongeren krijgen eer
der problemen met hun ouders en zijn
eerder geneigd zich van hun ouders wei
nig of zelfs niks aan te trekken, wanneer
hun opvoeding ofwel sterk autoritair is
geweest of heel erg toegevend en verwen
nend ("laissez faire" opvoeding).
Toch blijkt dat een autoritaire opvoe
ding heus niet altijd tot problemen hoeft
te leiden. Wanneer ouders strikte regels
hanteren, maar hun kinderen (steeds
weer) uitleg geven van hun ge- en verbo
den en van de gezinsregels, dan blijkt een
autoritaire opvoeding nauwelijks méér
problemen op te leveren dan een meer de
mocratische opvoedingsmethode. Demo
cratisch wil zeggen dat de kinderen de
ge- en verboden meebepalen en in allerlei
gezinsbeslissingen ook een stem hebben.
Uitleg door ouders en communicatie tus-
sen ouders en kinderen is dus blijkbaar
uiterst belangrijk voor een goede ontwik
keling van kinderen tot jongeren en van
jongeren tot volwassenen. Ouders mogen
best behoorlijk streng zijn (misschien is
dat zelfs wel beter) als ze maar uitleg ge
ven van het hoe en waarom, en als ze
maar contact met hun kinderen blijven
houden.
Waarom is communicatie over ge- en
verboden en gezinsregels zo belangrijk?
Heel recent onderzoek over de wederzijd
se beïnvloeding van ouders en kinderen
toont het volgende aan. Veel met elkaar
praten, aan elkaar uitleg geven en ge
woon veel 'ouwehoeren' heeft niet alleen
een gunstige invloed op kinderen, maar
verandert ook de ouders zelf in positieve
richting. Autoritaire ouders, die boven
dien weinig uitleggen, blijken hun kinde
ren op 16-jarige leeftijd vaak nog op de
zelfde manier aan te pakken als toen ze
nog maar 4 jaar oud waren. Strenge ou
ders, die wel veel uitleggen, veranderen
veel meer met hun kinderen mee.
Met andere woorden kinderen leren
niet alleen van hun ouders maar voor een
goede gezinsontwikkeling moeten ouders
ook van hun kinderen leren. Wat kunnen
tieners doen om hun ouders zo goed moge
lijk op te voeden?
Ik zal een aantal suggesties voor tie
ners geven. Ik ontleen ze aan een semi
nar, dat ik onlangs in Minnesota bij
woonde. Op die bijeenkomst gaven tie
ners een training aan andere tieners om
ze te leren hoe ze het contact met hun ou
ders konden verbeteren als dat niet al te
best was. De tiener-onderwijzers waren
zelf weer getraind door een aantal psy
chologen, tijdens die training hadden ze
ondermeer andere tieners geïnterviewd
over hoe met je ouders om te gaan. De
voornaamste boodschap van de 'onder
wijzer' aan de 'leerlingen' was: jaag je
ouders niet in de gordijnen en zorg er
voor dat ze zich niet van je afkeren.
Die boodschap werd als volgt onder
bouwd. Een van de dingen waarmee veel
tieners veel moeite hebben is te erkennen
dat je ouders in het algemeen echt wel
goeie mensen zijn. Het doet er niet toe dat
ze (wat) ouderwets en behoudend zijn.
Meestal bedoelen ze het niet slecht, ook al
slaat wat ze doen of zeggen in jouw ogen
nergens op. Voor jou als jongere kunnen
bepaalde verboden een teken van vijan
digheid of tirannie lijken, maar vanuit
je ouders gezien zijn het meestal uitingen
van bezorgdheid. Of je het nou leuk vindt
of niet, het redelijk met je ouders kunnen
vinden is vaker wel dan niet een essen
tieel onderdeel van je ontwikkeling tot
een gezonde volwassene.
Helaas is het zo dat in bepaalde geval
len jongeren gezonder en verstandiger in
elkaar zitten dan hun ouders. Zulke jon-
door René Diekstra
hoogleraar psychologie te Leiden
geren hebben het inderdaad moeilijker
om het als volwassene te 'maken', want
meestal hebben hun ouders hun niet kun
nen geven wat ze als kinderen en jonge
ren gewoon nodig hebben. Denk verder
ook eens na over de volgende stelling: jon
geren die niet goed kunnen opschieten
met ten minste één van hun ouders, zijn
ook vaak degenen die van zichzelf geen
positief beeld hebben.
Voor de jongeren die de laatste tijd be
hoorlijk wat problemen met hun ouders
hadden gehad en vooral voor die jonge
ren die het gevoel hadden dat hun ouders
niet naar hen luisteren, gaven de tiener
onderwijzers daarom de volgende tips
die volgens hen bij vrijwel alle ouders een
wonderbaarlijke werking hebben.
1. Maak het tot een gewoonte (of een op-
offering als je wilt) om iedere week in elk
geval een paar uur met je ouders door te
brengen. Klets met hen, praat serieus met
hen of kijk met hen tv, maar dan moet je
natuurlijk wel af en toe iets tussendoor
zeggen (bv. tijdens de reclame). 2. Vraag
af en toe aan je ouder (of ouders) met een
baan buitenshuis: "Hoe gaat het op je
werk?" (Als hij of zij antwoordt: "Goed",
zeg dan:: "Ik bedoel, vertel me eens wat
over je werk of je zaak"). 3. Vraag je va
der of moeder om raad over iets dat niet
al te ingrijpend is, zodat je hun sugges
ties zonder al te veel moeite kunt opvol
gen. 4. Experimenteer met hun nu eens de
waarheid te vertellen over dingen in je le
ven waarover je niet eerlijk bent geweest.
Als dat nodig is, begin dan met te zeggen:
"Ik ben bang dat, als ik de waarheid ver
tel, je over de rooie gaat" of "als ik de
waarheid vertel, luister dan eerst naar
me en praat erover met me, maar blaas
het niet meteen op tot weet ik niet wat...".
5. Ruim je kamer op onverwachte mo
menten op, zonder daar meteen al te veel
ophef van te maken. 6. Geef je ouders af
en toe complimenten voor dingen die zé.
goed doen.
Een andere manier om de verhouding
met je ouders (wat) te verbeteren, als die
behoorlijk geïrriteerd is, is volgens de tie
ners om een beleefdheidscampagne voor
een aantal weken te beginnen. Dat kan
vooral handig zijn als je iets van ze wil
(bijvoorbeeld zoiets kleins als een auto, oj
meer geld, of meer vrijheid om uit te
gaan, als het in ieder geval maar niet toe
stemming is om meer met sex te rotzooien
of een motorfiets aan te schaffen, want
daar krijgen ze echt de stuipen van). Pro
beer beleefd en voorkomend te zijn zon
der het sarcastisch of spottend te laten
klinken. Dat kan in het begin soms bete
kenen: een beetje doen alsof. Maar op den
duur wordt het echt. Het helpt als je op ge
schikte momenten dingen kunt zeggen als
"goeie morgen", "dank je wel" of "sorry,
dat spijt me, het was niet mijn bedoeling
dat je overstuur raakte". Als het maar
enigszins mogelijk is, zeg dan ten minste
één keer per week, zonder datje dat is ge
vraagd, zoiets als: "Ik zal wel even de
vuilcontainer (of de afvalzakken) voor je
buiten zetten" of "kan ik iets voor je
doen?, ik heb toch een uur over".
Het risico bestaat natuurlijk datje ou
ders de klompen uitvallen. Mogelijk hoor
je ze zelfs tegen elkaar fluisteren datje ze
ker uit je gewone doen bent, of niet héle
maal in orde. Het is erg belangrijk datje
niet trapt in de vallen die zij (onbewust)
voor je zetten. Hun reactie kan bijvoor
beeld zijn: "Moet je soms iets van ons?"
Antwoord dan beleefd zoiets als: "Na
tuurlijk, jullie hebben altijd gezegd dat
als ik iets wilde ik ervoor moest werken,
vandaar". Of ze zouden iets kunnen zeg
gen als: "V/at is er mis met jou?" of "hoe
komt het dat het zo lang duurde voordat
jij een beetje menselijk werd?". Jouw ant
woord: "Ik ben tot nu toe niet zo voorko
mend geweest en ik probeer nou uit of ik
daar misschien vpat verder mee kom".
Experimenteer met dit soort verande
ringen ten minste een maand lang en be
kijk dan eens rustig wat het heeft opgele
verd. Als je inderdaad gewerkt hebt naar
iets datje graag wilt, vraag er dan op de
volgende manier om (of op een manier
die er op lijkt): "Ik wil graag ergens met
je over praten, maar laat me alsjeblieft
eerst uitpraten voordat je nee zegt". Het
kan zijn dat je ontdekt dat beleefder met
je ouders omgaan het leven ook voor je
zelf een stuk gemakkelijker maakt, ook al
krijg je niet precies wat je wilt.
Beleefdheid is overigens niet altijd een
manier om dichter bij elkaar te komen
het kan ook een manier zijn om afstand te
bewaren en tegelijkertijd dingen voor je
zelf uit te zoeken. Het is je eigen zaak of je
dan wilt prolperen het contact intiemer te
maken of beleefd afstand te houden.
Het lijkt misschien allemaal gekun
steld, een soort van spel dat je met je ou
ders speelt, maar het is een heel wat beter
spel dan stommetje met elkaar spelen of
op de vijandige toer te gaan. Een soort
opfrispauze dus voor als het wat moeilijk
zit tussen jou en je ouders en misschien
een begin van een wat beter contact.
Tot zover het tiener-evangelie. Het spijt
me dat ze 25 jaar geleden niet zoiets had
den. Dan hadden mijn ouders het heel
wat beter bij me gehad.
PROEFVELD
MOGEN international N.V,
De veldproef met genetisch gemanipuleerde bint jes in Dronten. De tent die over het akkertje staat is niet zozeer bedoeld om 'verspreiding' van de bintjes
tegen te gaan, maar vooral om de planten te vrijwaren van ziekten en schadelijke insecten. rioto pri
