'Sovjetunie nog lang geen rechtsstaat'
Ruslandkenners buigen zich in Leiden over wetgeving in Gorbatsjov-tijdperk
EXTRA
De Leidse sovjetologen dr. Löwenhardt (links) en mr. Van den Berg: "Vroeger was het zoeken naar een speld in een hooiberg, nu liggen de spelden tussen het hooi voor het oprapen".
Nooit eerder was de
Sovjetunie zo in beweging als
in de laatste drie jaar. Sinds
Michail Gorbatsjov er politiek
de toon aangeeft laat de staat
zich meer en meer van haar
menselijke kant zien. In Leiden
bespreken dit weekeinde tal
van sovjetologen de laatste
ontwikkelingen op de
conferentie 'Law and the
Gorbachev Era',
georganiseerd door het
Documentatiebureau voor
Oosteuropees Recht van de
Rijksuniversiteit Leiden.
"Hooguit kun je vaststellen dat
er in de laatste drie jaar binnen
het politieke systeem het een
en ander overhoop is
gegooid".
door Gerard van Putten
Nog geruime tijd na diens aanstel
ling als partijleider heeft menige
westerse Ruslandkenner de politie
ke woorden en daden van Michail
Gorbatsjov met argwaan en scepsis
gevolgd.
Ongeloof klonk er aanvankelijk zelfs
door in diverse beschouwingen toen hij
zi jn denkbeelden over humanisering van
de Sovjet-samenleving wereldkundig
maakte. Hier en daar leefde de vrees voOr
een vroege politieke dood na een
kortstondig politiek leiderschap; in an
dere kringen bestond zeker ook twijfel
aan zijn oprechtheid. Veel van wat hij te
berde bracht werd meer in verband ge
bracht met goedkope propaganda voor
zichzelf en minder met een politiek die
werkelijk fundamentele veranderingen
van de Sovjet-maatschappij voorstond.
Het zwaarst wegende argument voor
die zwak uitgedrukt afstandelijke
benadering was het gegeven dat Gor
batsjov hoe dan ook een typisch produkt
was van een systeem waarin hij kon ge
dijen tot absolute topper. Derhalve, zo
luidde de niet onlogische conclusie,
moet ook hij zich in het verleden geheel
hebben geconformeerd aan de starre
dogma's van het Kremlin.
Dienstbaarder
Ook voor de meest sceptische wester
se Ruslandkenners heeft het er thans
enige schijn van dat de Sovjetunie onder
leiding van Michail Gorbatsjov bezig is
zich om te vormen tot een staat die zich
ten opzichte van het volk althans meer
open opstelt.
Zeker tot maart 1985, toen Gorbatsjov
aantrad, had het er verdacht veel van
weg dat het volk er uitsluitend was voor
de staat. De tijdgeest wordt in de Sov
jetunie bepaald door glasnost en pe
restrojka, woorden die zich ook hier zo
hebben ingeburgerd dat ze zich in het da
gelijks spraakgebruik net zo makkelijk
laten uitspreken als openheid en hervor
ming.
"Achteraf beschouwd kun je zeggen
dat hij hoog spel heeft gespeeld", zegt dr.
J.H.L. Löwenhardt, medewerker van het
Documentatiebureau voor Oosteuro
pees Recht der Faculteit Récht van de
Leidse universiteit. "Maar hij heeft tot
nu toe niet de indruk gewekt zijn macht
te overschatten. Integendeel, hij lijkt
goed te weten waarmee hij bezig is. Ik zie
hem als een echte crisismanager die uit
stekend bestand is gebleken tegen alle
vormen van tegenwerking, hoewel hij
heeft toegegeven dat hij nooit had ge
dacht zoveel taai verzet tegen te komen.
Een nogal naïeve gedachte, temeer om
dat hij in het systeem is opgegroeid. Niet
temin kan na drie jaar worden vastge
steld dat er allerwegen zuiveringen zijn
doorgevoerd. Noem het wegkappen van
dor hout, of liever gezegd het ontslag van
mensen die niks uitvoerden. In elk geval
is veertig procent van de ambtenaren
ontslagen die in Moskou bij ministeries
en diensten waren gestationeerd. In de
republieken is de helft verdwenen en in
de autonome provincies eenderde van
het ambtelijke apparaat. Afgewacht
moet worden wat het effect van deze
maatregelen is".
Eigen belang
De geschiedenis levert wat dat betreft
enig vergelijkingsmateriaal op. Ook Ni-
kita Chroesjtsjov heeft in 1957 drastische
hervormingen doorgevoerd. Door de ja
ren heen is het. zeg maar, een Sovjet-pro
bleem van structurele aard geweest dat
de economie op een zeer burocratische
manier wordt bestuurd door vele tiental
len ministeries. Een dergelijke organisa
tievorm vraagt er als het ware om dat ie
dereen geneigd is naar het eigen belang
te kijken.
Löwenhardt: "Chroesjtsjov heeft daar
een eind aan willen maken door regiona
le economische raden in te stellen. Dat
betekende wel dat vele ambteharen naar
godverlaten oorden werden overge
plaatst. Dat heeft veel kwaad bloed ge
zet, die rationalisatie van het economi
sche bestuur. Uiteindelijk heeft dat me
de de kop van Chroesjtsjov gekost. Ook
Gorbatsjov zal vele tegenstanders heb
ben verzameld, maar de indruk is gewet
tigd dat hij zich er zo langzamerhand ter
dege van bewust is waar het gevaar
loert".
Zijn autoriteit werd bevestigd op de
negentiende partijconferentie die vorige
week in Moskou werd gehouden en die.
zeker naar Russische begrippen, werd
beheerst door een klimaat van open dis
cussie. Het kon zelfs gebeuren dat afge
vaardigde Vladimir Melnikov aandrong
op het aftreden van Gromyko, de voorzit
ter van het presidium van de Opperste
Sovjet. Als persoon achtte Melnikov de
voormalige minister van buitenlandse
zaken zozeer een symbolisch erfstuk van
de starre, gesloten politiek van Brezjnev
die moeilijk in verband kon worden ge
bracht met de glasnost en perestrojka
waartoe Gorbatsjov de aanzet heeft gege-
"Een interessant incident", vindt dr
Löwenhardt. "Met name gezien Gor-
batsjovs eerdere opmerkingen dat de ge
vaarlijkste tegenstanders de mensen zijn
die met de mond glasnost en perestrojka
belijden, maar in werkelijkheid wat an
ders doen. Wie van degenen die ook al
onder Brezjnev een hoge functie be
kleedden het nu werkelijk serieus meent
met de denkbeelden van Gorbatjsov, dat
weet geen mens. Persoonlijk heb ik min
der mijn bedenkingen over Gromyko
dan over Arbatov. Als ik de naam van die
meneer hoor, moet ik altijd denken aan
zijn optredei*onder Brezjnev".
Zakken vullen
Dat er in de Sovjetunie meer gezegd
kan worden dan voorheen, dat is inmid
dels meer dan duidelijk. Onlangs stelde
bijvoorbeeld een lezer in de Pravda de
vraag waarom hij vakbondscontributie
moest betalen. Hij leverde zelf ook het
vernietigende antwoord dat vakbonds
contributie er uitsluitend voor bedoeld is
de zakken van vakbondsbonzen te vul
len.
Tot voor kort was het ondenkbaar dat
zulke maatschappij-kritische teksten bij
het Documentatiebureau konden wor
den gearchiveerd, eenvoudig omdat de
Russische burger er wel voor paste zich
zo scherp over politiek gevoelige onder
werpen uit te laten. Weliswaar heeft de
grondwet van de Sovjetunie de burger
altijd vrijheid van woord en drukpers ge
garandeerd ("afgaande op de grondwet
is de Sovjetunie op papier altijd de vol-
maakste democratie ter wereld geweest,
zelfs onder Stalin was dat zo"), het wet
boek van strafrecht weerhield de meeste
ingezetenen ervan zich te wagen aan het
"bedrijven van propaganda, gericht op
het ondermijnen van de Sovjetmacht".
Daarop stond maximaal tien jaar gevan
genisstraf en vijf jaar verbanning.
De Russische burger kan het zich nu
veroorloven zich wat vrijer te bewegen
en uit te drukken. Uit dit alles mag even
wel zeker niet worden afgeleid dat1 de
Sovjet-samenleving bezig is zich te
structureren tot een democratie naar
westers model. Dat voorbehoud wordt
althans zeker gemaakt door dr. Löwen
hardt, en zeker ook door zijn collega mr.
G.P. van den Berg, kenner vooral van het
Russische strafrecht. Voorzover zij er
zicht op hebben vervult de Sovjetunie op
dit moment zeker geen voorbeeldfunctie
voor de Oostbloklanden, ze hebben eer
der de indruk dat men in het Kremlin be
zig is de achterstand op hun satellietsta
ten in te halen. Niet meer dan dat.
In de buurt
"De negentiende partijconferentie
heeft zeker niet beantwoord aan de opti
mistische verwachtingen die er vooraf
over zijn geuit", vindt Van den Berg, al
sinds 1967 belast met de bestudering van
de Russische wetgeving' "Zeker, de Sov-
letunie is dichter in de buurt gekomen
van wat mag worden betiteld als een
rechtsstaat. Meer dan ooit tevoren in de
afgelopen zeventig jaar, zou ik zeggen",
zo geeft Van den Berg zijn visie, waarin
meteen de mening ligt verborgen dat de
Sovjetunie nog allesbehalve een rechts
staat kan worden genoemd.
"Het is al heel wat dat er is gediscussi
eerd over het concept van een socialisti
sche rechtsstaat. Het woord rechtsstaat
kwam ik tot nu toe in geschriften zelden
tegen, terwijl Russische politici het
woord ook zelden of nooit in de mond na
men. Eigenlijk werd er heel eenvoudig
geredeneerd dat alleen het volk diende te
gehoorzamen aan de wetten. Nooit werd
er gezegd dat ook de staat de wet diende
na te leven".
Löwenhardt: "Je ziet nu dat er van tal
van kanten wordt aangedrongen op het
openbaar maken van wetten en beslui
ten. Dat betekent niet dat nu alle maatre
gelen die achter gesloten deuren worden
genomen ook werkelijk openbaar wor
den gemaakt".
Tactiek
In de Sovjetunie worden als regel wet
ten aangenomen door de Opperste
Sovjet gepubliceerd. Daarentegen
werd recentelijk nog tweederde van de
besluiten, genomen in de ministerraad,
meteen als zijnde staatsgeheim onttrok
ken aan de ogen van de Sovjetburgers.
De autoriteiten op de ministeries toon
den zich al helemaal niet mededeelzaam
over de regelgevingen en verordeningen
die ze uitvaardigden. "De mensen moes
ten alleen datgene te horen krijgen wat
ze volgens degenen die voor hen dachten
werkelijk moesten weten, dat was zo on
geveer de houding van de autoriteiten",
stelt Löwenhardt. "Want: hoe meer bur
gers weten, des te groter hun macht
wordt".
Vooral van wat er landelijk speelde
werd naar verhouding weinig aan de
openbaarheid prijs gegeven. Beduidend
openhartiger werd er in dagbladen ge
schreven over locale onderwerpen. Daar
aan lagen louter tactische motieven ten
grondslag volgens Löwenhardt, de door
snee ingezetene moest zoveel mogelijk
dom worden gehouden. "De Russische
burger had vijftien jaar geleden de in
druk dat het in de Sovjetunie allemaal
goed liep, behalve dan juist in zijn omge
ving. De Russische burger troostte zich
dan met de gedachte dat Moskou wel wat
aan de misstanden in zijn omgeving zou
doen".
Nooit eerder zijn er overigens zoveel
tastbare gegevens over de Sovjetunie af
gekomen op de wetenschappers van het
Documentatiebureau voor Oosteuro
pees recht. Dat het bijvoorbeeld onmo
gelijk is een abonnement te nemen op re
gionale bladen, wordt doof beide heren
op het ogenblik niet meer betreurd. De
ontwikkelingen in de Sovjetunie volgen
elkaar zo snel op, dat het moeilijk is ze al
lemaal bij te houden.
"Vroeger was het zoeken naar een
speld in een hooiberg, nu liggen de spel
den tussen het hooi voor het oprapen",
zo geeft Löwenhardt plastisch aan hoe
de perestrojka doorwerkt naar de bure
len aan de Leidse Hugo de Grootstraat.
In 1953 werd het bureau opgericht en
ingericht door de naar Nederland uitge
weken professor Szirmai. Nu, 35 jaar la
ter, is het wetenschappelijke informatie
centrum, althans volgens Van den Berg
en Löwenhardt, wel zo goed gedocumen
teerd dat er aan de hand van al het be
schikbare materiaal een redelijk be
trouwbaar inzicht kan worden gegeven
van de Russische wetgeving. Binnenkort
wordt er nóg een informatiekanaal open
gesteld: door plaatsing van een schotel
antenne wordt het mogelijk gemaakt de
Russische staatstelevisie te ontvangen.
Dienstgebruik
Van den Berg: "Het meeste dat we hier
in huis hebben is langs commerciële weg
verworven. Maar we beschikken ook
over boeken die eigenlijk voor dienstge
bruik zijn, zoals dat in het Russisch heet.
Daaruit mag niets worden geciteerd, en
die boeken mogen zeker niet in handen
komen van mensen in het Westen. Hoe
gesloten het systeem is, blijkt hieruit dat
slechts een paar van dat soort boeken,
die in de Sovjetunie een grote oplage
hebben, uiteindelijk in het Westen belan
den".
Het laat zich indenken dat met name
Van den Berg vorige week vooral be
nieuwd was naar datgene wat Gor
batsjov tijdens de Partijconferentie had
te zeggen over de strafwetgeving. Het be
antwoordde niet aan de verwachtingen
die er eerder waren gewekt. In de hele
toespraak heeft Van den Berg, die drie
jaar geleden een boek over de toepassing
van de Russische strafwetgeving heeft
gepubliceerd, geen concrete aankondi
ging over de richting van de herziening
van de strafwetgeving kunnen ontdek-
Wel zijn er aanwijzingen dat de staat
geneigd is zich, vergeleken met een jaar
of acht geleden, milder op te stellen ten
opzichte van delinquenten. Op grond
van beschikbare documentatie en infor
matie berekende Van den Berg destijds
dat de Sovjet-rechters per jaar 2500
doodvonnissen uitspraken. Gemiddeld
zes per dag, waarvan er twee werden vol
trokken.
"Er zijn mij geen nieuwe cijfers be
kend, maar wel is het zo dat de helft min
der gevangenisstraffen worden opgelegd
dan onder Brezjnev. Die tendens is in
1982 al ingezet, maar we moeten nog
even afwachten of het beleid van minder
mensen in strafkampen te stoppen een
blijvend karakter zal hebben. Er zijn ju
risten die in juridische tijdschriften er
over klagen dat de criminaliteit aan het
toenemen is".
Gemeenplaatsen
Van den Berg vindt dat Gorbatsjov
zich met betrekking tot de strafwetge
ving nogal heeft bediend van gemeen
plaatsen. Er wordt, zo stelt de sovjeto-
loog, reeds anderhalf jaar druk over deze
materie gesproken en geschreven in de
Sovjetunie. Maar tot wezenlijke verande
ringen is het nauwelijks gekomen. "In
zijn toespraak heeft hij bijvoorbeeld heel
weinig gezegd over de onafhankelijk
heid van de rechterlijke macht. En ook
niet over de invloed die locale bestuur
ders hebben op de rechtspraak in de
vorm van wat wij telefoonjustitie noe
men. Gorbatsjov heeft wel gezegd dat
het principe van onafhankelijke rechter
lijke macht moet worden versterkt. Maar
de status van onafhankelijkheid wordt
niet bereikt door rechters voortaan voor
tien in plaats van vijf jaar te benoemen.
Een rechter kan pas onafhankelijk han
delen als hij voor het leven is benoemd"
Onveranderd is het in de Sovjetunie
gebruikelijk dat rechters door het volk,
door de sovjets worden benoemd. Na het
verstrijken van een ambtsperiode is zo'n
rechter min of meer afhankelijk van de
voordracht van de plaatselijke partijse
cretaris, vandaar dat er al gauw een sfeer
wordt geschapen van vöor wat hoort wat.
"Meer dan eens is er driftig gemanipu
leerd met de procedure van kandidaat
stelling", licht dr. Löwenhardt toe. "Het
is zeker niet zo dat de mensen in de Sov
jetunie voortdurend onrecht wordt aan
gedaan, in de helft van de ontslagkwes
ties worden de ontslagenen in het gelijk
gesteld. Maar wij hebben de indruk dat
politiek gevoelige zaken sterk worden
beïnvloed door partijfunctionarissen die
nog gauw even een belletje plegen met
de rechter, voordat de zaak dient".
KGB
De passage over strafvervolging die
Gorbatsjov in zijn rede had opgenomen,
liet zich door Van den Berg en Löwen
hardt evenmin als een werkelijke afreke
ning met het verleden van de Sovjetunie
lezen. Tot dusver waren politie, bepaalde
organen van het ministerie van binnen
landse zaken, de procuratura (het open
baar ministerie) en de KGB belast met
vervolging van wetsovertreders.
"Al die verbrokkeling moet weg, er
moet één opsporingsapparaat komen",
citeert Van den* Berg de eerste man van
de Sqyjetunie. "Het merkwaardige doet
zich voor dat Gorbatsjov al pratend over
samenvoeging drie diensten heeft ge
noemd, maar niet de KGB. Ook over eni
ge beperking van de macht van die
dienst heeft Gorbatsjov met geen woord
gerept".
Wat hij wel heeft gedaan: Gorbatsjov
heeft zekere slachtoffers van het Stalin-
regime gerehabiliteerd, zoals hij ook be
paalde burgers eerherstel heeft gegeven
die zijn veroordeeld in de periode dat
Brezjnev het in de Sovjetunie voor het
zeggen had.
Van den Berg: "Maar dat betroffen dan
geen dissidenten, dat waren in hoofd
zaak fabrieksdirecteuren die ooit een
economisch of ambtelijk delict hebben
gepleegd. In feite is er in de afgelopen
drie jaar geen dissident gerehabiliteerd.
Ook Sjtsjarap«ky niet. En Sacharov mag
op z'n tijd d. i wel eens een persconfe
rentie organiseren, maar nooit ben ik het
ergens tegengekomen dat hij ten onrech
te naar Gorki is verbannen. Ik wil nog
wel verder gaan nooit is er in het open
baar afstand genomen van al datgene
wat de KGB in de afgelopen twintig tot
dertig jaar heeft uitgevreten. Of het ooit
zo ver komt, moet worden afgewacht.
Zolang het niet is gebeurd kun je volgens
mij niet werkelijk spreken van perestroj
ka, hooguit kun je vaststellen dat er in de
laatste drie jaar binnen het politieke sys
teem het een en ander overhoop is ge
gooid".
Westduitser Matthias Rust op het Rode Plein veroordeelde gaf er al
blijk van dat de rechterlijke macht geneigd is zich iets milder op te stel
len. (foto ANP)
