Een 'grootsch werk' voor componist en dirigent
De art nouveau van Jesse en Fontein
0NUMENTAAL
ZATERDAG 2 JULI 1988
PAGINA 21
Aan het begin van de jaren twintig
was de huisvesting van de Leidse
gemeentepolitie in het stadhuis
aan de Breestraat hopeloos te klein
geworden. Hoewel een ieder er zo
langzamerhand wel van doorge
drongen was dat een grotere ruim
te bitter noodzakelijk was gewor
den, zag niemand meer een moge
lijkheid om dat binnen de muren
van het oude stadhuis te realiseren.
Uiteindelijk werd dan ook besloten
tot de bouw van een volledig nieuw po
litiebureau. In 1923 werden daarvoor
de eerste ideeëen ontwikkeld en de
voorwaarden, waaraan het nieuwe ge
bouw moest voldoen, op papier vastge
legd. Bij die gelegenheid werd gekozen
voor de Zonneveldstraat, waar het
nieuwe bureau zou moeten verrijzen:
de nieuwbouw moest in de bestaande
bebouwing ingepast worden.
Architect J. Neysingh kreeg de op
dracht het nieuwe gebouw te ontwer
pen. Hij had de stad al eerder diensten
bewezen met de bouw van het Schooi
en Volksbad aan de Van der Werfstraat
in 1921 en, enige jaren later, met het
Stedelijk Gymnasium aan de Fruinlaan
(1938).
Ontsnapt
Na een bouwperiode van ruim twee
jaar verhuisde de gemeentepolitie in
mei 1927 van het stadhuis naar het
nieuwe pand aan de Zonneveldstraat
en 'ontsnapte' daarmee als het ware aan
de rampzalige stadhuisbrand, twee jaar
later.
De bouwkosten van het nieuwe bu
reau bedroegen meer dan twee ton,
maar het resultaat mocht er dan ook
zijn. In het Algemeen Nederlandsch Po-
litie-W'eekblad van 17 mei 1927 werd
door de oud-commissaris van politie te
Soest, J.J.A. de Koning, een heel arti
kel, compleet met afbeeldingen van
plattegronden, aan het nieuwe 'Bureau
van Politie' te Leiden gewijd. De Ko
ning was zeer lovend: "De bouwmees
ter architect Neysingh, en de commis
saris van politie, Stapel, staan tegen
over dit waarlijk grootsche werk als
componist en dirigent. De eer moet on
der hen beide worden gedeeld. Voor
den architect is het te noemen -een le
venswerk, voor de commissaris de be
kroning van een lang en vruchtbaar pö-
litieleven".
Volgens De Koning voldeed het nieu
we gebouw aan de drie belangrijkste
voorwaarden voor een modern politie
bureau:
het gebouw zou de mensen door
zijn ligging, uiterlijk en inrichting uit
nodigen tot het vragen van hulp en bij
stand;
criminelen die er zouden worden
opgebracht zouden het gevoel krijgen
hier als mensen te worden behandeld;
de werkruimte van al het perso
neel, ten slotte, was door de inrichting
en de indeling van het pand goed ver
zorgd: "de ruime, smaakvol geschilder
de dienstvertrekken, waar zon en licht
vrije toegang hebben, zullen medewer
ken om de dikwijls harde, altijd moei
zame politietaak met opgewektheid te
vervullen".
Art nouveau is de algemene bena
ming voor een kunstvorm die rond
1890 in de westerse wereld ont
stond. De Engelse Arts and Crafts
Movement gaf de aanzet tot het
ontstaan ervan.
Elk land had overigens een eigen
naam voor deze stroming: Duitsland
noemde het Jugendstil, Oostenrijk
'Sezessionsstil' en Spanje 'Modernista'.
De eerste art nouveau-architectuur
ontstond in Brussel (ontwerpen van ar
chitect Victor Horta). Een kenmerk van
de art nouveau-bouwkunst is het tonen
van constructieve elementen, die te
vens als versiering dienen. Gietijzer,
smeedijzer en glas spelen een belangrij
ke rol. Zowel in het exterieur als in het
interieur worden vloeiende lijnen toe
gepast. Lange, gevoelige, kronkelige
lijnen die doen denken aan zeewier of
kruipende planten. Veelal worden gro
te bogen in de gevels en versieringen
van majolica-tegels in het ex- en interi-
Minder uitbundig
In Nederland mist de art nouveau-
bouwkunst de uitbundigheid van de
Franse en Belgische, maar het veelvul
dig voorkomen van geglazuurde bak
steen is hier wel een wezenlijk ken
merk. In Leiden zijn daarvan twee
mooie voorbeelden te vinden in de
Maarsmansteeg 8 en 23. De architecten
van deze winkel/woonhuizen zijn H.J.
Jesse en W. Fontein.
Hendrik Johannes Jesse (1860-1943)
werd geboren in Zaltbommel, maar
woonde en werkte vanaf 1878 in Leiden
en omstreken. Bekende werken van
zijn hand zijn het landhuis De Keet aan
de Rijnsburgerweg (waarover later
meer), Villa Pomona, arbeiderswonin
gen \in de Kooi voor bouwvereniging
De Eendracht en de N.H. kerk in Kat
wijk aan Zee.
Tussen 1903 en 1910 associeerde Jes
se zich met de architect W. Fontein.
Willem Fontein (1864-1949) werd in Lei
den geboren en heeft hier zijn hele le
ven gewoond en gewerkt. Een aantal
werken van hem zijn het voormalige
Diaconessenhuis aan de Witte Singel,
het Christelijk lyceum Visser 't Hooft
en een kleuterschool aan de Morsweg.
Samen bouwden Jesse en Fontein
het winkel/woonhuis Maarsmansteeg
nummer 8 op de hoek van de Kapel
straat. Het werd gebouwd in opdracht
van ene C. Christiaanse jr. Het pand ligt
op een hoek waardoor het als het ware
twee voorgevels heeft. Deze zijn iden
tiek en worden verbonden door een
rondlopend ingangsportiek.
Het bestaat uit drie bouwlagen en
een zolder. De begane grond en de eer
ste verdieping zijn opgetrokken uit
ijzer en glas, de tweede verdieping uit
bruine geglazuurde baksteen. De ijzer
constructie rust op een lage natuurste
nen plint en bestaat uit drie kolommen
en twee balken waarin de klinknagels
duidelijk zichtbaar zijn gelaten. De
hoeken zijn opgevuld met ruitvormig
ijzerwerk; het houtwerk aan de boven
zijde van de ramen is op dezelfde ma
nier bewerkt.
De tweede verdieping bevat vijf
kruiskozijnen. Op de zolderverdieping
zijn in het met z.g. Tuiles du Nord-pan-
nen gedekte dak twee dakkapellen ge
plaatst. Boven de ingangspartij bevindt
zich nog een overdekt balkon met een
houten koepeldak. Het pand bevindt
zich nog in goede staat. Het Leidsch
Naaimachinehuis is erin gehuisvest.
Oosters
In dezelfde steeg op nummer 23 werd
tussen 1911 en 1913 door Jesse een dub
bel winkel/woonhuis gebouwd in het
kader van een gevelwedstrijd voor ar
chitecten. Jesse ontving voor deze 'in
zending' een eervolle vermelding. Op
dracht voor de bouw werd gegeven
door een zekere G.M. Coppers. Het is
een oosters aandoend pand vanwege de
vormgeving en het kleurgebruik.
Helaas ligt het huis onopvallend tus
sen de andere winkels ingeklemd. Het
is opgetrokken uit wit-gelig geglazuur
de baksteen, hout en ijzer, dat ook hier
in de constructie zichtbaar is gebleven.
Het winkel/woonhuis bestaat uit drie
bouwlagen en een zolder. De begane
grond bestaat tegenwoordig uit een ge
heel gemoderniseerde winkelpui en
herbergt het Indisch restaurant
Menuet. De eerste verdieping is helaas
niet meer geheel intact. De openslaan
de deuren kwamen vroeger uit op twee
kleine balkons met een sierlijk ge
vormd hekwerk. De tweede verdieping
is qua indeling nog hetzelfde als in
vroeger jaren. De openslaande deuren
komen uit op een over de hele breedte
lopend balkon. De zolderverdieping
bevat een grote en een kleine dakkapel
in de nok van het puntdak. Opvallend
aan het pand zijn de bovenlichten met
roedenverdeling waarin cirkel en ruit
vormen zijn verwerkt. De kozijnen zijn
rood of groen geverfd.
Beide winkel/woonhuizen zijn van
wege hun fraaie vormgeving en ken
merkende architectuur slechts een
greep uit de Nederlandse art nouveau-
bouwkunst, maar geven een goed beeld
van die stroming.
JOYCE BRINK
Maarsmansteeg 8 (het Leidsch Naaimachinehuis): ijzerglas en
geglazuurde baksteen.
andere stromingen. Men zou kunnen
zeggen dat het Leidse politiebureau
een eenvoudige navolging is van het
werk van de architecten van de Amster
damse School, gelardeerd met Art De-
co-elementen.
Grillig
Het gebouw heeft, zoals gezegd, een
grillige plattegrond en een bakstenen
gevel. Deze is voorzien van ronde hoe
ken en heeft een grote plasticiteit, alsof
het niet steen voor steen is opgebouwd,
maar als het ware uit een grote steen
massa door reuzenhanden is gekneed.
In de gevel zijn in Art Deco-letters de
woorden 'Bureau van Politie' aange
bracht. Ook binnen valt een prachtig
staaltje van Art Deco-inrichting te be
wonderen.
Het zal een ieder bekend zijn dat Lei
den rijk is aan mooie filmlocaties met
name op en om het Rapenburg en bij de
Hoogstraat, waar dan ook regelmatig
scènes voor Nederlandse speelfilms
worden opgenomen. Ook ons oude po
litiebureau heeft zijn filmdebuut in
middels gemaakt: het speelde zichzelf
in de film 'Een vlucht regenwulpen.
Na de Tweede Wereldoorlog is het
politiebureau nog enige malen uitge
breid. Het binnenterrein van de Bank
van Lening aan de Nieuwstraat werd er
uiteindelijk zelfs helemaal door in be
slag genomen. Aan het begin van de ja
ren '80 bleken alle mogelijkheden tot
uitbreiding uitgeput en men betrok een
aantal jaren geleden dan ook het gloed
nieuwe politiebureau aan de Langeg-
racht.
Van het oude gebouw zijn alle latere
uitbreidingen inmiddels gesloopt. Het
hoofdgebouw is in oude luister her
steld en is tegenwoordig in gebruik bij
de parkeerpolitie. Wanneer u dan toch
met uw parkeerbon binnenstapt - en
wie heeft die niet op z'n tijd in Leiden -
neemt u dan maar eens de gelegenheid
te baat het opgeknapte interieur te be
wonderen.
BIANCA VAN DEN BERG.
"Mü" 1111111
ËSaÉI
Niet voor niets heeft Leiden de reputatie van
monumentenstad. De officiële lijst vermeldt alleen al zo'n
1500 bouwsels die uit oogpunt van schoonheid,
wetenschappelijke betekenis of volkskundige waarde als
zodanig wettelijk zijn erkend. Maar ook veel gebouwen die
niet op die lijst staan, verdienen het predikaat monumentaal.
Een tiendelige serie in Extra.
Zou oud-commissaris De Koning het
wel geloofd hebben wanneer iemand
hem toen verteld had dat de politie
ruim een halve eeuw later weer voor
hetzelfde probleem zou staan als in het
begin van de jaren '20: te kleine en ver
ouderde huisvesting, en wederom
nieuwbouw als enige oplossing?
Zelfde probleem
Maar laten we nog even een blik op
het oude bureau werpen, dat de ge
meente gelukkig waardevol genoeg
achtte om het te behouden. Omdat het
tussen bestaande panden moest wor
den opgetrokken waren de mogelijkhe
den voor een ruime opzet beperkt. De
plattegrond is dan ook onregelmatig
van vorm en gedrongen. Door het mid
dengedeelte van de gevel te laten terug
springen, vergrootte de architect het
oppervlak van de fagade en kreeg het
zijn indrukwekkende uiterlijk. Door
dit vergroten van het geveloppervlak
en het verwerken van opvallende Art
Deco-elementen is het gebouw een
unieke verschijning in de Leidse bin
nenstad geworden.
Architect Neysingh heeft sterk onder
de invloed gestaan van het werk van de
architecten van de zogenaamde Am
sterdamse School. De belangrijkste
vertegenwoordigers van deze bouw
kundige stroming waren De Klerk,
Kramer en Van der Mey. De school ont
stond aan het begin van de twintigste
eeuw en was een reactie op het werk
van Berlage.
Berlage bouwde onder andere de
Beurs in Amsterdam (1898-1903). Zijn
architectuur is strak en koel, vooral
doordat hij versiering op de tweede
plaats stelde. Bij de vertegenwoordi
gers van de Amsterdamse School lag de
nadruk juist op het uiterlijk van een ge
bouw en dus ook op de gevel; dienten
gevolge hadden zij natuurlijk ook meer
oog voor decoratie.
Men trachtte zijn ideaal te bereiken
door te spelen met zowel het materiaal
als met de vormen. Voornaamste
bouwmateriaal was de 'eerlijke' bak
steen die men altijd in het zicht liet.
Verschillende soorten baksteen wer
den in allerlei metselverbanden naast
elkaar toegepast, maar men gebruikte
daarnaast ook geglazuurde tegels en
gietijzer. Maar zoals gezegd kenmerkt
de stijl zich ook door een grote vormen
rijkdom: afgeronde of juist scherpe,
puntige hoeken, gebogen vormen, to
rens enzovoort zorgen voor een zeer af
wisselend beeld. De tegenstanders van
de stroming noemden haar buitenspo
rig.
De Amsterdamse School stond door
het individualisme van haar vertegen
woordigers open voor allerlei invloe
den en persoonlijke interpretaties. Er
was altijd ruimte voor elementen uit
Foto boven: het voormalige Leidse politiebureau aan de Zonneveld
straat. De bakstenen gevel met ronde hoeken geeft de indruk dat het ge
bouw als het ware uit één grote steenmassa door reuzenhanden is ge
kneed. Inzet: het Art Deco-interieur. Onder: tekening van de hal in haar
oorspronkelijke staat. (foto-s wim Dijkman)
JI'l5UPLA&i W Hlirywa: /mNtVI tfi/lijAAtl
•- r:
Maarsmansteeg 23 (Indisch restaurant Menuet): een oosters aandoend
pand in vormgeving en kleurgebruik.