'Het is heel onorthodox om kritiek te leveren'
Een Russisch kerkfeest in Mokum
Lissese leraar Rob Merks vertoefde klein jaar in 'heilige der heiligen'
Glasnost belooft
voor orthodoxen
nieuw tijdperk
EXTRA
In alle Russisch-orthodoxe ker
ken in de Sovjetunie en daar
buiten wordt in juni het millen
nium gevierd. Dan wordt her
dacht hoe duizend jaar gele
den vorst Vladimir het christen
dom in Rusland bracht. Ook in
ons land wordt dit jaar op veler
lei plaatsen aan dit jubileum
aandacht geschonken, zoals
bijvoorbeeld in de Russisch-or
thodoxe kerk H. Nicolaas van
Myra in de Utrechtsedwars
straat in Amsterdam (5 en 12
juni) onder leiding van priester
Aleksej, overigens gewoon
een Nederlander. "Als je de
vraag stelt: wat is Rusland, wat.
is het eigene, dan kom je uit bij
het christendom".
door Henk Houtman
De sneeuw ligt dik in de straten en
de parken. Het is twintig graden on
der nul. Een flauw zonnetje dringt
zich door de zwaar berijpte berken.
Er is iets van een zilverachtige glin
stering in de lucht waar te nemen,
geen sneeuw, geen regen, maar een
soort bevroren dauw die neerdwar
relt.
Ondanks de vroege zondagmorgen be
geven zich al veel inwoners te voet door
de vrieskou van Moskou. Slechts een en
keling slaat de weg naar het Maagden
klooster in. Slierten van prachtige Slavi
sche gezangen waaieren hen al tegemoet.
Binnen in de kapel is het onverwacht
druk. De Russisch-orthodoxe dienst is in
volle gang. De gelovigen, onder wie voor
al veel oude vrouwtjes met een hoofd
doek om, bekruisen zich voortdurend en
gaan regelmatig op de knieën. Soms lig
gen ze daarbij helemaal voorover, lang
uit op de grond. De vreemde bezoeker
voelt zich er een beetje door gegeneerd.
Voor de schitterende ikonenwand ver
zorgen priesters, diakons en twee koren
naar eeuwenoud ritueel een Russisch-or
thodoxe kerkdienst. De rijkdom van hun
gewaden, de ikonen en andere kunstwer
ken steekt schril af bij de gebreide mail
lots van de vrouwtjes. De zware bassen
die de liturgische gezangen dragen, over
stemmen het gemurmel van de gelovi
gen, de gloed van de kaarsen doet de kou
in de kerk vergeten.
Nietig
De overgang naar een zachtjesaan zo
merende Utrechtsedwarsstraat in Am
sterdam is minstens zo groot als de af
stand tot de Russische hoofdstad. Aan de
achterzijde van de katholieke kerk De
Duif ligt het piepkleine kapelletje dat ge
heel naar Russisch-orthodoxe traditie is
ingericht. In vergelijking met het Maag
denklooster in Moskou en vele andere
luisterrijke kerken in de Sovjetunie mag
het hoofdstedelijke kapelletje een nietig
optrekje worden genoemd.
Sedert de revolutie van oktober 1917
zijn vele Sovjetburgers het land ont
vlucht. Zo heeft de Russisch-orthodoxe
kerk, die bepaald geen aandrang tot zen
dingsactiviteiten heeft, zich ongewild
toch over de gehele wereld verspreid.
"De glasnost in Rusland dreigt aan
de Russisch-orthodoxe kerk
voorbij te gaan. Er zijn veel meer
mogelijkheden dan ze willen
aangrijpen. De schrik zit nog in de
benen. Tenslotte is Rusland een
atheïstische maatschappij. Het is
heel onorthodox om kritiek te
leveren. De bisschoppen is nooit
geleerd hun mond open te doen.
Het liefst zetten ze een pluim op de
hoed van de regering, in de hoop
dat er dan misschien een kerk
minder wordt gesloten".
Rob Merks (41) weet waarover hij
praat. Gedurende een klein jaar heeft
de Haarlemse theoloog, inmiddels
godsdienstleraar in Lisse, in het 'heili
ge der heiligen' van de Russisch-or
thodoxe kerk kunnen kijken. Van
september 1985 tot maart 1986 stu
deerde hij aan het seminarie van Le
ningrad, waar de kerk haar priesters
opleidt. Hij had, en dat is vrij uniek
voor een buitenlander, een verblijfs
vergunning voor vier jaar gekregen.
Uiteindelijk werden het maar onge
veer tien maanden. Merks moest
overhaast de aftocht blazen, lichtelijk
overspannen door de verstikkende at
mosfeer. Hij was inmiddels getrouwd
met een Russin, maar zijn echtgenote
moest hij achterlaten.
Stukje Rusland
Hoe anders voelen Rob Merks en
zijn vrouw Elena Sjimanskaja zich nu
in hun benedenwoning in Haarlem.
Het is alsof je een stukje Rusland bin
nenstapt. Het huis hangt vol ikonen,
afbeeldingen van kerkvorsten en sou
venirs. De thee wordt gezet op een
echte samowar. Elena heeft weinig
moeite haar Russische gastvrijheid
op Hollandse bodem voort te zetten.
Het Nederlands spreken gaat haar
nog moeilijk af, maar dat weerhoudt
haar niet om zich heel zelfbewust te
gedragen. Als ze er niet snel genoeg
uitkomt brengt echtgenote Rob, die
goed spreekt, uitkomst. In Elena's le
ven speelt de koormuziek, waarvoor
ze in Leningrad een opleiding volgde,
een belangrijke rol. Ze is inmiddels
dirigente van het Rijswijks Don Ko-
zakkenkoor en volgend jaar ook van
het Zwols Slavisch koor.
Merks zet zijn verhaal voort. "Het
regiem op het seminarie was ouder
wets. Zeg maar patriarchaal. Er heer
ste onder de studerenden een vanzelf
sprekende onderdanigheid. Vóór al
les moest je de zegen, vragen van de
rector of de metropoliet van Le
ningrad, die er ook woonde. Het pro
vinciale sfeertje kwam ook omdat
vrijwel alle seminaristen van het plat
PAGINA 31
teland afkomstig waren, boeren
zoons, vooral veel uit de Oekraïne".
Buiten het seminarie is de Russi
sche samenleving zich in sneltrein
vaart meester aan het maken van de
nieuwe vrijheid. Merks, die zo'n twee
keer per jaar Rusland bezoekt, heeft
dat op velerlei terrein ervaren. "Men
voelt zich maatschappelijk veel vrijer.
De Rus durft meer te zeggen en te
schrijven. Vroeger was er geen kijk op
dat een buitenlandse correspondent
zomaar op straat met voorbijgangers
kon praten. Dat durfden de Russen
niet".
Interessanter
"Ik geloof niet dat deze ontwikke
ling nog is tegen te houden. De inge
zonden brieven in kranten zijn ook
heel open. De televisie is veel interes
santer geworden. Nu is er bijvoor
beeld een interessante documentaire
te zien over ikonen of over het be
roemde holenklooster. Vorige maand
ben ik met een delegatie van het IKV
(Interkerkelijk Vredesberaad) nog in
Rusland geweest. De delegatieleden
konden in vrijheid met iedereen pra
ten, ook met dissidenten. Ze konden
zelfs meedoen aan een protestdemon
stratie".
Als een ander bewijs van de nieuwe
wind die er door Rusland waait,
noemt Rob Merks het vernoemen van
een straat in Kiev naar de protestzan
ger Wladimir Wysotsky. "Die is op
jonge leeftijd overleden. Op zijn
sterfdag moet het kerkhof in Moskou
worden afgezet met hekken, zo veel
mensen willen dan z(jn graf bezoe
ken. Er zijn duizenden cassettes van
hem in omloop. Wysotsky zong over
de frustraties uit het dagelijks leven
van de Rus. Daar is hij erg populair
mee geworden".
Merks, die momenteel godsdienst
leraar op het Fioretti Collége in Lisse
is, had tijdens zijn studie aan de Ka
tholieke Theologische Hogeschool in
Amsterdam al snel door dat hij geen
rk-priester wilde worden. "Ik voelde
me er steeds minder thuis. Leraar
leek me wel wat". En zo stond hij al
snel voor de klas, onder andere aan de
Maria-mavo in Haarlem en de Peda
gogische Academie in Heemstede.
Door het lezen van. de Russische
klassieken raakte Merks geïnteres
seerd in Rusland. "Vooral door de ma
nier waarop in de literatuur over de
orthodoxie wordt gesproken. Vanaf
1970 ben ik vaak in Rusland geweest.
In 1980 ben ik in Amsterdam part-ti
me Russische taal- en letterkunde
gaan studeren. Voogd, de huidige
priester Aleksej van de Russisch-or
thodoxe kerk in Amsterdam, was
mijn docent. Ik heb ook eens een
dienst bijgewoond en sedertdien heb
ik eigenlijk geen zondag meer overge
slagen. Waarschijnlijk door mijn theo
logische achtergrond ben ik zeer ge
boeid geraakt door de boeken over de
heiligenlevens. Die zijn voor mij de
inspiratiebron geworden".
Geweten
De kans deed zich voor om in Le
ningrad te studeren en dat leek Merks
wel interessant. Niet om Russisch-or-
thodox priester te worden, maar puur
uit belangstelling. Met de harde, mee
dogenloze kant van Rusland werd
Merks geconfronteerd toen hij op het
seminarie Elena Sjimanskaja leerde
kennen. Zij leidde als inval-dirigente
het koor waarin Merks ook zong. Het
tweetal werd verliefd en wilde trou-
"Nou, dat hebben we geweten. De
metropoliet gaf domweg geen toe
stemming. Ik werd ineens afgeschil
derd als een smeerlap en een dronk
aard en zou als onbetrouwbare bui
tenlander uit het Westen de Russen
wel haten. De verdachtmakingen
werden steeds erger. Elena werd zelfs
aangeraden niet meer alleen de straat
op te gaan, want dan zou haar wel
eens wat kunnen gebeuren. De kerk
heeft alles geprobeerd om ons tegen
te werken. Elena's paspoort en ver
blijfsvergunning voor Leningrad wer
den ingetrokken en ze dreigde naar
haar woonplaats in de Oekraïne te
worden teruggestuurd".
"Buiten de kerk om, we hebben de
trouwdatum zorgvuldig geheim ge
houden, zijn we toch in het huwelijk
getreden. De ambassade in Moskou
heeft me daarbij enorm geholpen. Ik
had natuurlijk ook allerlei papieren
uit Nederland nodig. De ambassade
Rob Merks en zijn vrouw Elena Sjimanskaja in hun Haarlemse woning
vol ikonen, afbeeldingen van kerkvorsten en op tafel een Russische samo
war: overhaast de aftocht geblazen. (toto mm Dijkman)
heeft me uitgenodigd naar Moskou te aan vervolgingswaanzin te lijden, ie-
komen om weer een beetje op verhaal dere dag gebeurde er wel wat",
te komen, want ze kunnen je het leven "Op 2 juni 1986 zijn we getrouwd en
behoorlijk zuur maken. Ik begon zelfs op 4 juni zat ik in het vliegtuig, zonder
echtgenote. Elena kon gelukkig een
aanstelling als koordirigente krijgen
bij een bevriende priester in Narva in
Estland. Ze heeft direct een uitreisvi
sum aangevraagd en mede door mijn
brieven aan de juiste overheidsinstan
ties mocht ze in februari vorig jaar
Rusland verlaten".
Opener
Ondanks deze ervaring blijven Rob
Merks en zijn vrouw Elena van het
land houden. Er is iets aan het veran
deren; de krampachtige, verstarde
maatschappij wordt opener. Veel zal
afhangen van de komende partijbij
eenkomst eind juni. Als de afgevaar
digden achter Gorbatsjovs plannen
gaan staan, wat nog allerminst zeker
is, zou aan de lange weg van vernieu
wing en betere menselijke verhoudin
gen kunnen worden begonnen.
Merks ziet op dit moment in Rus
land ook een merkwaardige, negatie
ve ontwikkelingen ontstaan. Dat is de
opkomst van de Pamjatj (herinne
ring), een beweging die de oude Rus
sische cultuur een nieuwe plaats wil
geven, strijdt voor behoud van oude
gebouwen en kerken, voor natuurbe
houd is, maar merkwaardigerwijs ook
en dank zij de glasnost nu open en
bloot het anti-semitisme aanwak
kert. Merks: "De beweging roept op
tot een nieuw soort Russisch chauvi
nisme dat dan gepaard gaat aan anti
westerse en anti-semitische tenden-
Merks verwacht dat er op het ko
mend concilie van de Russische kerk
in Zagorsk het nodige zal veranderen.
Dan zullen de resultaten bekend wor
den van het overleg dat patriarch Pi-
men met Sovjetleider Gorbatsjov
heeft gevoerd. "Nu is het nog altijd zo
dat een priester weinig te vertellen
heeft. Hij wordt aangesteld door de
parochieraad die is geïnfiltreerd door
de KGB. Zo houdt de staat de zaken
goed in de gaten. Slechts een paar bis
schoppen durven hun mond open te
doen. Zoals Kyrill, die kort geleden
nog in Nederland is geweest en wiens
ster rijzende is. Hij heeft moderne
ideeën".
HENK HOUTMAN
Priester Aleksej geeft de gelovigen in het Russisch-orthodoxe kapelletje aan de Utrechtsedwarsstraat in Amsterdam
de zegen. (foto h
Ook in Amsterdam, Rotterdam, Den
Haag en enkele kleinere plaatsen hebben
zich Russisch-orthodoxe kerken geves
tigd.
Minder sonoor, maar toch ook ortho-
dox-èigen, klinken de kerk-slavische ge
zangen. De deur van het kerkje aan de
Utrechtsedwarsstraat blijft tijdens de
zondagmorgendienst open. Een moeilijk
startende automotor is dan hinderlijk,
maar de snel oplopende temperatuur is
dat nog meer. Met dertig gelovigen is het
al gauw vol: slechts een enkele Rus-van-
komaf, verder zijn de meesten Nederlan
ders die of met een Rus(sin) zijn ge
trouwd dan wel grote belangstelling heb
ben voor de Russische cultuur, zo in aan
raking zijn gekomen met de Russische
orthodoxie en via de doop als lidmaat
zijn aangenomen.
De liturgie wijkt vrijwel niet af van de
diensten zoals die in Rusland al eeuwen
lang worden gehouden. Dat mag ook
niet, want dat is het wezen van de ortho
doxie: de kerk is bezield door één en de
zelfde geest. Noch verschil van nationali
teit, noch dat van kerktaal of kerkbe
stuur kan deze eenheid breken.
In Amsterdam wordt om de week de
dienst in het kerk-slavisch gehouden, zij
het dat tussendoor toch nog regelmatig
Nederlandse teksten zijn te horen.
Uit het niets
Het koor, zo'n tien man sterk, heeft een
onmisbare stem in het kapittel. Zonder
koorondersteuning is een Russisch-or
thodoxe dienst ondenkbaar. De klanken
komen kennelijk uit het niets. Zit de
groep achter de ikonostase? Nee, toch
niet. Het kapelletje heeft een piepklein
balkon waar de zangers zich, onzichtbaar
voor de bezoekers, hebben geïnstalleerd.
De meeste kerkgangers kennen elkaar.
Terwijl de dienst al een half uur bezig is
begroeten nieuwkomers hun reeds aan
wezige vrienden en bekenden met han
denschudden en zoenen. Eerst echter
buigt men zich bij binnenkomst over een
ikoon, die even met de lippen wordt be
roerd.
In het eerste deel van de dienst wordt
onder meer gelezen uit het Evangelie,
het tweede deel heeft een meer sacra
mentaal karakter. De collecte ontbreekt
niet. Er liggen verschillende briefjes van
vijfentwintig op de schaal. De dienst, die
staande wordt bijgewoond, duurt ruim
twee uur. De preek van de priester neemt
niet veel meer dan vijf minuten in beslag.
De rest van de tijd wordt volgens vast pa
troon gevolgd.
Na afloop wordt in een andere ruimte
van de rk-kerk De Duif koffie gedron-.
ken. Vrijwel alle bezoekers, voorgangers
en koorleden zijn er aanwezig. Streng
toekijkende rooms-katholieke geestelij
ken, die op schilderijen aan de muren
zijn vereeuwigd, verstoren de geani
meerde koffie-na-afloop geenszins. De
animositeit tussen Rome en Zagorsk,
hoofdzetel van de Russische kerk, heeft
op de Amsterdamse enclave geen vat ge
kregen. Integendeel. De verstandhou
ding tussen de rk-huisbaas en de ro-on-
derhuurder is hartelijk.
Priester Aleksej doet nog wat huishou
delijke mededelingen. Iedereen wordt
vanzelfsprekend weer verwacht op de
jaarlijkse picknick in het Amsterdamse
Bos. De kerk zorgt voor wijn.
De bijeenkomst loopt ten einde. In de
Utrechtsedwarsstraat, verscholen achter
de Nederlandse Bank, kapitalistisch bol
werk bij uitstek, is het inmiddels druk
ker geworden. De straat slokt het handje
vol gelovigen in de smeltkroes van bui
tenlanders, toeristen en autochtonen
moeiteloos weer op.
Schone liturgie
Priester Aleksej is de leidsman van de
Russisch-orthodoxe parochie in de
Utrechtsedwarsstaat in Amsterdam. De
naam doet Russisch aan, maar we heb
ben te maken met een (weliswaar vloei
end Russisch sprekende) Nederlander.
Priester Aleksej kwam 61 jaar geleden
als Alewijn Voogd, zoon van een Vlaar-
dingse zeeofficier, ter wereld. Het hoofd
van de christelijke Montessorischool,
waar de jonge Alewijn zijn lezen en
schrijven oppikte, was een zeer gelovig
man die prachtig kon vertellen over lij
den, sterven en opstanding van Jezus
Christus. Het paasgebeuren nfaakte gro
te indruk op de jongeman.
In 1952 ging Voogd Russisch studeren.
"Het land fascineerde mee. Ik was er
nooit geweest maar de boeken en de mu
ziek spraken me zeer aan. Ik ging Rus
sisch leren en toen ontmoette ik op de
Universiteit van Amsterdam een Russi
sche studente, Tatiana Stojanova, met
wie ik ben getrouwd. Via haar kwam ik
in contact met de Russisch-orthodoxe
kerk en ging ik diensten bezoeken. Ik
was erg getroffen door de schone litur
gie. Het gaf mij een heel andere kijk op
het geloof dan ik uit het christelijke
milieu gewend was. Ik ben toen ook in
een koortje gaan meezingen omdat me
het kerk-slavisch wel nuttig leek voor
mijn studie Russisch".
"Toch kwam ik niet tot geloof. In te
gendeel eigenlijk, want ik was me voor
mijn studie volop gaan bezighouden met
de moderpe Russische atheïstische ideo
logie. Dat werd als een sociaal experi
ment in een nieuwe wereld gezien, heel
interessant. Pas aan het eind van mijn
studie kwam ik in een soort crisis te
recht. Ik was veertig en ging de balans
opmaken. De vraag wat ik zou gaan doen
werd dringend. Toen had ik het geluk in
aanraking te komen met het werk van de
Russische religieuze filosofen uit eind
19de, begin 20ste eeuw. Zij voelden veel
voor een revolutie. De sociale vernieu
wing was gezien de grote armoede van
het volk onontkoombaar".
Antwoorden
"Als je de vraag stelt: wat is Rusland,
wat is het eigene, wat zijn de wortels van
de cultuur, dan kom je uit bij het chris
tendom. Dat proces had ik al studerende
doorgemaakt, het gaf veel antwoorden
op mijn vragen. Verstandelijk kon ik het
geloof al wel vatten, maar nu zag ik ook
de waarheid ervan".
De in Engeland wonende geestelijke
Antoni Bloom, tevens metropoliet van
de Russische diocees Surozh, trok
Voogd uiteindelijk over de streep. "Hij
heeft mij geholpen tot het aannemen van
het geloof te komen. Bloom is een be
langrijk persoon in ons gezin gebleven".
In 1967 werd Voogd gedoopt, in 1974
werd hij tot diakon gewijd en in decem
ber 1978 tot priester. Gedurende 25 jaar
werkte Voogd als wetenschappelijk me
dewerker aan de Universiteit van Am
sterdam. Velen hebben bij hem het Rus
sisch geleerd. Tot medio 1986 combi
neerde hij het docentschap met het
priesterschap. Eenmaal met vut kon
Voogd, die de naam Aleksej heeft aange
nomen, zich geheel wijden aan het pries
terschap. Belangrijke steun vormt echt
genote Tatiana Stojanova die het koortje
dirigeert.
Vrij laat heeft priester Aleksej toch
nog de eervolle uitnodiging van de Rus
sische kerk gekregen om de officiële mil
lenniumviering mee te maken. Van 4 tot
17 juni verblijft hjj in de Sovjetunie, waar
hij onder andere het concilie van de Rus
sisch-orthodoxe kerk in het Drievuldig
heidsklooster in Zagorsk zal bijwonen.
Daar worden belangrijke mededelingen
en besluiten verwacht over de verhou
ding kerk-staat en dus over de toekomst
van de kerk, die wellicht haar plaats in de
Russische maatschappij weer zonder be
lemmeringen mag innemen.
Met de glasnost van Gorbatsjov lijkt
ook de Russisch-orthodoxe kerk
aan een nieuw tijdperk te beginnen.
Illustratief voor de veranderde hou
ding van de Russische autoriteiten
is de ontvangst die patriarch Pimen
op 29 april in het Kremlin ten deel
viel. De Russische televisie filmde
Gorbatsjov en Pimen uitgebreid. Bij
die gelegenheid erkende Gorbatsjov
dat de staat ten opzichte van de kerk
fouten heeft gemaakt die weer goed
gemaakt moeten worden. Zo zal ook
de kerk van de nieuwe wet op de ge
wetensvrijheid, die in aantocht is,
kunnen profiteren.
Als op 10 juni in de Opstandings-
kerk van het Danilovklooster in
Moskou de plechtige bekrachtiging
van de jubileum-akte plaats heeft,
bijgewoond door honderden rege-
rings- en kerkelijke vertegenwoor
digers, dan zullen de nog altijd vele
miljoenen Russische gelovigen
daarvan via hun televisiescherm on
getwijfeld kennis kunnen nemen.
Nederland kent de Russisch-or-
tlK loxe kerk van nabij sedert de
ve».iger jaren van de vorige eeuw.
Dat is te danken aan de Russische
prinses Anna Paulowna, de echtge
note van koning Willem II. In de pa
leizen waar zij woonde, zoals Soest-
dijk en in Den Haag Kneuterdijk en
Rustenburg, liet Anna Paulowna
Russisch-orthodoxe kapellen in
richten. De diensten werden vooral
bijgewoond door vertegenwoordi
gers van het Russische corps diplo
matique. In 1937 werd in de
Obrechtstraat in de residentie een
eigen kerk in gebruik genomen. Vo
rig jaar werd er het vijftigjarig jubi
leum gevierd.
In 1959 werd de kerk aan de
Obrechtstraat in juridische zin ver
kocht aan de patriarch van Moskou.
Dit heeft enkele parochies in ons
land tot een curieus twistpunt ge
bracht. De roerende goederen van
de kerk werden namelijk niet ver
kocht. Het betreft enkele kostbare
stukken afkomstig uit de nalaten
schap van koningin Anna Paulow
na, zoals een zware gouden kelk,
kandelaars en een fraai evangelie
boek. De waardevolle spullen zijn in
een bankkluis opgeborgen. De
Haagse bisschop Dionissios heeft
destijds één sleutel aan 'Moskou' ge
geven en één is er in ons land. De
kluis kan alleen worden geopend als
beide sleutels beschikbaar zijn en
dat ligt een beetje moeilijk. Anna
Paulowna heeft de kerkelijke attri
buten aan de Russisch-orthodoxe
kerk in Nederland nagelaten, maar
de vraag is aan welke parochie. Een
oplossing voor deze typisch Neder
lands aandoende 'kerkstrijd' is niet
in zicht.
