Schutters tonen het gezicht van de macht
Meesterwerken uit
opslag De Lakenhal
Schutterij onderwerp van jubileumexpositie Frans Halsmuseum
'Heimelijk':
prachtig en
afgrijselijk
Feest rond uitreildng AKO-prijs
dreigt in het water te vallen
Verpakte
aanklacht
GEVARIEERD
Ongein en
Kruutmoes
Na liefde
weer zang
ZATERDAG 14 MEI 1988
KUNST
PAGINA 33
Het Vlaamse jurylid Frans Boenders.
LEIDEN - Het museum De La
kenhal haalt schilderijen en teke
ningen uit de periode 1850-1925 uit
de opslag. Van 18 mei tot 25 juli kan
men in de tentoonstellingszalen op
de eerste verdieping gaan kijken
naar deze meesterwerken die de
Lakenhal in eigen bezit heeft, maar
door ruimtegebrek niet permanent
kan tentoonstellen.
Kort na 1850 trad in Leiden een
nieuwe generatie kunstenaars aan
onder wie Ringeling, Cornet en
A.H. Bakker Korff. Zij zijn alle drie
realist te noemen. Ringeling schil
derde portretten en kerkinterieurs,
Cornet vooral huizen en interieurs
uit zijn tijd. Bakker Korff kreeg be
kendheid met zijn sfeervolle interi
eurs met converserende dames.
Ook de Haagse school, met zijn
typerende Hollandse variant op het
impressionisme, kreeg volgelingen
in Leiden. Dit waren Van der Nat,
Van Driesten en Van der Windt.
Champagne
Vier van de zes genomineerden
komen uit de stal van De Bezige
Bij. Heeft men daar de kratten
champagne alvast ingeslagen? Han
van Doorn: „Vorig jaar zaten er
drie auteurs van Meulenhoff bij.
Die hadden dus een goede kans.
Toen ging het feestje ook niet door.
Je kunt er geen pijl op trekken.
Maar wij mogen hoe dan ook niet
klagen. Een nominatie leidt sterk
bevorderend voor de verkoop. Alle
boeken moesten worden herdrukt.
En dat geldt ook voor Vogelaar.
Van hem hadden we anders nooit
een tweede druk kunnen maken
Hun schilderijen lijken een beetje
op elkaar wat betreft onderwerp
keuze en weergave van het licht.
Een uitloper van deze generatie
is Alexander Rosemeier (1888) die
met zijn 99 jaren nog steeds actiefis
als beeldend kunstenaar. Van hem
worden in een afzonderlijke opstel
ling werken getoond, omdat hij
binnenkort zijn honderdste ver
jaardag hoopt te vieren. Rosemeier
kreeg rond 1920 aanwijzingen van
Floris Verster. Op de expositie zijn
schilderijen te zien van Verster en
zijn zwager Menso Kamerlingh On
nes die maar ten dele tot het im
pressionisme kunnen worden ge
rekend. Andere werken zijn meer
symbolistisch geladen door titels
als 'Avond' en 'Valsche weelde'.
De vernieuwingen van de kunst
kort na 1900 krijgt gestalte in de
schilderijen van Hendrik Valk,
Harm Kamerlingh Onnes en Hen
drik Bremer.
W andelconcerten
LEIDEN - Voor de zesde maal
organiseert Stichting Orgelstad
Leiden ook deze zomer een se
rie wandelconcerten in de Kar-
tebrugkerk aan de Haarlem
merstraat. Deze concerten wor
den gegeven op de zaterdag
middagen van 15.00 tot 15.30
uur. Het eerste concert is op za
terdag 21 mei.
Het merendeel van de con
certen zal worden verzorgd
door conservatorium-studen
ten en pas afgestudeerden. Het
karakter van de te spelen wer
ken wordt in de meeste geval
len bepaald door de aard van
het prachtige romantische or
gel van de Hartebrugkerk.
dit artistieke fenomeen. Zij lieten
zich afbeelden, zoals we nu in het
Frans Halsmuseum kunnen zien,
aan de schuttersmaaltijd, in verga
dering, krijgskunde bestuderend,
in gewapende formatie en bij het
uitvoeren van ceremoniële taken.
In totaal zyn er 135 schutters
stukken bewaard gebleven in de
Hollandse en Zeeuwse steden. De
helft daarvan komt uit Amsterdam.
Daar werd in 1529 het eerste schut
tersstuk gemaakt. Op de schutters
stukken staan voornamelijk in
fraaie en kleurrijke gewaden uige-
doste officieren, dikwijls ook on
derofficieren en soms gewone
schutters.
De schilders, die soms zelf lid
waren van de schuttersgilden zoals
Cornelis Anthonisz, kregen niet
veel vrijheid bij het maken van hun
werk. De opdracht werd neerge
legd in een contract, waarin de de
gilden omschreven hoe zij het
werk uitgevoerd wilden zien. Wel
zorgden de schilders er in veel ge
vallen voor dat zij zelf op de schil
derijen te zien waren.
De tentoonstelling laat duidelijk
een ontwikkeling zien in de uitvoe
ring van de schuttersstukken. Op
het werk van Dirk Jacobsz Clove-
niersdoelen (1526) staan de schut
ters er nog wat stijf en versteend
bij. Maar op de werken van Frans
Hals een eeuw later, zoals te zien op
Maaltijd in de Kloveniersdoelen
(1627), Maaltijd van de officieren
van de Sint Jorisschutterij (1616)
en Vergadering van de officieren
en onderofficieren van de Cluve-
niersschutterij (1633), zijn de heren
schutters makkelijk, losjes en on
gedwongen afgebeeld. Dat is ook
het geval op het fraaie schilderij
van Van der Helst Maaltijd ter gele
genheid van de Vrede van Munster
(1648).
HAARLEM (ANP) - Het ontstaan, de betekenis, de tradi
ties en gebruiken, alsmede de militaire en ceremoniële ta
ken van de schutterij in de Hollandse en Zeeuwse steden
van de middeleeuwen tot en met de zeventiende eeuw is
tot leven gebracht in het Haarlemse Frans Halsmuseum.
Voorstelling: 'Heimelijk' door De Balie. Re
gie: José Alders. Spelers: Jacqueline Blom
en Marie Louise Stheins. Script op basis
van teksten van Elfriede Jelinek. Gezien in
Lak-theater. Nog te zien aldaar: 14, 20 en
21 mei.
Twee zussen. De een, een pianis
te, vraagt zich met een knipoog
naar W.F. Hermans af wat er nu
eigenlijk van haar is geworden:
'een wonderkind of een total
loss'? Haar moeder dwong haar
tot een carrière als concertpianis
te, maar meer dan wat regionale
bekendheid zat er niet in. Er
bleef haar niet veel anders over
dan pianoles te gaan geven. De
enige contacten die ze heeft zijn
die met de door haar gehate leer
lingen. Voor de rest is zij een bui
tenstaander. Iemand die altijd en
overal toekijkt. Ook in de liefde.
En dat dan letterlijk. Ze gaat naar
pornobioscopen en peepshows.
De andere zus is minstens zo
verminkt door de opvoeding.
Ook zij 'bestaat' niet echt. Haar
wil is gebroken door haar vader,
een filosoof die emoties als teke-
nen van zwakte beschouwde. Ce
rebraal leven, daar ging het om.
Om zijn dochter te 'harden', be
werkte hij haar in de kelder met
de zweep. Die dochter trok de ui
terste consequentie uit de filoso
fie van haar vader: ze' doodde
hem. Niet uit haat, maar om lief
de te voorkomen.
Deze twee geestelijk gemal
traiteerde vrouwen bevinden
zich in een hotelkamer in een
Tsjechische stad. Ze hebben zich
er teruggetrokken om met het
verleden in het reine te komen.
'Op de vrijheids zo drinken zij el
kaar toe. Een toast met een cyni
sche bijklank.
Er staan drie stoelen op het to
neel, in camouflagekleuren. De
derde stoel blijft leeg. Is dat een
oog op de rugleuning? Misschien
de kille blik van de vader of moe
der die beide dochters in de ga
ten houden? Uit het tapijt dat in
de hotelkamer ligt zijn boeken
en stukken geknipt. Symbool
voor de verscheurde levens van
de twee zusters. Ze lijken wel
wat op schipbreukelingen die
zich moeten zien te redden met
een stuk wrakhout dat net niet
groot genoeg is voor hen beiden.
Bij hun pogingen elkaar voor af
glijden te behoeden, dreigen ze
in de kolkende zeè van hun eigen
emoties te verzuipen. In bijtende
dialogen krijgen wij beetje voor
beetje een inzicht in hun onge
lukkige verledens. Misschien is
de liefde een oplossing, zo denkt
de pianiste? Nee. Geheel in de
geest van haar vader weert haar
zuster haar af. Liefde, dat is
zwakte.
Een van de hoogtepunten in
deze voorstelling was voor mij de
dans die de twee vrouwen tegen
het einde uitvoerden, een dans
die eindigt in een beklemmend
handgemeen. Omarmen en wil
len dooddrukken tegelijk, dat
was het. Dit dualistische element
kenmerkt de gehele voorstelling.
Stheins speelt met verbluffende
inzet de pianiste: aan de ene kant
een vrouw met verfijnde, delica
te maniertjes, aan de andere kant
iemand die hunkert naar een
grof, zinnelijk leven. Jacqueline
Bloms aanwezigheid op het to
neel blijft 'eenzaam', ondanks de
woorden die zij wisselt met haar
tegenspeelster. Zo maakt zij op
overtuigende wijze duidelijk dat
zij zich nog steeds bevindt in de
'stolp' die haar vader over haar
heen heeft gezet.
•Heimelijk' is een voorstelling
die het publiek niet de luxe gunt
dat het zich op zijn gemak gaat
voelen. Als de ouderlijke liefde
een mooie steen is die in de tuin
ligt, wordt die steen hier voor on
ze ogen omgekeerd en zien wij
met afgrijzen het gewriemel er
onderuitschieten
CEES VAN HOORE
AMSTERDAM - Het is vrij
wel zeker dat de Antilliaanse
schrijver Tip Marugg niet aan
wezig zal zijn bij de uitreiking
van de AKO Literatuur Prijs
1988, volgende week donder
dag in Amsterdam. Ook de
komst van Willem Frederik
Hermans is nog steeds uiterst
onzeker. Daarmee dreigt het
feest rond de prijsuitreiking
danig in het water te vallen.
door
Gerlof Leistra
Volgens Han van Doorn van uitge
verij De Bezige Bij, waar beide au
teurs verschijnen, wil Marugg on
der geen beding in de publiciteit.
„We hebben er alles aan gedaan.
Maar als een auteur niet wil, moet
je hem niet dwingen. Dat werkt al
leen maar averechts. Ik schat de
kans dat hij nog komt op tien pro
cent. Voor de genomineerden is
het natuurlijk ook geen leuke bij
eenkomst. De kans dat je de prijs
niet krijgt, is vrij groot. Daar heeft
Hermans weinig zin in. Dus ik
denk ook niet dat hij komt".
Er lag toch al een smet op het
feest, want de lijst van genomineer
den is op zijn zachtst gezegd om
streden. Naast Marugg (met zijn ro
man 'De morgen loeit weer aan') en
Hermans (met de roman 'Een heili
ge van de horlogerie') zijn dat Geer-
ten Meijsing met de roman 'Veran
derlijk en wisselvallig', Remco
Campert met de verhalenbundel
'Eetlezen', Willem van Toorn met
de roman 'Een leeg landschap' en
J. F. Vogelaar met de essaybundel
'Terugschrijven'.
Vooral de nominatie van Remco
Campert heeft alom verwondering
gewekt. Paul De Wispelaere, vorig
jaar jurylid: „Met alle sympathie
voor het werk van Remco, maar het
is natuurlijk gewoon een verzame
ling van stukjes. Maar ik ben in het
algemeen verbaasd over de keus
van de jury".
Zoals het een prijs van niet min
der dan 50.000 gulden betaamt,
draait het geruchtencircuit op volle
toeren. Zo zou het Vlaamse jurylid
Frans Boenders persoonlijk de no
minatie van 'Uitgesteld paradijs'
van Benno Barnard hebben tegen
gehouden. Als 'tegenprestatie' was
hij bereid af te zien van de nomina
tie van 'Een zuil van zout' van de
Vlaamse schrijfster Kristien Hem-
merechts, waar hij zich juist wel
weer zeer sterk voor had gemaakt.
En vorig jaar zou Bernlef alleen
maar gewonnen hebben omdat hij
de enige auteur was over wie men
overeenstemming kon bereiken.
De meerderheid van de jury vond
dat Frans Kellendonk de prijs ver
diend had met zijn omstreden ro
man 'Mystiek lichaam'. Maar over
hem kon men weer geen overeen
stemming bereiken.
Wie het lijstje van dit jaar be
kijkt, mist nogal wat voor de hand
liggende namen. Waarom zit bij
voorbeeld Jeroen Brouwers er niet
bij met zijn tweedelige 'Kroniek
van een karakter'? Het eerste deel
verscheen vorig jaar twee dagen
voor sluiting van de termijn. De ju
ry heeft toen laten vastleggen dat
het boek dit jaar weer mee mocht
doen. Naar nu blijkt, vergeefs.
Maar er zijn meer 'missers'. Waar
om geen Renate Rubinstein, geen
Boeli van Leeuwen, geen Bril
Van Weelden? Jeroen Brouwers m
een reactie: „Ach mijnheer, die ju
ry is capabel genoeg. Als je niet bij
de genomineerden zit, moet je niet
gaan zitten grienen. Dat vind ik
weinig gepast. Je moet je er ge
woon bij neerleggen".
Afgelopen woensdag heeft prinses
Juliana de tentoonstelling 'Schut
ters in Holland,, kracht en zenuwen
van de stad' geopend, precies op de
dag dat dit museum 75 jaar be
stond. Dit jubileum en de onlangs
voltooide restauratie van de vijf
schuttersstukken van Frans Hals,
die deel uitmaken van de tentoon
stelling, vormden de aanleiding
voor de expositie die tot en met 17
juli is te zien.
De tentoonstelling is opge
bouwd rond een viertal kernthe
ma's: wie waren de schutters, wat
waren hun taken, wat hun tradities
en waar kwamen zij bij elkaar? Dat
alles wordt in beeld gebracht met
de erfenis van de schutterij: schut-
terszilver, historische documen
ten, penningen, prenten, wapens
en vooral ook met alle belangrijke
schuttersstukken (uitgezonderd de
Nachtwacht) die er in Nederland
zijn.
Zelf heeft het museum zeventien
schuttersstukken, waaronder de
vijf genoemde van Frans Hals, de
rest kreeg het museum in
bruikleen van andere kunstinstel
lingen. Tientallen musea in bin
nen- en buitenland hebben hun
medewerking verleend aan de
schuttersexpositie in Haarlem. Op
de ruim veertig schilderijen zijn bij
elkaar de portretten van honder
den schutters te zien, zij tonen het
gezicht van de macht in de Hol
landse stad van ongeveer 1400 tot
en met de Gouden Eeuw.
Udo Jürgens
Das Blaue Album - Ariola
Er zijn zangers aan wie de tand
des tijds niet schijnt te knagen.
Voor de Engelsen zijn dat men
sen als Engelbert Humperdinck
en Tom Jones. Voor de Fransen
Charles Aznavour en Gilbert Be-
caud. En in het Duitse taalgebied
is er het fenomeen Udo Jürgens.
In de jaren zëstig deed hij al
drie maal mee aan het Eurovisie
songfestival, dat hij in 1966 win
nend afsloot met zijn eigen com
positie Mercie Chérie. In de jaren
zeventig maakte hij een aantal
grote tournees door Europa maar
ook in Azië. En anno 1988 is hij er
nog steeds, getuige zijn net ver
schenen nieuwe lp 'Das Blaue
Album'.
Alle composities dragen zijn
naam en zelfs het stemgeluid van
de inmiddels 54-jarige Oostenrij
ker is in die decennia nauwelijks
veranderd. Want of je nu 'Warum
nur, warum' uit zijn eerste suc
cesjaren hoort of 'Hast du heute
schon gelebt' op zijn laatste
schijf dan is er vokaal slechts een
gradueel verschil. Alleen de be
geleiding - toen vaak alleen pia
no, nu ook veel synthesizerwerk
- is gewijzigd.
Udo Jürgens heeft zo'n beetje
alles gedaan wat er in de muziek
wereld te beleven valt: optreden
in l'Olympia en andere muziek-
walhalla's, hits met een miljoe
nenverkoop (zoals Griechischer
Wein) en wekenlange tournees.
Hoewel de teksten van Udo
Jürgens meestal een romanti
sche inslag hebben, kan hij soms
ineens verrassend kritisch uit de
hoek komen. Dat gebeurt op de
nieuwe lp onder meer in 'Gehet
hin und vermehret euch', dat een
verpakte aanklacht is tegen het
abortus- en anti-conceptiebeleid
van de paus.
En Jürgens mag dan een ge
vierd artiest zijn in de Germaan
se landen, in het conservatieve
Beieren werd het nummer toch
vrolijk maar beslist geweerd uit
de radio-uitzendingen.
L B.v.L.
De schuttersgilden ontstonden
toen de overgang van feodale sa
menleving, met haar nadruk op het
platteland, naar zijn definitief ein
de ging en de stad economisch cen
trum werd met zijn kooplieden en
ambachtslui. De schutterij als
stadsmiütie had als eerste taak bin
nen de stadsmuren zorg te dragen
voor orde, rust en veiligheid. Of
schoon elke burger van 18 tot 60
jaar schuttersplicht had, waren het
toch voornamelijk de rijke burgers
die de leden vormden van de schut
tersgilden. Men moest immers zelf
zorgen voor de eigen wapenuitrus
ting en in enkele steden moest men
zelfs over een zeker vermogen be
schikken om tot de schutterij te
kunnen toetreden.
De schutterij onderhield nauwe
banden met het stadsbestuur, die
ook bijdroeg in de kosten van deze
stadsmilitie. Ook de rechten en
plichten van de schuttersgilden
werd neergelegd in ordonnanties
van het stadsbestuur. Toch had de
schutterij in feite een geprivati
seerd karakter. De relatie tussen
stadsbestuur-schutterij was daar
bij zeer dubbelhartig; de regenten
steunden enerzijds op de kracht
van de schutters, maar tegelijker
tijd waren zij beducht voor deze ge
wapende macht binnen de stad.
Ook het keren van eventuele op
roeren was. voor de schutterij weg
gelegd, maar de stadsbesturen ga
ven er toch de voorkeur aan in dat
geval huursoldaten in te zetten. Zo
werden in 1566 en daarna de ker
Bijdragen van
Bram van Leeuwen
ken bestormd en geplunderd en
beelden neergehaald: de beelden
storm. De stedelijke overheden
moesten de beeldenstormers straf
fen, maar dat ging niet van harte.
Bovendien weigerden schutters de
wapens op te nemen tegen stadge
noten, familie en vrienden.
In 1580 hadden alle steden zich
geschaard achter Oranje, de leider
van de opstand. Het Spaanse leger
had zich teruggetrokken uit Hol
land. Vervolgens werden de schut
tersgilden gereorganiseerd naar
het model van het Spaanse leger en
de daarbij behorende hiërarchie
met korporaals, sergeanten, luite
nants, kapiteins en kolonels.
Dat de schutters en vooral de lei
dinggevenden onder hen genoten
van hun macht en daarbij zelfver
zekerd en ij del waren spreekt vaak
duidelijk uit de schuttersstukken
en in feite ook uit het ontstaan van
Prinses Juliana in gesprek met dr. D.P. Snoep, directeur van het Frans Halsmuseum, na de bezichtiging van de schutter stentoonstelling.
de slechts een lid, dat niet meer
terugkeerde: slagwerker Paul
Cooke. Zijn plaats is op de nieu
we plaat ingenomen door sessie
muzikant Martin Ditchham.
Het kenmerkende geluid van
Sade is op 'Stronger than pride'
volledig behouden gebleven.
Simpele muzikale structuren in
jazzy stijl met de gesluierde stem
van zangeres Sade Adu, die tot
veel fraais in staat is. Vooral in
nummers als Haunt me en Keep
looking.
Ze tekende voor de teksten
van 9 van de 10 songs terwijl ze
samen met de overige leden van
de groep ook een bijdrage lever
de aan de composities.
De titel van de plaat is overi
gens opmerkelijk. Ooit begon
Sade als backingzangeres van de
funkgroep Pride. Een debuut dat
haar geen enkele succes oplever
de. Na 'Diamond life' en 'Promi
se' zal ze daarover met de nieuwe
'Pride' niet te klagen hebben.
B.v.L.
Spaan Vermeegen
Tiet vuer Verona - EMI
Het tv-programma van het duo
Spaan-Vermeegen heb ik nooit
zo gewaardeerd, maar sinds hun
overstap naar Veronica is het he
lemaal mis met die twee. Een
aaneenschakeling van platvloer
se ongein, en de herleving van
het Gait-Jan Kruutmoes-effect
uit de jaren 60, moet de humor
vertegenwoordigen van de om
roep die zegt zoveel jeugdig elan
uit te stralen.
Twaalf nummers uit 'Verona'
zijn nu op de plaat gezet. Daartoe
behoren Koud hè, dat een win
terse petjesrage opleverde, een
zouteloze persiflage op Michael
Jackson's Bad en het VARA-na-
trapnummertje gericht tegen
Kinderen voor kinderen. Om
met een andere tv-uitsmijter te
eindigen: inpakken en wegwe-
B.v.L.
Udo Jürgens heeft zo'n beetje alles gedaan wat er in de muziekwereld
te beleven valt. <r0to gpdi
Sade
Stronger than pride - Epic
460497
Dat een gebroken liefde soms
ook zijn positieve kanten kan
hebben bewijst Helen Falasade
Adu. Zij is de zangeres van de
groep Sade en hield het twee jaar
geleden plotseling voor gezien
na twee succesvolle lp's en grote
hits als Smooth Operator, Hang
on to your love en The Sweetest
Taboo.
De in Nigeria geboren en in Es
sex opgegroeide zangeres maak
te kennis met een filmproducer
en stopte acuut met zingen. De
relatie bleek evenwel van korte
duur en vorig jaar zomer na een
definitieve breuk kwam ze terug
op haar besluit en dook weer de
studio's in.
De groep met Paul Denman op
bas, Stewart Matthewman op gi
taar en pianist Andrew Hale tel-
